Арарат: өлгөләр араһындағы айырма

Координаты: пропущена долгота
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
26 юл: 26 юл:
== Төҙөлөшө ==
== Төҙөлөшө ==
[[Файл:Ararat 3d version 1.gif|thumb|left|120px|[[3D-модель]] Арарата]]
[[Файл:Ararat 3d version 1.gif|thumb|left|120px|[[3D-модель]] Арарата]]
Оло һәм Кесе Арарат түбәләренең араһы 11 км<ref name="Britannica">Encyclopaedia Britannica. Great Ararat.<blockquote>Ararat consists of two peaks, their summits about 7 miles (11 km) apart. Great Ararat, or Büyük Ağrı Dağı, which reaches an elevation of 16,945 feet (5,165 metres) above sea level, is the highest peak in Turkey. Little Ararat, or Küçük Ağrı Dağı, rises in a smooth, steep, nearly perfect cone to 12,782 feet (3,896 metres).</blockquote></ref>. Вулкандар разделены Сардар-Булак биләне менән бүленгән. Ике түбәнең дә нигеҙ әйләнәһе оҙонлоғо 130 км-ға яҡын. Кайнозой базальты менән тултырылған. Тау биттәре буш, елләгән лава ағымынан барлыҡҡа килгән. Оло Арарат 4 250 метрҙан үргәрәк мәңгелек ҡар менән ҡапланған. Массивта 30-ға яҡын боҙлоҡ бар (иң эреһе — 2 км оҙонлоғондағы изге Яков боҙлоғо).
Оло һәм Кесе Арарат түбәләренең араһы 11 км<ref name="Britannica">Encyclopaedia Britannica. Great Ararat.<blockquote>Ararat consists of two peaks, their summits about 7 miles (11 km) apart. Great Ararat, or Büyük Ağrı Dağı, which reaches an elevation of 16,945 feet (5,165 metres) above sea level, is the highest peak in Turkey. Little Ararat, or Küçük Ağrı Dağı, rises in a smooth, steep, nearly perfect cone to 12,782 feet (3,896 metres).</blockquote></ref>. Вулкандар Сардар-Булак биләне менән бүленгән. Ике түбәнең дә нигеҙ әйләнәһе оҙонлоғо 130 км-ға яҡын. Кайнозой базальты менән тултырылған. Тау биттәре буш, елләгән лава ағымынан барлыҡҡа килгән. Оло Арарат 4 250 метрҙан үргәрәк мәңгелек ҡар менән ҡапланған. Массивта 30-ға яҡын боҙлоҡ бар (иң эреһе — 2 км оҙонлоғондағы изге Яков боҙлоғо).


Оло Арараттың диңгеҙ кимәленән бейеклеге 5165 метр тәшкил итә, Кесе Арараттыҡы — 3896 м<ref name="Britannica"></ref>.<br />
Оло Арараттың диңгеҙ кимәленән бейеклеге 5165 метр тәшкил итә, Кесе Арараттыҡы — 3896 м<ref name="Britannica"></ref>.<br />
43 юл: 43 юл:
== Атама этимологияһы ==
== Атама этимологияһы ==


Массивҡа һәм уны барлыҡҡа килтереүсе тауҙарға «Арарат» атамаһын европалылар биргән<ref name="biblenc">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_bible/277/Арарат Арарат] — Библейская энциклопедия Брокгауза на Академике</ref>, һәм XIX быуатта был атама европа географтары араһында нығынған булған<ref>''Friedrich Parrot'', [http://books.google.de/books?id=9pYLAAAAYAAJ&dq=ararat+name+origin&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Journey to Ararat], 1846, стр. 143</ref><ref name="bryce198">[https://archive.org/details/transcaucasiaara00bryciala ''Viscount James Bryce Bryce'', Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876 стр. 198]</ref>. Джеймс Брайс 1876 йылда үҙенең юл яҙмаларында «урындағы халыҡтарға (әрмәндәргә, төрөктәргә, татарҙарға (әзербайжандарҙы күҙ уңында тотҡан) һәм фарсыларға) Арарат ошо атамаһы менән билдәле түгел». Брайс буйынса, «Арарат» атамаһы, ул яҙмаларҙы теркәгән ваҡытта, урындағы халыҡ араһында был атама рус телен күберәк ҡуллана башлау арҡаһында тарала башлаған була<ref name="bryce198"/>.
Массивҡа һәм уны барлыҡҡа килтереүсе тауҙарға «Арарат» атамаһын европалылар биргән<ref name="biblenc">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_bible/277/Арарат Арарат] — Библейская энциклопедия Брокгауза на Академике</ref>, һәм XIX быуатта был атама европа географтары араһында нығынған булған<ref>''Friedrich Parrot'', [http://books.google.de/books?id=9pYLAAAAYAAJ&dq=ararat+name+origin&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Journey to Ararat], 1846, стр. 143</ref><ref name="bryce198">[https://archive.org/details/transcaucasiaara00bryciala ''Viscount James Bryce Bryce'', Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876 стр. 198]</ref>. Джеймс Брайс 1876 йылда үҙенең юл яҙмаларында «урындағы халыҡтарға (әрмәндәргә, төрөктәргә, татарҙарға (әзербайжандарҙы күҙ уңында тотҡан) һәм фарсыларға) Арарат ошо атамаһы менән билдәле түгел». Брайс буйынса, «Арарат» атамаһы, ул яҙмаларҙы теркәгән ваҡытта, урындағы халыҡ араһында был атама, рус телен күберәк ҡуллана башлау арҡаһында, тарала башлаған була<ref name="bryce198"/>.


