Плазма: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән

Һыҙылған

15:48, 29 ноябрь 2021 өлгөһө

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Плазма (мәғәнәләр).

Пла́зма (грек. πλάσμα «әүәленгән») — ионлаштырылған квазинейтраль газ. Ионлаштырылған газ составында ирекле электрондар, ыңғый һәм тиҫкәре зарядлы иондар бар. Киң мәғәнәлә алғанда плазмала теләһә ниндәй зарядлы киҫәксәләр булыуы мөмкин (мәҫәлән, кварк-глюон плазма). Система менән сағыштырғанда бәләкәй генә күләм эсендә зарядтар суммаһы нулгә тигеҙ булған плазма квазинейтраль тип атала, был зарядлы киҫәксәләр ағымының һәм плазманың төп айырмаһы (мәҫәлән, электрон йәки ион нурҙарынан). Газды юғары температураға тиклем йылытҡан ваҡытта плазмаға әүерелә, был матдәнең дүртенсе торошо тип атала (матдең ҡаты, шайыҡ, газ хәлендә агрегат торошо була, плазма матдәнең дүртенсе агрегат хәле).

Газ киҫәксәләре хәрәкәтсән булғанға, плазма электр тогын үткәрергә һәләтле. Стационар шарттарҙа электр ҡыры тәьҫирендә плазма тирәләй даими экранлаштырылған электр ҡыры барлыҡҡа килә.

Зарядлы киҫәксәләрҙең температураһы нуль булмағанға күрә, арауыҡ эсендә плазманың квазинейтраллеге һаҡланмай.

Асыу тарихы

Матдәнең дүртенсе торошон булыуын 1879 йылда У. Крукс аса, 1928 йылда И. Ленгмюр «плазма» тип атай. Ленгмюр былай тип яҙа^[1]:

Электрод тирәләй арауыҡта булған бер ни тиклем электрондарҙы иҫәпкә алмағанда, ионлаштырылған газ составында бер тигеҙ миҡдарҙа электрондар һәм зараядлы иондар бар, шуға күрә зарядтар суммаһы нулгә яҡын.
Зарядлы ион һәм электрондарҙан торған, электр заряды нулгә тигеҙ булған өлкәне билдәләү өсөн «плазма» терминын ҡулланабыҙ.

Плазма үҙенсәлектәрен өйрәнеүсе фән плазма физикаһы тип атала.

Төрҙәре

Бөгөнгө фекерҙәр буйынса, Ғаләмдә барион матдәнең күпселек өлөшөнөң фаза торошо (массаһы буйынса яҡынса 99,9 %) — плазма^[2]. Бөтә йондоҙҙар плазманан торалар, һәм хатта улар араһындағы арауыҡ, бик һирәкләнгән булһа ла, плазма менән тулған (ҡарағыҙ. йондоҙ-ара арауыҡ). Миҫалға, Юпитер планетаһы Ҡояш системаһының «плазма булмаған» хәлдәге (шыйыҡса, ҡаты һәм газ хәлендәге) бөтә матдәһен үҙендә туплаған. Шул уҡ ваҡытта Юпитерҙың массаһы Ҡояш системаһы массаһының бары тик яҡынса 0,1%-ын тәшкил итә, ә күләме — тағы ла әҙерәк: бары 10⁻¹⁵ %. Шуның менән бергә космик арауыҡты тултырған һәм билдәле бер электр зарядына эйә булған бик бәләкәй саң бөртөктәрен барыһын бергә үтә ауыр, зарядланған иондарҙан торған плазма итеп ҡарарға мөмкин (ҡарағыҙ. саңлы плазма).

Плазманың иң типик формалары
Яһалма булдырылған плазма Люминесцент (шул иҫәптән компактлы) һәм неон лампалар эсендәге матдә^[3] Плазмалы ракета двигателдәре озонлы генераторҙа газоразрядлы корона Идара ителеүсе термоядро синтезын тикшереүҙәр Дуға лампаһында һәм электр дуғаһы менән иретеп йәбештереүҙә электр дуғаһы Плазмалы лампа (юғарылағы һүрәтте ҡарағыҙ) Тесла трансформаторынан дуғалы зарядһыҙланыу Лазер нурланышы менән матдәгә тәьҫир Ядро шартлауының яҡтырыусы сфераһы Мониторҙар һәм телевизор экрандары	Ерҙәге тәбиғи плазма йәшен Изге Эльмо уттары Ионосфера Һаҙағай Ялҡын (түбән температуралы плазма)	Ғаләм һәм астрофизик плазма Ҡояш һәм башҡа (термоядро реакциялары иҫәбенә йәшәүсе) йондоҙҙар Ҡояш еле Космос арауығы (планеталар, йондоҙҙар һәм галактикалар араһындағы арауыҡ) Йондоҙ-ара томанлыҡтар

