Тымыҡ океан: өлгөләр араһындағы айырма
ә r2.7.3rc2) (робот өҫтәне: se:Jaskesáhpi |
Legobot (фекер алышыу | өлөш) ә Bot: Migrating 182 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q98 (translate me) |
||
162 юл: | 162 юл: | ||
{{Link FA|lez}} |
{{Link FA|lez}} |
||
{{Link FA|tl}} |
{{Link FA|tl}} |
||
[[ab:Аокеан Ҭынч]] |
|||
[[af:Stille Oseaan]] |
|||
[[als:Pazifischer Ozean]] |
|||
[[am:ሰላማዊ ውቅያኖስ]] |
|||
[[an:Ocián Pacifico]] |
|||
[[ang:Sericus Gārsecg]] |
|||
[[ar:المحيط الهادئ]] |
|||
[[arc:ܐܘܩܝܢܘܣ ܫܝܢܝܐ]] |
|||
[[arz:المحيط الهادى]] |
|||
[[as:প্ৰশান্ত মহাসাগৰ]] |
|||
[[ast:Océanu Pacíficu]] |
|||
[[az:Sakit okean]] |
|||
[[bar:Pazifik]] |
|||
[[bat-smg:Ramosis ondėnīns]] |
|||
[[bcl:Kadagatan Pacifico]] |
|||
[[be:Ціхі акіян]] |
|||
[[be-x-old:Ціхі акіян]] |
|||
[[bg:Тихи океан]] |
|||
[[bi:Pasifik]] |
|||
[[bn:প্রশান্ত মহাসাগর]] |
|||
[[bo:ཞི་བདེ་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོ།]] |
|||
[[br:Meurvor Habask]] |
|||
[[bs:Tihi okean]] |
|||
[[bxr:Номгон тэнгис]] |
|||
[[ca:Oceà Pacífic]] |
|||
[[ceb:Kadagatang Pasipiko]] |
|||
[[ckb:ئۆقیانووسی پاسیفیک]] |
|||
[[crh:Tınç okean]] |
|||
[[cs:Tichý oceán]] |
|||
[[cv:Лăпкă океан]] |
|||
[[cy:Y Cefnfor Tawel]] |
|||
[[da:Stillehavet]] |
|||
[[de:Pazifischer Ozean]] |
|||
[[diq:Okyanuso Gırd]] |
|||
[[dsb:Śichy ocean]] |
|||
[[el:Ειρηνικός Ωκεανός]] |
|||
[[en:Pacific Ocean]] |
|||
[[eo:Pacifika Oceano]] |
|||
[[es:Océano Pacífico]] |
|||
[[et:Vaikne ookean]] |
|||
[[eu:Ozeano Barea]] |
|||
[[ext:Océanu Pacíficu]] |
|||
[[fa:اقیانوس آرام]] |
|||
[[fi:Tyynimeri]] |
|||
[[fiu-vro:Vaiknõ suurmeri]] |
|||
[[fo:Kyrrahavið]] |
|||
[[fr:Océan Pacifique]] |
|||
[[frp:Ocèan Pacefico]] |
|||
[[frr:Grut Oseåån]] |
|||
[[fy:Stille Oseaan]] |
|||
[[ga:An tAigéan Ciúin]] |
|||
[[gan:太平洋]] |
|||
[[gd:Cuan Sèimh]] |
|||
[[gl:Océano Pacífico]] |
|||
[[gn:Paraguasu Py'aguapy]] |
|||
[[gu:પ્રશાંત મહાસાગર]] |
|||
[[gv:Yn Keayn Sheealtagh]] |
|||
[[hak:Thai-phìn-yòng]] |
|||
[[haw:Moana Pākīpika]] |
|||
[[he:האוקיינוס השקט]] |
|||
[[hi:प्रशान्त महासागर]] |
|||
[[hif:Pacific Ocean]] |
|||
[[hr:Tihi ocean]] |
|||
[[hsb:Ćichi ocean]] |
|||
[[ht:Pasifik]] |
|||
[[hu:Csendes-óceán]] |
|||
[[hy:Խաղաղ օվկիանոս]] |
|||
[[ia:Oceano Pacific]] |
|||
[[id:Samudra Pasifik]] |
|||
[[ie:Pacific Ocean]] |
|||
[[ig:Òrìmìlì Pacific]] |
|||
[[ilo:Taaw Pasipiko]] |
|||
[[io:Oceano Pacifiko]] |
|||