Ираникаға ярашлы, «Арарат» атамаһы тауға Нух кәмәһе тураһындағы тәүрат риүәйәтенә таянып бирелгән: Арарат региондың иң бейек түбәһе булғанға, европалылар фекеренсә, Нух кәмәһе нәҡ уға килеп терәлергә тейеш булған [[(ҡара: Арарат тәүратта)]]<ref name="iranica">{{Из|Ираника|http://www.iranicaonline.org/articles/ararat-mount-pers|заглавие=Ararat|автор=X. de Planhol}}</ref>. Роберт Томсон тауҙың атамаһы Айрарат провинцияһы атамаһы менән бутауҙан килеп сыҡҡандыр тип аңлата<ref>''Moses of Khoren; Thomson, Robert W.'', [http://www.scribd.com/doc/25311427/Moses-Khorenatsi-History-of-the-Armenians-Transl-Thomson-1978 History of the Armenians]. — Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press (1978), примечание на стр. 91: <blockquote>Ararat (by confusion with Ayrarat, the name of the province)</blockquote></ref>. Ысынында, «Арарат» һүҙе Урарту дәүләтенең һәм халҡының ассирий телендәге атамаһы ул<ref name="Pospelov">{{книга|автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия мира: Топонимический словарь: Свыше 5 000 единиц|ответственный=Отв. ред. Р. А. Агеева|место=М.|издательство=«Русские словари»|год=1998|страницы=42|страниц=503|isbn=5-89216-029-7}}</ref><ref name="iranica" />.
Ираникаға ярашлы, «Арарат» атамаһы тауға Нух кәмәһе тураһындағы тәүрат риүәйәтенә таянып бирелгән: Арарат региондың иң бейек түбәһе булғанға, европалылар фекеренсә, Нух кәмәһе нәҡ уға килеп терәлергә тейеш булған [[(ҡара: Арарат тәүратта)]]<ref name="iranica">{{Из|Ираника|http://www.iranicaonline.org/articles/ararat-mount-pers|заглавие=Ararat|автор=X. de Planhol}}</ref>. Роберт Томсон тауҙың атамаһы Айрарат провинцияһы атамаһы менән бутауҙан килеп сыҡҡандыр тип аңлата<ref>''Moses of Khoren; Thomson, Robert W.'', [http://www.scribd.com/doc/25311427/Moses-Khorenatsi-History-of-the-Armenians-Transl-Thomson-1978 History of the Armenians]. — Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press (1978), примечание на стр. 91: <blockquote>Ararat (by confusion with Ayrarat, the name of the province)</blockquote></ref>. Ысынында, «Арарат» һүҙе Урарту дәүләтенең һәм халҡының ассирий телендәге атамаһы ул<ref name="Pospelov">{{книга|автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия мира: Топонимический словарь: Свыше 5 000 единиц|ответственный=Отв. ред. Р. А. Агеева|место=М.|издательство=«Русские словари»|год=1998|страницы=42|страниц=503|isbn=5-89216-029-7}}</ref><ref name="iranica" />.
52 юл: 52 юл:
* Арараттың фарсы атамаһы — Кухи-Нух ({{lang-fa|کوه نوح}}), «Нух тауы».
* Арараттың фарсы атамаһы — Кухи-Нух ({{lang-fa|کوه نوح}}), «Нух тауы».
* Арараттың ғәрәп атамаһы — Джабал-аль-Харет (''Jabal al-Ḥāreṯ''), «ер һөрөүсе тауы»<ref name="iranica" />.
* Арараттың ғәрәп атамаһы — Джабал-аль-Харет (''Jabal al-Ḥāreṯ''), «ер һөрөүсе тауы»<ref name="iranica" />.
* Арараттың ҡорт атамаһы — «Агри» ({{lang-ku|Çiyayê Agirî}} йәки «Гридах» (ҡыҫҡартылған) ҡорт теленән «Яныусы тау» тип тәржемә ителә, шуның менән уның вулкандан барлыҡҡа килеүен иҫбатлай.
* Арараттың курд атамаһы — «Агри» ({{lang-ku|Çiyayê Agirî}} йәки «Гридах» (ҡыҫҡартылған) курд теленән «Яныусы тау» тип тәржемә ителә, шуның менән уның вулкандан барлыҡҡа килеүен иҫбатлай.


== Оло Арарат түбәһенә күтәрелеү==
== Оло Арарат түбәһенә күтәрелеү==
[[Файл:James Bryce Vanity Fair 25 February 1893.jpg|thumb|left|170пкс|]] 1876 йылдың 12 сентябрендә Джеймс Брайс Арарат түбәһенә яңғыҙы тәүләп күтәрелгән.
[[Файл:James Bryce Vanity Fair 25 February 1893.jpg|thumb|left|170пкс|]] 1876 йылдың 12 сентябрендә Джеймс Брайс Арарат түбәһенә яңғыҙы тәүләп күтәрелгән.
[[Файл:Friedrich Parrot.jpg|thumb|180пкс|]] Иоһанн Фридрих Паррот Араратҡа тәүләп 1829 йылдың 27 сентябрендә (9 октябрендә) күтәрелгән. Урындағы халыҡтарҙың (ҡорттарҙың, әзербайжандарҙың, фарсыларҙың,әрмәндәрҙең һәм төрөктәрҙең) ышаныуы буйынса, Араратҡа менергә маташыу ғына хатта үтә ҡыйыу һәм аллаға ҡаршы эш, тип һаналған<ref name="britannica" />.
[[Файл:Friedrich Parrot.jpg|thumb|180пкс|]] Иоһанн Фридрих Паррот Араратҡа тәүләп 1829 йылдың 27 сентябрендә (9 октябрендә) күтәрелгән. Урындағы халыҡтарҙың (курдтарҙың, әзербайжандарҙың, фарсыларҙың,әрмәндәрҙең һәм төрөктәрҙең) ышаныуы буйынса, Араратҡа менергә маташыу ғына хатта үтә ҡыйыу һәм аллаға ҡаршы эш, тип һаналған<ref name="britannica" />.


1829 йылдың 27 сентябрендә (9 октябрендә), Туркманчай тыныслыҡ тураһындағы килешеүе нигеҙендә, Арарат түбәһе Фарсыстандан Рәсәй империяһына күскәс, Араратҡа тикшеренеү экспедицияһы сиктәрендә, Дерпт университеты профессоры Иоһанн Фридрих Паррот тәүге булып Оло Араратҡа күтәрелгән. Паррот менән бергә түбәгә уны оҙатыусы төркөм дә күтәрелгән: тәржемәсе һәм юл күрһәтеүсе Хачатур Абовян, 41-се егер полкының ике һалдаты — Алексей Здоровенко һәм Матвей Чалпанов, шулай уҡ Аргури ауылы крәҫтиәндәре — Ованнес Айвазян һәм Мурад Погосян<ref name="mountain">''Ашот Левонян'', [http://www.mountain.ru/article/article_display1.php?article_id=2465 Арарат: история восхождений] — Mountain.RU</ref><ref>''Friedrich Parrot'', [http://books.google.de/books?id=9pYLAAAAYAAJ&dq=ararat+name+origin&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Journey to Ararat], 1846, стр. 196</ref>.
1829 йылдың 27 сентябрендә (9 октябрендә), Туркманчай тыныслыҡ тураһындағы килешеүе нигеҙендә, Арарат түбәһе Фарсыстандан Рәсәй империяһына күскәс, Араратҡа тикшеренеү экспедицияһы сиктәрендә, Дерпт университеты профессоры Иоһанн Фридрих Паррот тәүге булып Оло Араратҡа күтәрелгән. Паррот менән бергә түбәгә уны оҙатыусы төркөм дә күтәрелгән: тәржемәсе һәм юл күрһәтеүсе Хачатур Абовян, 41-се егер полкының ике һалдаты — Алексей Здоровенко һәм Матвей Чалпанов, шулай уҡ Аргури ауылы крәҫтиәндәре — Ованнес Айвазян һәм Мурад Погосян<ref name="mountain">''Ашот Левонян'', [http://www.mountain.ru/article/article_display1.php?article_id=2465 Арарат: история восхождений] — Mountain.RU</ref><ref>''Friedrich Parrot'', [http://books.google.de/books?id=9pYLAAAAYAAJ&dq=ararat+name+origin&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Journey to Ararat], 1846, стр. 196</ref>.
66 юл: 66 юл:


=== Араратҡа яңғыҙ күтәрелеү ===
=== Араратҡа яңғыҙ күтәрелеү ===
1876 йылдың 12 сентябрендә Джеймс Брайс яңғыҙы 24 сәғәт эсендә Араратҡа күтәрелде. Рус топографы Андрей Васильевич Пастухов Араратҡа 1893, 1894 һәм 1895 йылдарҙа күтәрелгән. 1896 йылдың 14 сентябрендә Араратҡа А. Абелян яңғыҙы күтәрелгән<ref name="mountain" />. 1970 йылдың 21 февралендә яңғыҙы тәүге булып ҡыш көнө Төркиә альпинизм Федерацияһының элекке рәйесе Бозкурт Эргёр күтәрелгән<ref>[http://www.kaliteliresimler.com/img3500.htm Iğdır — Ağrı Dağı] {{ref-tr}}</ref><ref>[http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=conquering-the-legendary-mount-ararat-2006-01-15 Conquering the legendary Mount Ararat] — Hürriyet Daily News, 1/15/2006</ref>.
1876 йылдың 12 сентябрендә Джеймс Брайс яңғыҙы 24 сәғәт эсендә Араратҡа күтәрелгән. Рус топографы Андрей Васильевич Пастухов Араратҡа 1893, 1894 һәм 1895 йылдарҙа күтәрелгән. 1896 йылдың 14 сентябрендә Араратҡа А. Абелян яңғыҙы күтәрелгән<ref name="mountain" />. 1970 йылдың 21 февралендә яңғыҙы тәүге булып ҡыш көнө Төркиә альпинизм Федерацияһының элекке рәйесе Бозкурт Эргёр күтәрелгән<ref>[http://www.kaliteliresimler.com/img3500.htm Iğdır — Ağrı Dağı] {{ref-tr}}</ref><ref>[http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=conquering-the-legendary-mount-ararat-2006-01-15 Conquering the legendary Mount Ararat] — Hürriyet Daily News, 1/15/2006</ref>.


== Арарат Тәүратта ==
== Арарат Тәүратта ==
83 юл: 83 юл:


=== Изге Яков һәм Арарат түбәһенә үрләү мөмкин түгел ===
=== Изге Яков һәм Арарат түбәһенә үрләү мөмкин түгел ===
XIII быуаттан европалыларға Изге Яков (Агоп) тураһындағы әрмән легендаһы билдәле булған (был унан да иртәрәк билдәле булған һәм Джуди тауы хаҡында һүҙ барған Иаков Низибийский тураһындағы легендаға яраҡлаштырылған<ref name="russell1985">''[[:en:James R. Russell|James R. Russell]]'', «Armeno-Iranica» в ''[[:fr:Jacques Duchesne-Guillemin|Jacques Duchesne-Guillemin]], [[:fr:Pierre Lecoq|Pierre Lecoq]]'', [http://books.google.de/books?id=YdUUAAAAIAAJ&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Acta Iranica, Volume XI] — Centre International d’Etudes Indo-iraniennes, 1985, стр. 447—458. Стр. 456: <blockquote>… Jabal Judi in Gordyene was associated with the Biblical legend of the Ark in early Christian times, so that it, too, was considered to have been the highest of mountains, at least in the days of the Flood<sup>45</sup><br /><br /><sup>45</sup> See for instance [[Фавстос Бузанд|P’awstos Buzand]], [http://www.vehi.net/istoriya/armenia/buzand/03.html III], 10, where the mountain is called ''Sararad'' (''sar'' 'peak' with modern scribal error ''*Ararad'', joined by haplology): St. Jacob of Nisibis is granted a piece of the Ark from there.</blockquote></ref>). Был монах тау түбәһенә күтәрелергә һәм аяҙ көндә асыҡ күренгән кәмәгә табынырға бик теләгән. Өс тапҡыр тау түбәһенә күтәрелергә маташҡан, ләкин, ҙур ғына бейеклеккә күтәрелгәс икәс, уны йоҡо баҫа башлай, уянһа, күрә - тау итәгендә ултыра, имеш. Өсөнсө ынтылыштан һуң уның төшөнә фәрештә керә, һәм ул, Аллаһы тәғәлә ябай (үлемле) кешеләргә изге түбәгә бөтөнләй менеүҙе һәм кәмәгә ҡағылыуҙы тыйҙы, ти. Иң мөҡәддәс нәмәгә ынтылғанын тейешле баһалап, фәрештә монахҡа кәмә эшләнгән ағастың бер киҫәген бүләк итә. Аргури ауылынан юғарыраҡ Изге Яковҡа бағышланған монастырь урынлашҡан (ауыл һәм монастырь 1840 йылда тулыһынса емерелгән (ҡара: Вулкан урғылыуы)<ref name="bryce206">''Viscount James Bryce Bryce'', [http://books.google.de/books?id=8XQdAnBvpQMC&dq=it+has+received+among+geographers+the+name+of+ararat&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876], стр. 206</ref>.
XIII быуаттан европалыларға Изге Яков (Агоп) тураһындағы әрмән легендаһы билдәле булған (был унан да иртәрәк билдәле булған һәм Джуди тауы хаҡында һүҙ барған Иаков Низибийский тураһындағы легендаға яраҡлаштырылған<ref name="russell1985">''[[:en:James R. Russell|James R. Russell]]'', «Armeno-Iranica» в ''[[:fr:Jacques Duchesne-Guillemin|Jacques Duchesne-Guillemin]], [[:fr:Pierre Lecoq|Pierre Lecoq]]'', [http://books.google.de/books?id=YdUUAAAAIAAJ&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Acta Iranica, Volume XI] — Centre International d’Etudes Indo-iraniennes, 1985, стр. 447—458. Стр. 456: <blockquote>… Jabal Judi in Gordyene was associated with the Biblical legend of the Ark in early Christian times, so that it, too, was considered to have been the highest of mountains, at least in the days of the Flood<sup>45</sup><br /><br /><sup>45</sup> See for instance [[Фавстос Бузанд|P’awstos Buzand]], [http://www.vehi.net/istoriya/armenia/buzand/03.html III], 10, where the mountain is called ''Sararad'' (''sar'' 'peak' with modern scribal error ''*Ararad'', joined by haplology): St. Jacob of Nisibis is granted a piece of the Ark from there.</blockquote></ref>). Был монах тау түбәһенә күтәрелергә һәм аяҙ көндә асыҡ күренгән кәмәгә табынырға бик теләгән. Өс тапҡыр тау түбәһенә күтәрелергә маташҡан, ләкин, ҙур ғына бейеклеккә күтәрелгәс икәс, уны йоҡо баҫа башлай, уянһа, күрә - тау итәгендә ултыра, имеш. Өсөнсө ынтылыштан һуң уның төшөнә фәрештә керә, һәм ул, Аллаһы тәғәлә ябай (үлемле) кешеләргә изге түбәгә бөтөнләй менеүҙе һәм кәмәгә ҡағылыуҙы тыйҙы, ти. Иң мөҡәддәс нәмәгә ынтылғанын тейешле баһалап, фәрештә монахҡа кәмә эшләнгән ағастың бер киҫәген бүләк иткән. Аргури ауылынан юғарыраҡ Изге Яковҡа бағышланған монастырь урынлашҡан (ауыл һәм монастырь 1840 йылда тулыһынса емерелгән (ҡара: Вулкан урғылыуы)<ref name="bryce206">''Viscount James Bryce Bryce'', [http://books.google.de/books?id=8XQdAnBvpQMC&dq=it+has+received+among+geographers+the+name+of+ararat&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876], стр. 206</ref>.


