Каруанһарай: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә r2.7.3) (робот өҫтәне: af, ar, az, bg, bs, ca, cs, de, en, eo, es, eu, fa, fr, fy, gl, he, hr, io, it, ja, ka, kk, ko, lt, nl, no, oc, pl, pt, ru, sr, sv, th, tr, uk, vi
ә r2.6.5) (робот өҫтәне: sh:Karavansaraj
116 юл: 116 юл:
[[pt:Caravançarai]]
[[pt:Caravançarai]]
[[ru:Караван-сарай]]
[[ru:Караван-сарай]]
[[sh:Karavansaraj]]
[[sr:Каравансарај]]
[[sr:Каравансарај]]
[[sv:Karavanseraj]]
[[sv:Karavanseraj]]

01:26, 28 февраль 2013 өлгөһө

Иҫтәлекле урын
Каравансарай
Каруанһарай
Ил Рәсәй
Ҡала Ырымбур
Бина тибы ҡаруанһарай
Архитектура стиле көнсығыш
Беренсе тапҡыр 1836 йыл

Был Ырымбурҙағы ҡомартҡы тураһында мәҡәлә. Музыкаль төркөм тураһында мәҡәлә бында: Карауанһарай (төркөм)

Рәсәй гербы Рәсәй Федерацияһының мәҙәни мираҫы, объект № 5610009000объект № 5610009000

ҠаруанһарайЫрымбур ҡалаһындағы архитектура ҡомартҡыһы. Уны XIX быуатта Ырымбурҙа булған һәр кем ҡалаға үҙенсәлекле йәм биреп торған архитектура ҡомартҡыһы тип иҫкә ала. «Мин Һаҡмар аша сыҡҡан ваҡытта ҡояш яңы ғына байыған ине, алыҫта иң беренсе булып иҫ киткес манараһы менән ал төҫтәге мәсет күренде. Был Брюллов рәсемдәре буйынса төҙөлгән Ҡаруанһарай», — тип яҙа 1847 йылда Ырымбурҙа һөргөндә булған Т. Г. Шевченко. Философия докторы Фёдор Базенер 1842 йылда Хиванан Ырымбурға үтеп барышлай Ҡарауанһарай тураһында «күҙҙең яуын алырлыҡ ҡарап туймаҫлыҡ гүзәл бина», тип яҙып ҡалдыра. Урта Азиянан ҡайтып барышлай 1929 йылда Ырымбурҙа булған А. В. Луначарский «Бик матур Ҡаруанһарай, эсендә архитектур ҡомартҡыһы булғанға…», тип яҙа.


Ҡаруанһарайҙы төҙөү тарихы

Ырымбурға йомош йәки эш менән килгән башҡорттарҙың һәм мишәрҙәрҙең һис ниндәй туҡталыу урыны ла юҡ,— тип яҙа Ырымбур генерал-губернаторы В. А. Перовский 1836 йылдың 20 апрелендә башҡорт һәм мишәр кантон башлыҡтарына мөрәжәғәтендә — Мин бында даими туҡталыу урыны йәғни Ҡаруанһарай һала башларға ниәтләнәм. Был һарайҙа теләгән бер башҡорт һәм мишәр бушлай туҡтала алыр ине.

Төҙөлөш материалдары әҙерләү һәм ҡулланыу башҡорттарға борондан таныш була. Ырымбурҙы башҡорт орнаменты менән биҙәлеп эшләнгән биналар быға дәлил булып тора. Миҫал өсөн, Ҡаруанһарай янындағы бер ҡатлы йорттоң фасады башҡорт орнаментындағы геометрик фигуралар менән биҙәлгән.

Ҡаруанһарайға башҡорт-мишәр ғәскәрҙәре идаралығы, ҡорал склады, башҡорт балалары өсөн училище, тимерлек, ағас эшкәртеү, ҡамыт-ыңғырсаҡ эшләү, тегеү оҫтаханалары урынлашырға тейеш була. Ҡаруанһарайҙың мәсете иһә мосолмандарға намаҙ уҡыу, ғөрөф-ғәҙәттәрен һаҡлау өсөн тәғәйенләнә. Перовскийҙың изге ниәтен кантондар хуплап ҡабул итә һәм ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә халыҡтан төҙөлөш фондына мул ғына аҡса йыйыла. Архитектор А П. Брюллов эшләгән проект 1877 йылдың 19 ғинуарында раҫлана, шул йылдың йәйендә үк төҙөлөш эштәре башланып китә. Төҙөлөш материалдарын әҙерләүҙә, уларҙы ташыуҙа, биналарҙы һалыуҙа һәм биҙәүҙә төрлө милләт кешеләре ҡатнашаһа ла, төп ауырыҡ башҡорттар иңенә төшә. Төҙөлөштөң дөйөм күләме 804914 һум күләмендә баһалана. Был суммаға халыҡтың үҙ ирке менән йыйған иғәнәһе, почта хеҙмәте өсөн түләүҙәр, поташ заводтарынан килгән килем керә.

Ҡаруанһарайҙың төп бинаһы 1842 йылда төҙөлөп бөтә. Мәсетте эске яҡтан биҙәү һәм манараны тыштан йөҙләү эштәре күп ваҡытты ала.