[[is:Kyrrahaf]] |
|||
[[it:Oceano Pacifico]] |
|||
[[ja:太平洋]] |
|||
[[jbo:pasifik. zei braxamsi]] |
|||
[[jv:Samudra Pasifik]] |
|||
[[ka:წყნარი ოკეანე]] |
|||
[[kaa:Tınısh okeanı]] |
|||
[[kk:Тынық мұхит]] |
|||
[[km:មហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក]] |
|||
[[kn:ಪೆಸಿಫಿಕ್ ಮಹಾಸಾಗರ]] |
|||
[[ko:태평양]] |
|||
[[koi:Лӧнь океан]] |
|||
[[krc:Шош океан]] |
|||
[[ksh:Stelle Ozean]] |
|||
[[ku:Okyanûsa Mezin]] |
|||
[[kw:Mor Cosel]] |
|||
[[la:Oceanus Pacificus]] |
|||
[[lad:Oseano Pasifiko]] |
|||
[[lez:Лас океан]] |
|||
[[li:Sjtille Oceaan]] |
|||
[[lij:Oçeano Paciffigo]] |
|||
[[lmo:Ucean Pacifich]] |
|||
[[lt:Ramusis vandenynas]] |
|||
[[lv:Klusais okeāns]] |
|||
[[map-bms:Samudra Pasifik]] |
|||
[[mg:Ranomasimbe Pasifika]] |
|||
[[mhr:Тыныс тептеҥыз]] |
|||
[[mi:Te Moana-nui-a-Kiwa]] |
|||
[[mk:Тихи Океан]] |
|||
[[ml:ശാന്തസമുദ്രം]] |
|||
[[mn:Номхон далай]] |
|||
[[mr:प्रशांत महासागर]] |
|||
[[ms:Lautan Pasifik]] |
|||
[[mt:Oċean Paċifiku]] |
|||
[[mwl:Ouceano Pacífico]] |
|||
[[my:ပစိဖိတ် သမုဒ္ဒရာ]] |
|||
[[mzn:آروم اوقیانوس]] |
|||
[[nah:Tēpāpāquiltiliztli Ilhuicaātl]] |
|||
[[nds:Pazifische Ozean]] |
|||
[[ne:प्रशान्त महासागर]] |
|||
[[new:प्रशान्त महासागर]] |
|||
[[nl:Grote Oceaan]] |
|||
[[nn:Stillehavet]] |
|||
[[no:Stillehavet]] |
|||
[[nso:Pacific Ocean]] |
|||
[[oc:Ocean Pacific]] |
|||
[[om:Garba Paasifiik]] |
|||
[[os:Сабыр фурд]] |
|||
[[pa:ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ]] |
|||
[[pag:Dayat Pacifico]] |
|||
[[pam:Pasifiko Kadayatmalatan]] |
|||
[[pap:Oceano Pasifiko]] |
|||
[[pih:Pesifik Oshen]] |
|||
[[pl:Ocean Spokojny]] |
|||
[[pms:Océan Passìfich]] |
|||
[[pnb:بحرالکاہل]] |
|||
[[ps:غلی سمندر]] |
|||
[[pt:Oceano Pacífico]] |
|||
[[qu:Pasiphiku mama qucha]] |
|||
[[rm:Ocean pacific]] |
|||
[[ro:Oceanul Pacific]] |
|||
[[roa-tara:Oceane Pacifeche]] |
|||
[[ru:Тихий океан]] |
|||
[[rue:Тихый океан]] |
|||
[[sah:Чуумпу океан]] |
|||
[[scn:Ocèanu Pacìficu]] |
|||
[[sco:Paceefic Ocean]] |
|||
[[se:Jaskesáhpi]] |
|||
[[sh:Tihi ocean]] |
|||
[[si:ශාන්තිකර සාගරය]] |
|||
[[simple:Pacific Ocean]] |
|||
[[sk:Tichý oceán]] |
|||
[[sl:Tihi ocean]] |
|||
[[sm:Vasa Pasefika]] |
|||
[[sn:Gungwa rePacific]] |
|||
[[so:Badweynta Baasifik]] |
|||
[[sq:Oqeani Paqësor]] |
|||
[[sr:Тихи океан]] |
|||
[[stq:Pazifiske Ozean]] |
|||
[[sv:Stilla havet]] |
|||
[[sw:Pasifiki]] |
|||
[[szl:Pokojny Uocean]] |
|||