Джеймс Брайс әйткәнсә, Арарат түбәһенә үрләү мөмкин түгеллек (тыйыу) әрмән сиркәүе «дин ҡағиҙәләренең бер өлөшө булған»<ref name="bryce206" />. Парротты оҙатып йөрөүсе ике әрмән, тауға күтәрелгәндән һуң (ҡара: Араратҡа күтәрелеү), ҙур ғына бейеклеккә күтәрелдек, әммә тау түбәһенә менмәнек, тип һөйләгәндәр. Араратты 1845 йылда үҙенә буйһондорған икенсе берәү - Абих - менән дә ошондай хәл ҡабатланған. 1856 йылда ла тауға үрләгән инглиздәр төркөмө ҡорттар һәм төрөктәрҙән түбәгә үрләү мөмкин түгел тигән раҫлауҙар ғына ишеткәндәр. Брайс фекеренсә, 1876 йылда Араратҡа күҙ күреме ерҙә йәшәгән һәр кеше (бәлки, Ереванда йәшәгән төплө белемле берәй рәсәй чиновнигын иҫәпләмәгәндә), Нухтан һуң бер кем дә тау түбәһенә күтәрелмәгән, тип, икеләнмәй, әйтә алған<ref name="bryce236-237">''Viscount James Bryce Bryce'', [http://books.google.de/books?id=8XQdAnBvpQMC&dq=it+has+received+among+geographers+the+name+of+ararat&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876], стр. 236—237</ref>. Арарат түбәһенә күтәрелгәндән һуң, Брайс Эчмиадзинға килгән, һәм уның идарасыһы архимандрит менән осрашҡан. Әңгәмә барышында Брайс тау үренә менеүен хәбәр иткән. Тәржемәсе архимандритҡа: «Ошо инглиз Масис түбәһенә күтәрелдем, тип әйтә»,- тигәс, тегенеһе, йылмайып, яуаплаған: «Юҡ, бының булыуы мөмкин түгел. Бер кем дә бер ваҡытта ла унда булмаған. Был мөмкин түгел».<ref>''Viscount James Bryce Bryce'', [http://books.google.de/books?id=8XQdAnBvpQMC&dq=it+has+received+among+geographers+the+name+of+ararat&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876], стр. 293</ref>
Джеймс Брайс әйткәнсә, Арарат түбәһенә үрләү мөмкин түгеллек (тыйыу) әрмән сиркәүе «дин ҡағиҙәләренең бер өлөшө булған»<ref name="bryce206" />. Парротты оҙатып йөрөүсе ике әрмән, тауға күтәрелгәндән һуң (ҡара: Араратҡа күтәрелеү), ҙур ғына бейеклеккә күтәрелдек, әммә тау түбәһенә менмәнек, тип һөйләгәндәр. Араратты 1845 йылда үҙенә буйһондорған икенсе берәү - Абих - менән дә ошондай хәл ҡабатланған. 1856 йылда ла тауға үрләгән инглиздәр төркөмө курдтар һәм төрөктәрҙән түбәгә үрләү мөмкин түгел тигән раҫлауҙар ғына ишеткәндәр. Брайс фекеренсә, 1876 йылда Араратҡа күҙ күреме ерҙә йәшәгән һәр кеше (бәлки, Ереванда йәшәгән төплө белемле берәй рәсәй чиновнигын иҫәпләмәгәндә), Нухтан һуң бер кем дә тау түбәһенә күтәрелмәгән, тип, икеләнмәй, әйтә алған<ref name="bryce236-237">''Viscount James Bryce Bryce'', [http://books.google.de/books?id=8XQdAnBvpQMC&dq=it+has+received+among+geographers+the+name+of+ararat&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876], стр. 236—237</ref>. Арарат түбәһенә күтәрелгәндән һуң, Брайс Эчмиадзинға килгән, һәм уның идарасыһы архимандрит менән осрашҡан. Әңгәмә барышында Брайс тау үренә менеүен хәбәр иткән. Тәржемәсе архимандритҡа: «Ошо инглиз Масис түбәһенә күтәрелдем, тип әйтә»,- тигәс, тегенеһе, йылмайып, яуаплаған: «Юҡ, бының булыуы мөмкин түгел. Бер кем дә бер ваҡытта ла унда булмаған. Был мөмкин түгел».<ref>''Viscount James Bryce Bryce'', [http://books.google.de/books?id=8XQdAnBvpQMC&dq=it+has+received+among+geographers+the+name+of+ararat&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876], стр. 293</ref>


== Геосәйәсәттәге хәле ==
== Геосәйәсәттәге хәле ==
XVI һәм XVIII быуаттар арауығында Арарат тау буйҙары Ғосман һәм Фарсы империялары сигендә торған һәм ғосман-сефевид һуғыштарында оло әһәмиәткә эйә булған. Оло Арарат түбәһе һәм төньяҡ битләүе һәм Кесе Арараттың көнсығыш бите Фарсыстан күҙәтеүе аҫтында булған<ref name="iranica" />.
XVI һәм XVIII быуаттар арауығында Арарат тау буйҙары Ғосман һәм Фарсы империялары сигендә торған һәм ғосман-сефевид һуғыштарында оло әһәмиәткә эйә булған. Оло Арарат түбәһе һәм төньяҡ битләүе һәм Кесе Арараттың көнсығыш бите Фарсыстан күҙәтеүе аҫтында булған<ref name="iranica" />.


1828 йылғы Туркманчай тыныслыҡ килешеүе шарттары буйынса, Оло Арарат түбәһе һәм уның төньяҡ бите Рәсәй империяһына күскән, ә Кесе Арарат өс империяның да сиктәре киҫәшкән урын булып киткән<ref name="iranica" />. Джеймс Брайс әйткәненсә, был осраҡлылыҡ түгел, ә тау атамаһының сәйәси мәғәнәһенең кәүҙәләнеше һәм Тәүрат легендаһына оҡшатыла. Николай I батшаның кәңәшселәре Оло Араратты Рәсәй территорияһына индерергә кәңәш иткәндәр, сөнки тау түбәһенең хужаһы күрше халыҡтарҙың тәрән ихтирамы менән файҙаланған<ref name="bryce233">''Viscount James Bryce Bryce'', [http://books.google.de/books?id=8XQdAnBvpQMC&dq=it+has+received+among+geographers+the+name+of+ararat&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876], стр. 233</ref>.
1828 йылғы Туркманчай тыныслыҡ килешеүе шарттары буйынса, Оло Арарат түбәһе һәм уның төньяҡ бите Рәсәй империяһына күскән, ә Кесе Арарат өс империяның да сиктәре киҫешкән урын булып киткән<ref name="iranica" />. Джеймс Брайс әйткәненсә, был осраҡлылыҡ түгел, ә тау атамаһының сәйәси мәғәнәһенең кәүҙәләнеше һәм Тәүрат легендаһына оҡшатыла. Николай I батшаның кәңәшселәре Оло Араратты Рәсәй территорияһына индерергә кәңәш иткәндәр, сөнки тау түбәһенең хужаһы күрше халыҡтарҙың тәрән ихтирамы менән файҙаланған<ref name="bryce233">''Viscount James Bryce Bryce'', [http://books.google.de/books?id=8XQdAnBvpQMC&dq=it+has+received+among+geographers+the+name+of+ararat&hl=ru&source=gbs_navlinks_s Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876], стр. 233</ref>.