Шулай уҡ ҡара

Термодинамика
Токамак
Плазмаға оҡшаған мөхит
Плазма линзаһы

Иҫкәрмәләр

↑ Langmuir I. Oscillations in ionized gases / I. Langmuir // Proceedings of the National Academy of Sciences. – 1928. – Т. 14. – № 8. – С. 627–637.
↑ Владимир Жданов. Плазма в космосе (билдәһеҙ). Кругосвет. Дата обращения: 21 февраль 2009. Архивировано 22 август 2011 года.
↑ IPPEX Glossary of Fusion Terms (билдәһеҙ). Дата обращения: 5 март 2009. Архивировано из оригинала 8 март 2008 года.

Һылтанмалар

Лекции 2016 йыл 13 сентябрь архивланған. кафедры физики плазмы Новосибирского государственного университета
Статья Плазма в Физической энциклопедии
Специализированная библиотека по физике плазмы и ионно-плазменным технологиям 2017 йыл 23 ноябрь архивланған. на веб-портале Plasmaport
YouTube сайтында О плазме в Киножурнале «Хочу всё знать»
плазменные антенны

[1] Langmuir I. Oscillations in ionized gases / I. Langmuir // Proceedings of the National Academy of Sciences. – 1928. – Т. 14. – № 8. – С. 627–637.

[2] Владимир Жданов. Плазма в космосе (билдәһеҙ). Кругосвет. Дата обращения: 21 февраль 2009. Архивировано 22 август 2011 года.

[3] IPPEX Glossary of Fusion Terms (билдәһеҙ). Дата обращения: 5 март 2009. Архивировано из оригинала 8 март 2008 года.

[1]

[2]

[3]