[[ta:அமைதிப் பெருங்கடல்]] |
|||
[[te:పసిఫిక్ మహాసముద్రం]] |
|||
[[tg:Уқёнуси Ором]] |
|||
[[th:มหาสมุทรแปซิฟิก]] |
|||
[[tk:Ýuwaş okean]] |
|||
[[tl:Karagatang Pasipiko]] |
|||
[[tpi:Solwara Pasifik]] |
|||
[[tr:Büyük Okyanus]] |
|||
[[tt:Тын океан]] |
|||
[[ty:Moana Pātitifā]] |
|||
[[uk:Тихий океан]] |
|||
[[ur:بحر الکاہل]] |
|||
[[uz:Tinch okeani]] |
|||
[[vec:Osèano Pasìfego]] |
|||
[[vi:Thái Bình Dương]] |
|||
[[vls:Stillen Oceoan]] |
|||
[[wa:Oceyan Pacifike]] |
|||
[[war:Kalawdan Pacifico]] |
|||
[[wo:Mbàmbulaan Gu-Dal]] |
|||
[[wuu:太平洋]] |
|||
[[xmf:რჩქალი ოკიანე]] |
|||
[[yi:פאציפישער אקעאן]] |
|||
[[yo:Òkun Pàsífíkì]] |
|||
[[zh:太平洋]] |
|||
[[zh-classical:太平洋]] |
|||
[[zh-min-nan:Thài-pêng-iûⁿ]] |
|||
[[zh-yue:太平洋]] |
04:54, 9 март 2013 өлгөһө
Тихий океан | |
---|---|
Координаты: пропущена долгота | |
Майҙаны | 179,7 млн км² |
Күләме | 710,4 млн км³ |
Иң ҙур тәрәнлек | 10 994[1] м |
Уртаса тәрәнлек | 3984 м |
Тымыҡ океан Викимилектә |
Тымыҡ океан — Ер шарында океандарҙың майҙаны буйынса иң ҙуры һәм иң тәрәне. Көнбайышта Евразия һәм Австралия, көнсығышта Төньяҡ һәм Көньяҡ Америка, көньяктан Антарктида ҡитғалары араһында урынлашҡан.
Тымыҡ океан төньяҡтан көньяҡҡа 15,8 мең км һәм көнсығыштан көнбайышҡа 19,5 км йәйелгән. Диңгеҙҙәр менән майҙаны — 179,7 млн км², уртаса тәрәнлеге — 3984 м, һыу күләме — 723,7 млн км³ (диңгеҙҙәрҙе иҫәкә алмайынса: 165,2 млн км², 4282 м һәм 707,6 млн км³). Тымыҡ океандың иң тәрән урыны (донъя океаныныңда) — Мариан уйпатында 10 994 м Тымыҡ океанда яҡынса 180-се меридиан буйлап дата күсереү һыҙаты үтә.
Этимологияһы
Океанда беренсе күргән европалы испан конкискодоры Бальбоа булған. 1513 йылда ул юлдаштары менән Панама муйынын үтеп океанға сыға. Улар көньяҡҡа асыҡ ҡултыҡҡа сыҡҡанға күрә, Бальбоа Көняҡ океан тип атай (исп. Mar del Sur).1520 йылдың 28 ноябренде асыҡ океанға Фернан Магеллан сыға. Ул океанда 3 ай 20 көндә Утлы Ерҙән Флиппин утрауҙарына тиклем үтеп сыға. }.Бөтә сәйәхәт барышында тымыҡ һауа торошо торған, һәм Магеллан океанды Тымыҡ океан тип атай. 1753 йыда француз географы Ж. Н. Бюаш (фр.n Jean-Nicolas Buache), океандарҙың иң ҙуры булғанға күре, Бөйөк океан тип атарға тәҡдим яһай. Был исем дөйөм танылыу тапмай һәм донъя географияһында океан Тымыҡ океан тип атала. Инглиз телле илдәрҙә океан ингл. Pacific Ocean тип атала. 1917 йылға тиклем Рәсәй карталарында Көнсығыш океан тигән исем менән йөрөй.