1921 йылғы Мәскәү килешеүе буйынса, Оло Арарат Төркиәгә күскән. 1932 йыдла төрөк-фарсы килешеүе буйынса Кесе Арараттың көнсығыш битенең бер өлөшө (түбәнән 5 йәки 6 километрҙа) Төркиәгә бирелгән. Шулай итеп, Арараттың ике түбәһе лә төрөк территорияһына күскән<ref name="iranica" />.
1921 йылғы Мәскәү килешеүе буйынса, Оло Арарат Төркиәгә күскән. 1932 йыдла төрөк-фарсы килешеүе буйынса, Кесе Арараттың көнсығыш битенең бер өлөшө (түбәнән 5 йәки 6 километрҙа) Төркиәгә бирелгән. Шулай итеп, Арараттың ике түбәһе лә төрөк территорияһына күскән<ref name="iranica" />.


1927—1930 йылдарҙа ҡорт халҡының яңы тарихтағы дәүләт ойошмаһының береһе - Арарат Ҡорт Республикаһы ла булған.
1927—1930 йылдарҙа курд халҡының яңы тарихтағы дәүләт ойошмаһының береһе - Арарат Курд Республикаһы ла булған.


== Арарат Әрмәнстан сиволы булараҡ ==
== Арарат Әрмәнстан символы булараҡ ==
Арарат Әрмәнстандың берҙән-бер иң билдәле символы тип һанала<ref name="komm101207">''ВЯЧЕСЛАВ БЕЛАШ'', [http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=833937 Перемещённые символы] — Журнал «[[Коммерсантъ Власть]]», № 48 (752), 10.12.2007</ref>.
Арарат Әрмәнстандың берҙән-бер иң билдәле символы тип һанала<ref name="komm101207">''ВЯЧЕСЛАВ БЕЛАШ'', [http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=833937 Перемещённые символы] — Журнал «[[Коммерсантъ Власть]]», № 48 (752), 10.12.2007</ref>.


Билдәле рәссам-маринист Иван Айвазовский Арарат тауын ун тапҡырҙан да кәм төшөрмәгән. Париждағы күргәҙмәһендә ижадында Әрмәнстан күренештәре булыуы тураһында һорағас, Айвазовский былай тип яуап биргән: «Бына беҙҙең Әрмәнстан» һәм «Нухтың Арараттан төшөүе» картинаһы янына алып килгән<ref>[http://www.tanais.info/art/aivazovsky96more.html Иван Айвазовский. Всемирный потоп. Описание картины. | Русские художники. Russian Artists<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>.
Билдәле рәссам-маринист Иван Айвазовский Арарат тауын ун тапҡырҙан да кәм төшөрмәгән. Париждағы күргәҙмәһендә, ижадында Әрмәнстан күренештәре булыуы тураһында һорағас, Айвазовский былай тип яуап биргән: «Бына беҙҙең Әрмәнстан» һәм «Нухтың Арараттан төшөүе» картинаһы янына алып килгән<ref>[http://www.tanais.info/art/aivazovsky96more.html Иван Айвазовский. Всемирный потоп. Описание картины. | Русские художники. Russian Artists<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>.


Арарат тауы һүрәте Әрмәнстан гербына тәүләп 1918 йылда, «Арарат республикаһы» тип аталған бойондороҡһоҙ Әрмәнстан Демократик республикаһы барлыҡҡа килгәс, төшөрөлгән<ref>[http://archive.org/details/timeshistoryofwa22londuoft The Times History of the War, 1919, vol. XXII] p. 23: <blockquote>Ararat, Republic Of, proclamation by Armenians, May, 1918, and recognition by Turkey. XX, 82.</blockquote></ref>. Арарат һүрәте Ҡаф тауы арты СФСР-ы Гербында, Ҡаф тауы арты федерацияһы эмблемаһында, Әрмән ССР-ы Гербында булған, Нух кәмәһенә өҫтәлмә һынландырыу булып, Әрмәнстан Республикаһының хәҙерге гербында ла бар.
Арарат тауы һүрәте Әрмәнстан гербына тәүләп 1918 йылда, «Арарат республикаһы» тип аталған бойондороҡһоҙ Әрмәнстан Демократик республикаһы барлыҡҡа килгәс, төшөрөлгән<ref>[http://archive.org/details/timeshistoryofwa22londuoft The Times History of the War, 1919, vol. XXII] p. 23: <blockquote>Ararat, Republic Of, proclamation by Armenians, May, 1918, and recognition by Turkey. XX, 82.</blockquote></ref>. Арарат һүрәте Ҡаф тауы арты СФСР-ы Гербында, Ҡаф тауы арты федерацияһы эмблемаһында, Әрмән ССР-ы Гербында булған, Нух кәмәһенә өҫтәлмә һынландырыу булып, Әрмәнстан Республикаһының хәҙерге гербында ла бар.
139 юл: 139 юл:
Минең гонаһымды баҫа алмаҫ
Минең гонаһымды баҫа алмаҫ
|}
|}
Тау сығанағынан сыҡҡан һыу саранчаны юҡ итеүсе тетагуш тигән ҡошто саҡырырға ярҙам итә тигән ышаныс йәшәгән<ref name="bryce209" />.
Существовало поверье, что вода из горного источника помогает вызвать птицу тетагуш, уничтожающую саранчу<ref name="bryce209" />.


Әрмән мифологияһында Масис тауы тураһында бәйән иткән бер нисә миф йәшәй ({{lang-hy|Մասիս}}) — Араратты әрмән телендә элек шулай атағандар.
В [[Армянская мифология|армянской мифологии]] существует ряд мифов, в которых упоминается [[Масис (гора)|гора Масис]] ({{lang-hy|Մասիս}}) — так раньше по армянски назывался Арарат.