@@ 20 юл: / 20 юл: @@
 == Төрҙәре ==
-Бөгөнгө фекерҙәр буйынса, [[Ғаләм]]дә барион матдәнең күпселек өлөшөнөң фаза торошо (массаһы буйынса яҡынса 99,9 %) — плазма<ref>{{cite web
+Бөгөнгө фекерҙәр буйынса, [[Ғаләм]]дә барион матдәнең күпселек өлөшөнөң фаза торошо (массаһы буйынса яҡынса 99,9 %) — плазма<ref>{{cite web
  |url         = http://www.krugosvet.ru/articles/123/1012368/1012368a2.htm
  |title       = Плазма в космосе
@@ 30 юл: / 30 юл: @@
  |deadlink    = no
 }}</ref>.
-Бөтә [[йондоҙ]]ҙар плазманан торалар, һәм хатта улар араһындағы арауыҡ, бик һирәкләнгән булһа ла, плазма менән тулған (ҡарағыҙ. [[йондоҙ-ара арауыҡ]]). Миҫалға, [[Юпитер (планета)|Юпитер]] планетаһы [[Ҡояш системаһы]]ның «плазма булмаған» хәлдәге ([[шыйыҡса]], [[Ҡаты матдә|ҡаты]] һәм [[газ]] хәлендәге) бөтә матдәһен үҙендә туплаған. Шул уҡ ваҡытта Юпитерҙың массаһы Ҡояш системаһы массаһының бары тик яҡынса 0,1 %-ын тәшкил итә, ә күләме — тағы ла әҙерәк: бары 10<sup>−15</sup> %. Шуның менән бергә  космик арауыҡты тултырған һәм билдәле бер электр зарядына эйә булған  бик бәләкәй саң бөртөктәрен,  барыһын бергә үтә ауыр зарядланған иондарҙан торған плазма итеп ҡарарға мөмкин (ҡарағыҙ. [[саңлы плазма]]).
+Бөтә [[йондоҙ]]ҙар плазманан торалар, һәм хатта улар араһындағы арауыҡ, бик һирәкләнгән булһа ла, плазма менән тулған (ҡарағыҙ. [[йондоҙ-ара арауыҡ]]). Миҫалға, [[Юпитер (планета)|Юпитер]] планетаһы [[Ҡояш системаһы]]ның «плазма булмаған» хәлдәге ([[шыйыҡса]], [[Ҡаты матдә|ҡаты]] һәм [[газ]] хәлендәге) бөтә матдәһен үҙендә туплаған. Шул уҡ ваҡытта Юпитерҙың массаһы Ҡояш системаһы массаһының бары тик яҡынса 0,1%-ын тәшкил итә, ә күләме — тағы ла әҙерәк: бары 10<sup>−15</sup> %. Шуның менән бергә космик арауыҡты тултырған һәм билдәле бер электр зарядына эйә булған бик бәләкәй саң бөртөктәрен барыһын бергә үтә ауыр, зарядланған иондарҙан торған плазма итеп ҡарарға мөмкин (ҡарағыҙ. [[саңлы плазма]]).
 {| cellpadding=1 cellspacing=0 border=1
@@ 36 юл: / 36 юл: @@
 |- valign="top" bgcolor="#eeeeee"
 | width=43% | <center>'''Яһалма булдырылған плазма'''</center>
-* [[Люминесцент лампа|Люминесцент]] (шул иҫәптән [[Компактлы люминесцент лампа|компактлы]]) һәм [[неон лампа|неон лампалар]] эсендәге матдә<ref>{{Cite web |url=http://ippex.pppl.gov/fusion/glossary.html |title=IPPEX Glossary of Fusion Terms |accessdate=2009-03-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080308225731/http://ippex.pppl.gov/fusion/glossary.html |archivedate=2008-03-08 |deadlink=yes }}</ref>
+* [[Люминесцент лампа|Люминесцент]] (шул иҫәптән [[Компактлы люминесцент лампа|компактлы]]) һәм [[неон лампа]]лар эсендәге матдә<ref>{{Cite web |url=http://ippex.pppl.gov/fusion/glossary.html |title=IPPEX Glossary of Fusion Terms |accessdate=2009-03-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080308225731/http://ippex.pppl.gov/fusion/glossary.html |archivedate=2008-03-08 |deadlink=yes }}</ref>
 * [[Плазмалы ракета двигателе|Плазмалы ракета двигателдәре]]
+* [[озон]]лы генераторҙа газоразрядлы корона
-* Газоразрядная корона [[озон]]лы генераторҙың
+* Идара ителеүсе термоядро синтезын тикшереүҙәр
-* Исследования [[управляемый термоядерный синтез|управляемого термоядерного синтеза]]
 * Дуға лампаһында һәм электр дуғаһы менән иретеп йәбештереүҙә [[электр дуғаһы]]
 * [[Плазмалы лампа]] (юғарылағы һүрәтте ҡарағыҙ)
 * Тесла трансформаторынан дуғалы зарядһыҙланыу
-* [[лазер]] нурланышы менән матдәгә тәьҫир
+* [[Лазер]] нурланышы менән матдәгә тәьҫир
 * [[Ядро шартлауы]]ның яҡтырыусы сфераһы
 * Мониторҙар һәм телевизор экрандары
@@ 53 юл: / 53 юл: @@
 * [[Ялҡын]] (түбән температуралы плазма)
 | width=33% | <center>'''[[Ғаләм арауығы|Ғаләм]] һәм [[астрофизика|астрофизик]] плазма'''</center>
 * [[Ҡояш]] һәм башҡа (термоядро реакциялары иҫәбенә йәшәүсе) [[йондоҙ|йондоҙҙар]]
+* [[Ҡояш еле]]
-* [[Солнечный ветер]]
-* [[Космическое пространство]] (пространство между [[планета]]ми, [[звезда|звёздами]] и [[галактика]]ми)
+* [[Космос арауығы]] ([[планета]]лар, [[йондоҙ]]ҙар һәм [[галактика]]лар араһындағы арауыҡ)
 <!-- стоит ли разделять на три составляющие, как в английской википедии? -->
+* Йондоҙ-ара [[томанлыҡ]]тар
-* Межзвёздные [[туманность|туманности]]
 |}