Астероид (224) Океан Тымыҡ океан хөрметенә аталған[2].
Физик-географик характеристика
Океандар | Майҙаны поверхности воды, млн км² |
Күләме, млн км³ |
Уртаса глубина,тәрәнлеге м |
Океандаң иң тәрән урыны, м |
---|---|---|---|---|
Атлантик | 91,66 | 329,66 | 3597 | Пуэрто-Рико уйпаты (8742) |
Һинд | 76,17 | 282,65 | 3711 | Зонд уйпаты (7729) |
Төньяҡ Боҙло | 14,75 | 18,07 | 1225 | Гренландия диңгеҙе (5527) |
Тымыҡ | 179,7 | 710,36 | 3984 | Мариан уйпаты (11 022) |
Донъя | 361,26 | 1340,74 | 3711 | 11 022 |
Дөйөм мәғлүмәт
Тымыҡ океан планеталағы иң ҙур океан, ул Донья океанының 49,5% майҙанын һәм 53% һыу күләмен алып тора. Көнсығыштан көнбайышҡа 19 мең км-ға һуҙылған һәм 16 км-ға — төньяҡтан көньяҡҡа. Его воды расположены большей частью на южных широтах, меньшейна северных[4]. Уның һыуҙарының күп өлөшө көньяҡ киңлектә, әҙерәге — төньяҡ киҡлектә урынлашҡан.
1951 йылда инглиз экспедицияһы «Челленджер» фәнни-тикшереү судноһында эхолот ярҙамында 10 863 метр иң тәрән урынды билдәләй[5] 2011 йылдағы һуңғы тикшереүҙәр — 10 994 м ±40 м тигән мәғлүмәт бирә[6][7]. Шулай итеп «Челленджер упҡыны» ингл. Challenger Deepтип аталған иң тәрән урын, иң бейек Джомалугма тауынан диңгеҙ кимәле менән сағыштырғанда алыҫыраҡ ята[8].
Океан үҙенең көнсығыш сиге менән Төньяҡ һәм Көньяҡ Америка ярҙарын йыуа, көнбайыш сиге менән Австралия һәм Евразияның көнсығыш ярҙарын йыуа, көньяҡ сиге Антарктиданы йыуа.
Диңгеҙҙәре
Тымыҡ океандың диңгеҙҙәре, ҡултыҡтары, боғаҙҙары майҙаны 31,64 млн км² (дөйөм океан майҙанының 18 %) , һыу кәуләме 73,15 миллион км³ (10 %). Диңгеҙҙәрҙең күп өлөшө океандаң көнбайыш өлөшөндә Евразия буйлап урынлашҡан: Беренг диңгеҙе, Охота диңгеҙе, Япон диңгеҙе, Японияның эске диңгеҙе, Һары диңгеҙ, Көнсығыш-Ҡытай диңгеҙе, Филиппин диңгеҙе; Көньяҡ-Көнсығыш Азия уртауҙары араһындағы диңгеҙҙәр: Көньяҡ Ҡытай диңгеҙе, Яван диңгеҙе, Сулу диңгеҙе, Сулавеси диңгеҙе, Бали диңгеҙе, Флорес диңгеҙе, Саву диңгеҙе, Банда диңгеҙе, Серам диңгеҙе, Хальмахере диңгеҙе, Молукк диңгеҙе; Австралия яры буйлап: Яңы Гвинея диңгеҙе, Соломонов диңгеҙе, Коралл диңгеҙе, Фиджи диңгеҙе, Тасман диңгеҙе; Антарктида янындағы диңгеҙҙәр (уларҙы ҡайһы ваҡытта Көньяҡ океанда тип иҫәпләйҙәр): Дюрвиль диңгеҙе, Сомов диңгеҙе, Росса диңгеҙе, Амундсен диңгеҙе, Беллинсгаузен диңгеҙе. Төньяҡ һәм Көньяҡ Америка буйлап диңгеҙҙәр юҡ, әммә унда ҙур ҡултыҡтар урынлашкан: Аляска, Калифорния, [[Пана[3]ма ҡултығы]].