По армянской легенде, гора Масис и гора [[Арагац (гора)|Арагац]] были любящими сёстрами. Но однажды Масис поссорилась со своей сестрой [[Арагац (гора)|Арагац]]. Помирить их сестёр пыталась гора Марута, однако её попытки не увенчались успехом. После чего последняя наложила проклятие на сестёр, согласно ему Масис и Арагац должны были разлучиться навек и никогда больше друг друга не видеть<ref>''Гханаланьян А. Т.'' Армянские предания // Изд-во АН АрмССР, 1979 г. — стр.61(355)
Әрмән легендаһында Масис тауы һәм Арагац (тау) бер-береһен яратҡан апалы-һеңлеле булған,тиелә. Ләкин бер ваҡыт Масис үҙенең һеңлеһе Арагац менән күҙегешкән, ти. Марута тауы апалы-һеңлелене татыулаштырырға маташҡан, әммә уңышҡа өлгәшмәгән. Бынан һуң Марута уларҙы ҡарғаған, бынан һуң Масис һәм Арагац мәңгелеккә айырылырға һәм бер ваҡытта ла берен-бере күрмәҫкә тейеш булғандар<ref>''Гханаланьян А. Т.'' Армянские предания // Изд-во АН АрмССР, 1979 г. — стр.61(355)
{{oq|ru|ГОРЫ МАСИС И АРАГАЦ<br />
{{oq|ru|ГОРЫ МАСИС И АРАГАЦ<br />
Когда-то очень давно Масис и Арагац были любящими сестрами. Но однажды между ними произошел спор кто из них выше и красивей, кто прекрасней и стройней. Крепко заспорили сестры. На шум прибежала гора Марута и принялась мирить сестер, только куда тамте чуть не дрались, так ругались. Рассерженная Марута удалилась прокляв сестер; по проклятию этому Масис и Арагац должны были разлучиться навек и никогда больше друг друга не видеть}}</ref><ref name="Isalabdulaev">'' Исалабдулаев М. А.'' [http://www.apsnyteka.org/i/mifologiya_narodov_kavkaza/index.html Мифология народов Кавказа]</ref>.
Ҡасандыр бик боронғо заманда Масис һәм Арагац берен-бере яратҡан апалы-һеңлеле туғандар булған. Ләкин бер көндө улар арһында бәхәс сыҡҡан — ҡайһы һомғолораҡ һәм һылыуыраҡ, ҡайһы гүзәл һәм зифа һынлы. Ҡаты бәхәсләшкән улар. Шау-шыуҙы ишетеп, Марута тауы йүгереп килгән һәм туғандарҙы яраштырырға тырышҡан, тик ҡайҙа индетегеләр саҡ һуғышмай, шулай ыҙғышалар. Марута, асыуланып, быларҙы ҡарғап, китеп барған; ошо ҡарғыш апалы-һеңлеле туғандар Масис һәм Арагацты бер-берен күрмәй йәшәүгә дусар иткән һәм мәңгегә айырған (башҡорт халҡының "Саҡ менән Суҡ" бәйете сюжеты менән оҡшашлыҡ бар)}}</ref><ref name="Isalabdulaev">'' Исалабдулаев М. А.'' [http://www.apsnyteka.org/i/mifologiya_narodov_kavkaza/index.html Мифология народов Кавказа]</ref>.


Бик боронғо әрмән мифтарында Масис (йәки Ҡара тау, Араратты йыш ҡына шулай атайҙар) — йыландар һәм вишаптар ояһы.
В древнейших армянских [[миф]]ах Масис (или Чёрная гора, как ещё часто именуют Арарат) — жилище змей и [[Вишапы|вишапов]].


Тарих менән йәнәшә торған бер мифта әрмән батшаһы Тигран, мидия батшаһы Аждахакты еңеп, уның ҡатыны Ануйшты һәм бик күп мидийҙы әсирлеккә алған. Халыҡ этиологияһында мидийҙар вишапидтарға тигеҙләнгән, детьми вишапов Аждахак һәм Ануйш вишаптарҙың балалары тип аталған, Тигран уларҙы Масистың көнсығыш һырттарына за ҡыуған<ref name="arut" />. Тәүгеһе менән бәйләнгән икенсе боронғо әрмән мифы «Випасанк»та әйтелгәнсә, Масис тауы итәгендә баш вишап Аргаван етәкселегендәге вишап вариҫтары (вишапазунк, вишапидтар), йәшәй икән<ref name="arut" />.
В одном из мифов, тесно соприкосновенном с историей, армянский царь Тигран, победив мидийского царя Аждахака, берёт в плен его жену Ануйш и многих мидиян. Мидяне, отождествляемые в народной этиологии с вишапидами, детьми вишапов Аждахака и Айнуш, были поселены Тиграном за восточным хребтом Масиса<ref name="arut" />. В другом древнеармянском эпосе «[[Випасанк]]», тесно связанном с предыдущим, у подножия Масиса живут потомки [[вишапы|вишапов]] ([[вишапазунк]], [[вишапиды]]), под предводительством главного вишапа [[Аргаван]]а<ref name="arut" />.


Согласно другому мифу, одному из его вариантов, сын царя Арташеса, Артавазд, по проклятию отца во время охоты на горе Масис, был захвачен [[кадж]]ами и в оковах заключён в пещеру. Две собаки беспрестанно грызут его цепи и он силится выйти и положить конец миру. Но от ударов кузнечных молотов оковы снова укрепляются. По другому варианту, некий герой Артавазд заключён злыми духами. По преданию он когда-нибудь освободится от заключения и завладеет всем миром<ref name="arut">''С. Б. Арутюнян'' // Основные черты древнеармянской мифологии. Պատմա-բանասիրական հանդես, № 3 . pp. 57-66. — 2006 г. ISSN 0135-0536 [http://hpj.asj-oa.am/1758/1/2006-3%2857%29.pdf]</ref>. На вершине Масиса живёт царь змей с драгоценным камнем на голове. Раз в семь лет все змеи, обитающие вокруг Масиса, являются к своему царю<ref name="Tokarev">[[Мифы народов мира (энциклопедия)|Мифы народов мира]]. Т. 2 / Гл. ред. [[Токарев, Сергей Александрович|С. А. Токарев]]. — М.: [[Советская энциклопедия]], 1987. — С. 122; {{oq|ru|МАСИС, в армянской мифологии гора (Арарат). По одному из мифов, М. поссорилась со своей сестрой Арагац, из-за чего была с ней разлучена. В древнейших мифах М. – жилище змей и вишапов. В эпосе «Випасанк» у подножия М. живут потомки вишапов (вишапазунк, вишапиды). По некоторым вариантам, в одной из пещер М. каджи заковали в цепи Артавазда. На вершине М. находится царь змей с драгоценным камнем на голове. Раз в семь лет все змеи, обитающие вокруг М., являются к своему царю. В армянском переводе Библии в мифе о всемирном потопе ковчег Ксисутра (Ноя) остановился на горе М. С вершины М. Ксисутр спустился на землю.}}</ref>.
Тағы бер мифтың вариантында, Арташес батшаның улы Артавазд, Масис тауына һунарға барғанда, атаһының ҡарғауы буйынса, был захвачен кадждар тарафынан тотоп алынған һәм бығаулап мәмерйәгә ябылған. Ике эт бер туҡтауһыҙ уның сынйырын кимерә, ул, көсәнеп тороп, мәмерйәнән сыҡмаҡсы һәм донъяны юҡ итмәксе була. Ләкин тимерсе сүкеше һуғыуынан уның бығауҙары тағы ла нығына икән. Икенсе вариантта, Артавазд исемле батырҙы уҫал йәндәр ябып тота икән. Риүәйәт буйынса, ул ҡайсандыр тотҡонлоҡтан тотолор һәм донъяны яулап алыр<ref name="arut">''С. Б. Арутюнян'' // Основные черты древнеармянской мифологии. Պատմա-բանասիրական հանդես, № 3 . pp. 57-66. — 2006 г. ISSN 0135-0536 [http://hpj.asj-oa.am/1758/1/2006-3%2857%29.pdf]</ref>. Масис түбәһендә башына ҡиммәтле таштар менән биҙәлгән таж кейгән йылан батша йәшәй, ти. Масис итәгендәге йыландар, ете йылға бер, үҙҙәренең батшаһы янына киләләр икән<ref name="Tokarev">[[Мифы народов мира (энциклопедия)|Мифы народов мира]]. Т. 2 / Гл. ред. [[Токарев, Сергей Александрович|С. А. Токарев]]. — М.: [[Советская энциклопедия]], 1987. — С. 122; {{oq|ru|


Әрмән мифологияһында Масис ул Арарат. Бөтөн донъяны һыу баҫыу тураһындағы Тәүрат мифының әрмән тәржемәһендә ковчег Ксисутрҙың (Нух) кәмәһе Масис тауында туҡтаған. Масистың түбәһенән Ксисутр ергә төшкән, ти.}}</ref>.
== Арарат на денежных знаках ==

Арарат изображался на денежных знаках Турецкой республики и Республики Армения.
== Арараттың аҡса билдәләрендә һынланышы ==

Төрөк республикаһы һәм Әрмәнстан Республикаһы аҡса билдәләрендә Арараттың һүрәтләнеше.


