Проза: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән

Һыҙылған

11:13, 23 март 2015 өлгөһө

Проза — көйгә һәм үлсәмгә һалынмай ижад ителеп, ҡағыҙға төшөрөлгән йә телдән һөйләнелгән сәсмә (шиғри булмаған) әҙәби әҫәр.

Терминдың мәғәнәһе

Проза — латинса «prōsa» һүҙе, исем булараҡ, «prōsus» сифатынан яһалған. Урыҫ телендә «прямой», «свободный» тигән мәғәнәләрҙе бирһә, башҡортсаға «тура», «ябай», «ирекле» тип тәржемәләргә була. Бынан сығып, прозаны «ритмик киҫәктәргә һәм ҡабалауҙарға бүленмәгән ирекле һәм ябай телмәр» тип тип ҡабул итергә кәрәк. Боронғо грек әҙәбиәтенең һуңғы осоронда, аҙаҡтан Боронғо Римдә был термин үҙенең бөгөн төп ҡулланылышта булған мәғәнәһен алған. Билдәле булыуынса, ул замандарҙағы грек әҙәбиәтендә нәфис һүҙ һөйләүҙе «шиғриәт|поэзия» тип атағандар, бындағы мәҙәниәттә нәфислек сәнғәте тәү сиратта ритм хистәре менән бәйле булған. Шуға ла әҙәби ижад әҫәрҙәренең күпселеге шиғыр формаһында тыуған. Һуңыраҡ ирекле һөйләүгә ҡаршы ҡуйып, ритмик яҡтан дөрөҫ ойошҡан телмәрҙе «шиғыр» тип исемләй башлағандар. Грек мәҙәниәтен тулыһынса ҡабул иткән һәм артабан үҫтергән Боронғо Римдә, нәҡ ошоға нигеҙләнеп, «ритмик киҫәктәргә бүленмәгән, ябай һәм ирекле телмәр»ҙе генә «проза» тип атай башлағандар.

Шулай булһа ла, күп милләтле нәфис әҙәбиәттең меңәр йыллыҡ тарихи үҫеше һөҙөмтәһендә поэзия менән прозаны ныҡлап айырыу бары тулыһынса һаҡланып ҡалмаған. Әҙәбиәт белемендә эргәләш йөрөгән был терминдар аңлатҡан ижад жанрҙары ла бер-береһенә бик яҡын тора: прозалағы шиғри әҫәрҙәр (стихи в прозе) менән бер рәттән ритм һәм рифма ҡулланып яҙылған проза әҫәрҙәренең дә булыуы бының асыҡ миҫалы.

Прозаның ҡыҫҡаса тарихы

Тәүге проза әҫәрҙәрен ижад итеүселәр исемлегенә боронғо грек космологы (Йыһанды өйрәнеүсе) һәм мифографы (мифтарҙы аңлатыусы) Ферекид Сиросскийҙы (боронғо грекса Φερεκύδης, беҙҙең эраға тиклем 584/583 — 499/498 йылдар) һәм Боронғо Грецияның беҙгә тиклем килеп етмәгән Милет ҡалаһында эшләгән фәнни-философик мәктәп вәкилдәрен (урыҫса — «Миле́тская школа», «миле́тцы») индерәләр.

Боронғо Греция нәфис әҙәбиәтендә поэзия менән бер ҡатарҙан проза ла булған. Телсе ғалимдәр уларҙы «миф», «риүәйәт», «әкиәт» һәм «комедия» жанрҙары тип һанай. Ә гректар үҙҙәре уларҙы бер нисек тә поэзияға индермәгән, сөнки, мәҫәлән, мифты - бөтөнләй ижад емеше түгел, ә дини тәғлимәт итеп ҡараған. Үҙ сиратында, риүәйәт – тарихи әҫәр, әкиәт – тормош-көнкүреш хәбәре, һәм комедия – поэзиянан ныҡ түбән торған әйбер булып һаналған. Бер үк ваҡытта ораторҙар һәм сәйәсмәндәр телмәре, һуңыраҡ фәнни яҙмалар нәфис әҙәбиәткә туранан-тура ҡағылмаған проза итеп ҡаралған. Шулай итеп, элекке донъяла (античный мир), Боронғо Римдә, аҙаҡтан Урта быуаттар Европаһында, юғары ижад һәм нәфис әҙәбиәт жанры булып танылған поэзия менән сағыштырғанда, проза гел икенсе планда йөрөгән, һәм уның тураһында бары тик «көнкүреш әҙәбиәте», ҡайһы саҡ «публицистик әҙәбиәт» тигән фекер йәшәп килгән.