Уртауҙар
Вулкан атылыу нәтижәһендә Тымыҡ океанда бер нисә мең утрау барлыҡҡа килгән. Уларҙың ҡайһы берҙәре кораллдар менән үҫеп, кире диңгеҙгә батҡандар, үҙҙәренән һуң атолл ҡулсаларын ҡалдырып[4].
Утрауҙар һаны (10 меңгә яҡын) һәм дөйөм майҙаны буйынса тымыҡ океан беренсе урында тора. Океанда Ерҙә ҙурлығы буйынса икенсе һәм өсөнсө урындағы утрауҙар урынлашҡан: Яңы Гвинея (829,3 мең км²) и Калимантан (735,7 мең км²); иң ҙур утрауҙар төркөмө: Ҙур Зонд утрауҙары (1485 мең км², шул иҫәптән ҙур уртауҙар: Калимантан, Суматра, Сулавеси, Ява, Банка). Башҡа ҙур утрауҙар һәм архипелагтар: Яңы Гвинея утрауҙары (Яңы Гвинея, Колепом), Япон утрауҙары (Хонсю, Хоккайдо, Кюсю, Сикоку), Филиппин утрауҙары (Лусон, Минданао, Самар, Негрос, Палаван, Панай, Миндоро), Яңы Зеландия (Көньяҡ һәм Төньяк утрауҙар), Кесе Зонд утрауҙары (Тимор, Сумбава, Флорес, Сумба), Сахалин, Молукка утрауҙары (Серам, Хальмахера), Бисмарк архипелагы (Яңы Британия, Яңы Ирландия), Соломон утрауҙары (Бугенвиль), Алеут утрауҙары, Тайвань, Хайнань, Ванкувер, Фиджи утрауҙары (Вити-Леву), Гавай утрауҙары (Гавай), Яңы Каледония, Кадьяк архипелагы, Куриль утрауҙары, Яңы Гебридтар, Королева Шарлотта утрауҙары, Галапагосс утрауҙары, Веллингтон, Изге Лаврентия, Рюкю утрауҙары, Риеско, Нунивак, Санта-Инес, Д‘Антркасто утрауҙары, Самоа утрауҙары, Ревилья-Хихедо, Палмер архипелагы, Шантарские утрауҙары, Магдалена, Луизиада архипелагы, Линга архипелагы, Луайоте утрауы, Карагинский, Кларенс, Нельсон, Принсесс-Ройал, Хановер, Командор утрауҙары[3].
Закат в Южно-Курильске | Ҙур Барьер рифы. Космостан күренеш | Калифорния янында океанда шторм | Росса диңгеҙендә контейнер ташыусы судно |
Климаты
Тымыҡ океандың климаты ҡояш радияцияһының зоналарға бүленеүе һәм атмосфера циркуляцияһы, һәм шулай уҡ Азия материгының көҫлө йөғонтоһо аҫтында формалаша. Океанда, төньяҡ поляр бүлкәттән тыш, бөтә климат зоналары урын алған. Уның һауаһы дымға туйынған. Экватор янында 2000 миллиметрға тиклем яуым-төшөм була. Төньяҡ Боҙло океандан Тымыҡ океанды ер һәм һыу аҫты һырттары һаҡлап тора. Океандың төньяҡ өлөшө көньяҡ өлөшөнә ҡарағанда йылыраҡ. Океандың үҙәк өлөшөндә пассаттар иҫә. Көнбайышында көслө муссондар иҫә. Ҡышын материктар ҡоро һәм һалҡын муссон килеп, океан климатына йоғонто яһай, диңгеҙҙәрҙең бер өлөшө туңыр боҙ менән ҡаплана. Көнбайыш өлөшөндә емергес тайфундар була. Уртаса кинлектә штормдар ҡотора. Океандың төньяғында һәм ҡоньяғында 30 метрға еткән тулҡындар булғылай.
