Сүл

Сүллектәр

Сүллек — һирәк, йәки бөтөнләй булмаған флора һәм үҙенсәлекле фауна, тигеҙлек менән билдәленгән ер өҫтөндәге ландшафт. Сүллекте ҡомло, ташлы, балсыҡлы, тоҙло тупраҡлыларға бүләләр. Ҡарлы сүллекта (Арктика һәм Антарктидала) айырым ҡарайҙар. Иң билдәле сүллек — Африка континентының төньяғын биләп торған Сахара сүллеге. Ярымсүллектәр, шулай уҡ экстрималь ландшафтлы иҫәпләнә. Сүллектәр ҡоро ерҙең барлығы 16,5 млн км² өлөшөн, йәки 11% биләй (Антарктиданан башҡа). Антарктида менән бергә 20%.

Географик үҙенсәлеге

Ливия сүллеге

Күпселек сүллектәр геологик платформаларҙа барлыҡҡа килгән. Азия, Африка һәм Австралиялағы сүллектәр диңгеҙ өҫтөнән 200-600 м бейеклектә урынлашҡан, ә Үҙәк Африкалағы һәм Төньяҡ Америкалағы сүллектәр диңгеҙ өҫтөнән 1000 м бейеклектә. Күбеһе тауҙар менән уратып алынған, йәки тауҙарға сиктәш. Ер өҫтө ҡатламы төрлө һәм территорияның геологик төҙөлөшөнән, тәбиғи процестарҙың тәьҫиренән тора.

Климат

Температура режимы географик урынына бәйләнгән. Сүллектәге һауа дымлылығы бик түбән булғанға, ул ҡояш радияцияһынан һаҡламай. + 50° С ғәҙәти температура, ә иң максималь температура — + 58° С Сахарала теркәлгән. Төндә ер өҫтө йылыһын бик тиҙ юғалта. Тропик пояста температура амплитудаһы 40° С-ҡа етергә мөмкин. Уртаса пояста температура миҙгел алмашыныуына бәйле. Йәй сүллектә йылы, хатта еҫе, ә ҡыш бик ҡырыҫ, һыуыҡлыҡ -50 °С-ҡа етә, ҡар ҡатламы бөтөнләй булмай. Даими икән, ҡайһы саҡ тиҙлеге 80—100 км/сәғ еткән, елдәр сүллектең үҙенсәлеге. Сүллектәге елдәр туҙан һәм ҡом бураны сығара.