Прозалағы әҙәби жанрҙар

Әҙәбиәт

История всемирной литературы: В 9 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького; Гл. редкол: Г. П. Бердников (гл. ред.), А. С. Бушмин, Ю. Б. Виппер (зам. гл. ред.), Д. С. Лихачев, Г. И. Ломидзе, Д. Ф. Марков, А. Д. Михайлов, С. В. Никольский, Б. Б. Пиотровский, Г. М. Фридлендер, М. Б. Храпченко, Е. П. Челышев. — М.: Наука, 1983— 1994. (рус.)
Советский энциклопедический словарь: — М.: Советская энциклопедия, 1980. — 1600 с. с илл. (рус.)
Әхмәтйәнов К. Әҙәбиәт теорияһы. Дөйөм белешмәләр: — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1985. — 342 бит.
Ожегов С.И. Словарь русского языка. М., 1968. (рус.)
Русско-башкирский словарь: В 2 т. / Под редакцией З.Г. Ураксина. Уфа: Башкирская энциклопедия, 2005. Т. 2. П — Я. — 2005. — 680 с.

@@ 2 юл: / 2 юл: @@
 == Терминдың мәғәнәһе ==
-Проза — [[Латин теле|латинса]] «''prōsa''» һүҙе, исем булараҡ, «''prōsus''» сифатынан яһалған. [[Урыҫ теле]]ндә «прямой», «свободный» тигән мәғәнәләрҙе бирһә, [[башҡорт теле|башҡортса]]ға «тура», «ябай», «ирекле» тип тәржемәләргә була. Бынан сығып, прозаны «ритмик киҫәктәргә һәм ҡабалауҙарға бүленмәгән ирекле һәм ябай телмәр» тип тип ҡабул итергә кәрәк. Боронғо [[грек теле|грек]] әҙәбиәтенең һуңғы осоронда, аҙаҡтан [[Боронғо Рим]]дә был термин үҙенең бөгөн төп ҡулланылышта булған мәғәнәһен алған. Билдәле булыуынса, ул замандарҙағы [[грек теле|грек]] әҙәбиәтендә нәфис һүҙ һөйләүҙе «поэзия» тип атағандар, бындағы мәҙәниәттә нәфислек сәнғәте тәү сиратта ритм хистәре менән бәйле булған. Шуға ла әҙәби ижад әҫәрҙәренең күпселеге шиғыр формаһында тыуған. Һуңыраҡ ирекле һөйләүгә ҡаршы ҡуйып, ритмик яҡтан дөрөҫ ойошҡан телмәрҙе «шиғыр» тип исемләй башлағандар. [[Греция|Грек]] мәҙәниәтен тулыһынса ҡабул иткән һәм артабан үҫтергән [[Боронғо Рим]]дә, нәҡ ошоға нигеҙләнеп, «ритмик киҫәктәргә бүленмәгән, ябай һәм ирекле телмәр»ҙе генә «проза» тип атай башлағандар.
+Проза — [[Латин теле|латинса]] «''prōsa''» һүҙе, исем булараҡ, «''prōsus''» сифатынан яһалған. [[Урыҫ теле]]ндә «прямой», «свободный» тигән мәғәнәләрҙе бирһә, [[башҡорт теле|башҡортса]]ға «тура», «ябай», «ирекле» тип тәржемәләргә була. Бынан сығып, прозаны «ритмик киҫәктәргә һәм ҡабалауҙарға бүленмәгән ирекле һәм ябай телмәр» тип тип ҡабул итергә кәрәк. Боронғо [[грек теле|грек]] әҙәбиәтенең һуңғы осоронда, аҙаҡтан [[Боронғо Рим]]дә был термин үҙенең бөгөн төп ҡулланылышта булған мәғәнәһен алған. Билдәле булыуынса, ул замандарҙағы [[грек теле|грек]] әҙәбиәтендә нәфис һүҙ һөйләүҙе «шиғриәт|поэзия» тип атағандар, бындағы мәҙәниәттә нәфислек сәнғәте тәү сиратта ритм хистәре менән бәйле булған. Шуға ла әҙәби ижад әҫәрҙәренең күпселеге шиғыр формаһында тыуған. Һуңыраҡ ирекле һөйләүгә ҡаршы ҡуйып, ритмик яҡтан дөрөҫ ойошҡан телмәрҙе «шиғыр» тип исемләй башлағандар. [[Греция|Грек]] мәҙәниәтен тулыһынса ҡабул иткән һәм артабан үҫтергән [[Боронғо Рим]]дә, нәҡ ошоға нигеҙләнеп, «ритмик киҫәктәргә бүленмәгән, ябай һәм ирекле телмәр»ҙе генә «проза» тип атай башлағандар.