Гидрологик режим
Өҫкө һыуҙарҙың циркуляцияһы
Тымыҡ океандың һыу ағымы циркуляцияһы законлылығын дөйөм атмосфера ағымы билдәләй. Төньяҡ ярымшарҙағы төньяҡ-көнсығыш пассат төньяҡ-пассат ағымын барлыҡҡа килтерә, ул ағым Үҙәк Америка ярҙарынан Филиппин утрауҙрына тиклем киҫеп сыға.
Флора һәм фауна
Тымыҡ океанға Донъя окенының 50% биомассаһы тура килә. Океанда тереклек бай һәм күп төрлө, айырыуса Азия һәм Австралия араһындағы тропик һәм субтропик зонала бик ҙур территориялар коралл рифтары һәм мангр әрәмәлектәре менән ҡапланған. Океандың тропик һәм экваториаль киңлектәре, мәрйен рифтары араһында, тереклек бай. Уның был үҙенсәлеген океандың ҙурлығы, тәбиғәт шарттарының төрлөлөгө, океандың боронғолоғо меән аңлатыла. Төньяк өлөшөндә һөмбаш балык төрҙәре күп. Һыу массаһы бик уңдырышлы, шуға күрә үҫемлектәр һәм хайуандар планктоны үрсей. Планктон менән анчоус, ставрида, скумбрия һ.б. балыҡ төрҙәре туҡлана. Бындағы ҡоштар: бакландар, пеликандар, пингвиндар балык менән туҡлана. Киттар, диңгеҙ бесәйҙәре, диңгеҙ ҡондоҙҙары күпләп тереклек итә. Мәрйендәр, диңгеҙ терпелере, молюскылар кеүек умыртҡаһыҙар күпләп тереклек итә.
Диңгеҙ ылымыҡтары үҫентәләре Калифорния яр буйы, АҠШ |
Буйлы һыу тауығы, Тонга утрауы |
Диңгеҙ бесәйҙәре колонияһы Аляскала |
Ҙур Барьер рифаы кораллдары, Австралия |
Кон-Тики һалы. Фото 1947 года |
Гавайа пляжендә сүп-сар |
«Триест» батискафы һыуға төрөр алдынан, 23 ғинуар 1960 йыл |
Почтовая марка СССР. 1959 год. Совет фәнни-тикшереҡ судноһы "Витязь" |
Һылтанмалар
Портал «География» | |
Тихий океан Викимилектә |
Иҫкәрмәләр
- ↑ Oceanographers.ru. Обнаружены «мосты» через Марианскую впадину. Экспедиция также провела точные измерения «Бездны Челленджера», самой глубокой точки в океане. Полученная глубина составила 10 994 +/- 40 метров.
- ↑ Ҡалып:Книга:Словарь имён малых планет
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85
- ↑ 4,0 4,1 Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А. М. Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988. — С. 516—521.
- ↑ Кравчук П. А. Рекорды природы. — Любешов: Эрудит, 1993. — С. 23-24. — 216 с. — ISBN 5-7707-2044-1.
- ↑ Марианскую впадину «углубили» . compulenta.ru (8 декабрь 2011). Дата обращения: 8 ноябрь 2011.
- ↑ РИА Новости. «Ученые обнаружили горы на дне Марианской впадины» (8 февраль 2012). Дата обращения: 10 февраль 2012. Архивировано 31 май 2012 года.
- ↑ Oceans' deepest depth re-measured . BBC. Дата обращения: 28 сентябрь 2012. Архивировано 14 октябрь 2012 года.
Әҙәбиәт
- Коринская В.А. Материктар һәм океандар герграфияһы: дөйөм белем биреү уҡыу йорттары өсөн дереслек. -Өфө; Китап: М. Дрофа, 2006. -ISBN 5-295-03891-2
Ҡалып:Link FA Ҡалып:Link FA Ҡалып:Link FA Ҡалып:Link FA Ҡалып:Link FA