<center>
<center>
161 юл: 164 юл:
| width="300" |[[Файл:100 Armenian dram - 1993 (obverse).png|center|200px]]
| width="300" |[[Файл:100 Armenian dram - 1993 (obverse).png|center|200px]]
|-
|-
| align="center"|[[Турецкая лира]] ([[1972]]—[[1986]])
| align="center"|Төрөк лираһы (1972—1986)
| align="center"|[[Армянский драм]] ([[1993]]—[[2004]])
| align="center"|Әрмән драмы (1993—2004)
|}
|}
</center>
</center>
169 юл: 172 юл:
<center>
<center>
<gallery widths="160px" heights="130px">
<gallery widths="160px" heights="130px">
Файл:Agry(ararat) view from plane under naxcivan sharur.jpg|Арарат зимой
Файл:Agry(ararat) view from plane under naxcivan sharur.jpg|Арарат ҡыш көнө
Файл:Ararat-brume.jpg|Арарат и [[Араратская равнина]]
Файл:Ararat-brume.jpg|Арарат һәм Арарат тигеҙлеге
Файл:Ararat frog 0001.jpg|[[Туман]] над [[Араратская долина|Араратской долиной]]
Файл:Ararat frog 0001.jpg|Арарат үҙәнендә томан
Файл:NEO_ararat_big.jpg|Спутниковый снимок горы Арарат
Файл:NEO_ararat_big.jpg|Арараттың спутниктан төшөрөлгән һүрәте
Файл:Kohrvirab.jpg|Вид на монастырь [[Хор Вирап]] с Араратом на заднем плане
Файл:Kohrvirab.jpg|Хор Вирап монастырына күренеш, артҡы планда - Арарат
Файл:Ararat PIA03399 modest.jpg|Модельное изображение Большого и Малого Арарата, [[NASA]]
Файл:Ararat PIA03399 modest.jpg|Оло һәм Кесе Арараттың моделле һүрәте, [[NASA]]
Файл:Agry-Dag (Ararat) mountain view.jpg|Нахичеван Автономия Республикаһының Шарур районынан күренеш
Файл:Agry-Dag (Ararat) mountain view.jpg|Вид из [[Шарурский район|Шарурского района]] [[Нахичеванская Автономная Республика|Нахичеванской Автономной Республики]]
Файл:Yerevan-sunset-bando.jpg|Вид из [[Ереван]]а
Файл:Yerevan-sunset-bando.jpg|Еревандан күренеш
Файл:Ararat at sunset.jpg|Арарат на закате
Файл:Ararat at sunset.jpg|Арарат ҡояш байығанда
Файл:Khor Virap.jpg|[[Араратская равнина]]. На переднем плане [[Большой Арарат]] и монастырь [[Хор Вирап]]
Файл:Khor Virap.jpg|Арарат тигеҙлеге. Алғы планда Оло Арарат һәм Хор Вирап монастыры
</gallery>
</gallery>
</center>
</center>

18:59, 3 июнь 2016 өлгөһө

== Әҙәбиәт ==

Арарат
төр. Ağrı Dağı, әрм. Արարատ
Арарат тауы (Әрмәнстан яғынан күренеше). (2007 йылдың 18 майы).
Арарат тауы (Әрмәнстан яғынан күренеше). (2007 йылдың 18 майы).
Координаты: пропущена долгота
Ил
РайонЫгдыр 
Тау системаһыӘрмән ҡалҡыулығы 
Вулкан формаһыСтратовулкан 
Һуңғы атылыу1840 
Түбәһе бейеклеге5165 м [1] 
Сағыштырмаса бейеклек4365 м
Түбәһенә беренсе менеү1829 йылдың 27 сентябре
Иоганн Фридрих Паррот
Хачатур Абовян
Алексей Здоровенко
Матвей Чалпанов
Ованнес Айвазян
Мурад Погосян 
Төркиә
Красная точка
Арарат

Арара́т (әрм. Արարատ и әрм. Մասիս (Масис), төр. Ağrı Dağı, курд. Çiyayê Agirî) — тау: Төркиәнең көньяғында Әрмән ҡалҡыулығының иң бейек вулкан массивы; стратовулкандарға ҡарай. Төркиәнең административ бүленеше Ыгдыр иле Аракс йылғаһының урта ағымы уң ярында, Иран сигенән 16 километрҙа, Әрмәнстан сигенән 32 километрҙа[2]Ҡалып:Не АИ. Конус нигеҙҙәре менән ҡушылған йоҡо хәлендәге ике вулкандан: Оло Арараттан һәм Кесе Арараттан тора. Оло Арараттың түбәһе диңгеҙ кимәленән 5165 метрҙа[3][4]) Төркиәнең иң бейек нөктәһе булып тора.

Төҙөлөшө

3D-модель Арарата

Оло һәм Кесе Арарат түбәләренең араһы 11 км[5]. Вулкандар Сардар-Булак биләне менән бүленгән. Ике түбәнең дә нигеҙ әйләнәһе оҙонлоғо 130 км-ға яҡын. Кайнозой базальты менән тултырылған. Тау биттәре буш, елләгән лава ағымынан барлыҡҡа килгән. Оло Арарат 4 250 метрҙан үргәрәк мәңгелек ҡар менән ҡапланған. Массивта 30-ға яҡын боҙлоҡ бар (иң эреһе — 2 км оҙонлоғондағы изге Яков боҙлоғо).

Оло Арараттың диңгеҙ кимәленән бейеклеге 5165 метр тәшкил итә, Кесе Арараттыҡы — 3896 м[5].
Шуныһы ҡыҙыҡ, үҙенең ҙурлығына һәм мәңгелек ҡарҙары һәм боҙлоҡтары булыуға ҡарамаҫтан, Арарат тауҙарынан бер йылға ла ағып сыҡмай.

Урғылыуҙары

Моғайын, Арарат б. э. т. өсөнсө меңйыллыҡта әүҙемлек күрһәткәндер; пирокластик ағымдары аҫтында иртә бронза быуаты артефакттары һәм кеше кәүҙәһе ҡалдыҡтары табылған[6].