Ҡаруанһарайҙың архитектураһы

Ҡаруанһарай иркен урында, ҡаланан ситтә төҙөлгән. Тирә-яғына Стәрлетамаҡ, Бөрө өйәҙҙәренән килтерелгән ағастар ултыртылған. Ихатаһы киҫелгән таштан яһалған кирбес менән уратып алынған. Ҡала киңәйгәс, комплекс ҡала эсендә тороп ҡала, ихатаның ярым-асыҡ яғы хәҙерге Парк проспектына ҡарап тора. Ҡауанһарай төп корпустан, мәсеттән һәм манаранан торған бер бөтөн архитектур берәмек. Төп корпус "П" хәрефе формаһында, булмәләрҙең тәғәйенләнеше төрлө булғанға айырым ишектәр ҡуйылған. Ҡунаҡтарға икенсе ҡатта казарма формаһында бүлмәләр планлаштырылған. Аттарҙы ҡуйыу өсөн тышҡы яҡта ихата ҡаралған.


Мәсет стеналары һигеҙ ҡырлы призма итеп төҙөлгән, өҫтө ярым сфера менән ҡапланған. Киңлеге — 12,8 м.

Манараның аҫҡы өлөшөндә киң пьедестал, урта өлөшөндә һигеҙ ҡырлы призма, өҫкө өлөшөндә цилиндр формаһындағы колонна. Манара йәшел тимер менән ябылған конус менән тамамлана. Конус башында ярым ай. Бейеклеге 38,8 м.

Ҡаруанһарайҙы асыу тантанаһы

Ниһәйәт, 1846 йылдың 30 авгусында Ҡаруанһарайҙы асыу тантанаһы үткәрелә. Байрамға Башҡорт-мишәр ғәскәре командиры, Өфөнән мөфти, кантон начальниктары, башҡа абруйлы ҡунаҡтар һәм ябай халыҡ саҡырыла. Ҡунаҡтарҙың береһе лә саҡырыуҙы инҡар итмәй килеп етәләр. Иртәнге сәғәт 9-ҙа хәрби ғәскәр разводҡа теҙелә, парад күрһәтелә. Башҡорт атлылары милли кейемдә, сукнонан тегелгән ҡыҙыл кафтанда булалар. Корпус командиры һәм башҡа урыҫ кешеләре сиркәүгә литургияға китәләр, ә ҡалған халыҡ намаҙ ваҡытын көтөп мәсет янына йыйыла. Бер сәғәттән корпус командиры килеп етә, мәсет алдында халыҡҡа үҙенең ҡотлау һүҙҙәрен еткерә. Мәҙин манаранан аҙан ишеттерә. Мәсет ишектәре асыла, мөфти артынан халыҡ мәсеткә инә. Асыу тантанаһының рәсми өлөшө тамамлана. Һуңынан халыҡтың яратҡан тамашаһы — ат ярышы үткәрелә. Ярыш тамамланған урында байрамға килгән ҡунаҡтарға ҙур табын әҙерләнә, һый-хөрмәт күрһәтелә. Шунда уҡ халыҡтың тағы бер яратҡан тамашаһы — көрәш үткәрелә. Ярышта еңеүселәргә махсус бүләк әҙерләнә.

Ҡаруанһарайҙы ҡайтарып алыу өсөн көрәш

Ҡаруанһарай төҙөлөп бөтөүгә Ырымбурҙың генерал-губернаторы итеп В. Обручев тәғәйенләнә. Ул үҙен башҡорт мәҙәниәтендәге барлыҡ сараларҙың дошманы итеп күрһәтә. Ҡаруанһарай тартып алына һәм эска эштэр ҡарамалығына тапшырыла. Бинала Ырымбур губерна канцелярияһы, канцелярия начальнигының фатиры, башҡорт ерҙәрен бүлеү буйынса комиссия, «Оренбургская газета»ның редакцияһы һәм типографияһы урынлаша. Башҡортар өсөн ике генә фатир ҡалдырыла — унда мәсет хеҙмәткәрҙәре урынлаша.

Был хәл башҡорттар араһында ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. 1865 йылда Ҡаруанһарайҙы ҡайтарып биреүҙәрен һорап 10 меңгә яҡын ҡултамға йыйыла. Үҙ хәле менән төҙөгән ҡорамды халыҡ тарихи изге ҡомартҡы итеп күрә.

Губерна ойошмалары янында мосолман храмы булыуы мөмкин түгел тигән һылтау менән Кржижановский 1867 йылдың 26 ғинуарында эске эштәр министрлығына мәсетте һәм манараны күсерергә тип, үтенес яҙа. Ул үҙенең үтенесен урыҫ хөкүмәте янында мосолман мәсете булыуы килешмәй тип нигеҙләй. Эске эштәр министрлығы башҡорттар араһындағы хәлде яҡшы белә, яңы ихталалдар күтәрелеүҙән хәүефләнеп 1876 йылдың 10 июнендә Крыжановскийға «күптән эшләп килuән, зауыҡ менән төҙөлгән ҡоролманы күсереү магометан фанатизмына яңы ҡеүәт бирәсәк, тимәк был көс көсһөҙләнмәйәсәк, ә яңынан күтәреләсәк» тип яуап бирә. Крыжановский бер нисә мәртәбә үтенес яҙа, министрлыҡ барыбер мәсетте күсерергә баҙнат итмәй.

1917 йылдың 20 июнендә Ырымбурҙа үткән башҡорт өлкә советы съездында «Ҡаруанһарай башҡорттар тарафынан төҙөлгән башҡорттарҙың милли ҡаҙанышы» тигән ҡарар ҡабул ителә. Уны башҡорт халҡына ҡайтарып биреү тураһында декретҡа В. И. Ленин 1918 йылда ҡул ҡуя.

Ауыр 1921 йылда Ҡаруанһарайҙа башҡорт педагогия техникумы асыла. 1960 йылда Ҡаруанһарай архитектура ҡомартҡыһы булараҡ дәүләт һаҡлауына алына.

в 1935 году этот педтехникум закрывается потому что кантон Туксоран присоединяется к Оренбургу.