-Шулай булһа ла, күп милләтле нәфис әҙәбиәттең меңәр йыллыҡ тарихи үҫеше һөҙөмтәһендә поэзия менән прозаны ныҡлап айырыу бары тулыһынса һаҡланып ҡалмаған. Әҙәбиәт белемендә эргәләш йөрөгән был терминдар аңлатҡан ижад жанрҙары ла бер-береһенә бик яҡын тора: прозалағы шиғри әҫәрҙәр (стихи в прозе) менән бер рәттән ритм һәм рифма ҡулланып яҙылған проза әҫәрҙәренең дә булыуы бының асыҡ миҫалы.
+Шулай булһа ла, күп милләтле [[нәфис әҙәбиәт]]тең меңәр йыллыҡ тарихи үҫеше һөҙөмтәһендә [[шиғриәт|поэзия]] менән прозаны ныҡлап айырыу бары тулыһынса һаҡланып ҡалмаған. Әҙәбиәт белемендә эргәләш йөрөгән был терминдар аңлатҡан ижад жанрҙары ла бер-береһенә бик яҡын тора: прозалағы шиғри әҫәрҙәр (стихи в прозе) менән бер рәттән ритм һәм рифма ҡулланып яҙылған проза әҫәрҙәренең дә булыуы бының асыҡ миҫалы.
 == Прозаның ҡыҫҡаса тарихы ==
 Тәүге проза әҫәрҙәрен ижад итеүселәр исемлегенә боронғо [[Греция|грек]] космологы (Йыһанды өйрәнеүсе) һәм мифографы (мифтарҙы аңлатыусы) [[Ферекид Сиросский]]ҙы (боронғо [[грек теле|грекса]] ''Φερεκύδης'', беҙҙең эраға тиклем 584/583 — 499/498 йылдар) һәм Боронғо [[Греция]]ның беҙгә тиклем килеп етмәгән Милет ҡалаһында эшләгән фәнни-философик мәктәп вәкилдәрен ([[урыҫ теле|урыҫса]] — «Миле́тская школа», «миле́тцы») индерәләр.
+Боронғо [[Греция]] [[нәфис әҙәбиәт]]ендә поэзия менән бер ҡатарҙан проза ла булған. Телсе ғалимдәр уларҙы «миф», «риүәйәт», «[[әкиәт]]» һәм «[[комедия]]» жанрҙары тип һанай. Ә [[Греция|гректар]] үҙҙәре уларҙы бер нисек тә [[шиғриәт|поэзия]]ға индермәгән, сөнки, мәҫәлән, мифты - бөтөнләй ижад емеше түгел, ә дини тәғлимәт итеп ҡараған. Үҙ сиратында, риүәйәт – тарихи әҫәр, [[әкиәт]] – тормош-көнкүреш хәбәре, һәм [[комедия]] – [[шиғриәт|поэзия]]нан ныҡ түбән торған әйбер булып һаналған. Бер үк ваҡытта ораторҙар һәм сәйәсмәндәр телмәре, һуңыраҡ фәнни яҙмалар [[нәфис әҙәбиәт]]кә туранан-тура ҡағылмаған проза итеп ҡаралған. Шулай итеп, элекке донъяла (античный мир), [[Боронғо Рим]]дә, аҙаҡтан Урта быуаттар Европаһында, юғары ижад һәм [[нәфис әҙәбиәт]] жанры булып танылған [[шиғриәт|поэзия]] менән сағыштырғанда, проза гел икенсе планда йөрөгән, һәм уның тураһында  бары тик «көнкүреш әҙәбиәте», ҡайһы саҡ «публицистик әҙәбиәт» тигән фекер йәшәп килгән.
 == Прозалағы әҙәби жанрҙар ==