Араратта һуңғы тапҡыр вулкан урғылыу 1840 йылдың 2 июлендә булған[7]; ул ер тетрәү менән бергә күҙәтелгән. Ер тетрәү һәм ташҡын ағымы һөҙөмтәһендә тау башында урынлашҡан Изге Яков монастыры һәм Аргури ауылы емерелгән; шул осорҙан алып Араратта даими ултыраҡтар булғаны юҡ[4][8].

Был вулкан мәшхәре тураһында Сергей Меч Рәсәйҙең революцияға тиклемге география дәреслегендә иҫкә алып үткән:

Арараттың вулкан көсө һуңғы тапҡыр үҙе тураһында 1840 йылда белдерҙе. Арараттан урғылып төшкән һыу һәм бысраҡ ташҡынынан, уларҙан алда башланған ер тетрәүенән тирә-йүндәге ҡала һәм ауылдарҙа бер нисә мең кеше һәләк булды. (Въ послѣдній разъ вулканическія силы Арарата напомнили о себѣ въ 1840 г., когда погибло нѣсколько тысячъ человѣк въ окрестныхъ городахъ и селеніяхъ отъ потоков воды и грязи, хлынувшихъ съ Арарата, и отъ предшествовавшихъ имъ ударовъ землетрясені).[9]

Атама этимологияһы

Массивҡа һәм уны барлыҡҡа килтереүсе тауҙарға «Арарат» атамаһын европалылар биргән[10], һәм XIX быуатта был атама европа географтары араһында нығынған булған[11][12]. Джеймс Брайс 1876 йылда үҙенең юл яҙмаларында «урындағы халыҡтарға (әрмәндәргә, төрөктәргә, татарҙарға (әзербайжандарҙы күҙ уңында тотҡан) һәм фарсыларға) Арарат ошо атамаһы менән билдәле түгел». Брайс буйынса, «Арарат» атамаһы, ул яҙмаларҙы теркәгән ваҡытта, урындағы халыҡ араһында был атама, рус телен күберәк ҡуллана башлау арҡаһында, тарала башлаған була[12].

Ираникаға ярашлы, «Арарат» атамаһы тауға Нух кәмәһе тураһындағы тәүрат риүәйәтенә таянып бирелгән: Арарат региондың иң бейек түбәһе булғанға, европалылар фекеренсә, Нух кәмәһе нәҡ уға килеп терәлергә тейеш булған (ҡара: Арарат тәүратта)[8]. Роберт Томсон тауҙың атамаһы Айрарат провинцияһы атамаһы менән бутауҙан килеп сыҡҡандыр тип аңлата[13]. Ысынында, «Арарат» һүҙе Урарту дәүләтенең һәм халҡының ассирий телендәге атамаһы ул[14][8].

Арараттың урындағы атамалары:

  • Арараттың традицион әрмәнсә атамаһы — Масис (әрм. Մասիս). Анатолий Петрович Новосельцева фекеренсә, «Масис» иран сығышлы һүҙ, һәм «бөйөк, ҙур», иң ҙур тау тигән мәғәнәне аңлата, сөнки урта фарсыса «масист» — «иң ҙур» тигән һүҙ[15]. Мовсес Хоренаци «Әрмәнстан тарихы»нда, әрмән халыҡ этимологияһына таянып, «Масис»ты легендар әрмән батшаһы Амасий исеме менән бәйләй. Джеймс Расселл фекеренсә, уның атамаһы халыҡ этимологияһында Амасья ҡалаһы исеменән килеп сыҡҡан[16].
  • Арараттың төрөк атамаһы — Агрыда́г йәки Агры-Даг (төр. Ağrı Dağı), «кәкре тау»[14] йәки «ауыртыу тауы» (от төр. Ağrı — «һыҙлау, ҡайғы»[15]). Джеймс Расселл фекеренсә, төр. Ağrı оҡшағандар төр. ağir — «ауыр» һәм урта иран *masi- тәржемәһе була, боронғо иран теленән йәш авестий телендәге mas- — «оҙон, ҙур» тигәнде аңлата[16].
  • Арараттың фарсы атамаһы — Кухи-Нух (фарс. کوه نوح), «Нух тауы».
  • Арараттың ғәрәп атамаһы — Джабал-аль-Харет (Jabal al-Ḥāreṯ), «ер һөрөүсе тауы»[8].
  • Арараттың курд атамаһы — «Агри» (курд. Çiyayê Agirî йәки «Гридах» (ҡыҫҡартылған) курд теленән «Яныусы тау» тип тәржемә ителә, шуның менән уның вулкандан барлыҡҡа килеүен иҫбатлай.

Оло Арарат түбәһенә күтәрелеү

1876 йылдың 12 сентябрендә Джеймс Брайс Арарат түбәһенә яңғыҙы тәүләп күтәрелгән.

Иоһанн Фридрих Паррот Араратҡа тәүләп 1829 йылдың 27 сентябрендә (9 октябрендә) күтәрелгән. Урындағы халыҡтарҙың (курдтарҙың, әзербайжандарҙың, фарсыларҙың,әрмәндәрҙең һәм төрөктәрҙең) ышаныуы буйынса, Араратҡа менергә маташыу ғына хатта үтә ҡыйыу һәм аллаға ҡаршы эш, тип һаналған[4].

1829 йылдың 27 сентябрендә (9 октябрендә), Туркманчай тыныслыҡ тураһындағы килешеүе нигеҙендә, Арарат түбәһе Фарсыстандан Рәсәй империяһына күскәс, Араратҡа тикшеренеү экспедицияһы сиктәрендә, Дерпт университеты профессоры Иоһанн Фридрих Паррот тәүге булып Оло Араратҡа күтәрелгән. Паррот менән бергә түбәгә уны оҙатыусы төркөм дә күтәрелгән: тәржемәсе һәм юл күрһәтеүсе Хачатур Абовян, 41-се егер полкының ике һалдаты — Алексей Здоровенко һәм Матвей Чалпанов, шулай уҡ Аргури ауылы крәҫтиәндәре — Ованнес Айвазян һәм Мурад Погосян[17][18].

«Беҙ, туҡталмайса, тағы бер нисә ҡалҡыулыҡты уҙҙыҡ, һәм шул саҡта тау түбәһе тыны аңҡыны: мин битләүҙең сираттағы көмөрөһөн үттем, һәм — минең шатлыҡтан иҫергән ҡарашым алдында, икеләнеүһеҙ, Арарат түбәһенең боҙло сатыры ята ине. Шулай ҙа һуңғы көсөргәнеш менән баҫҡыстар ярҙамында тағы ла бер боҙлоҡто артылыу кәрәк ине. Һәм бына беҙ Арарат түбәһендә торабыҙ — 15 сәғәт 15 минут, 1829 йылдың 27 сентябре!»[17][19]

Бөгөнгө көндә һәр теләгән кеше лә Араратҡа күтәрелә ала. Бының өсөн төрөк властарынан махсус виза алыу һәм турист путёвкаһы һатып алыу етә[сығанаҡ 4326  көн күрһәтелмәгән].

Арарат түбәһенән панорама (360 градус)
Арарат түбәһенән панорама (360 градус)

Араратҡа яңғыҙ күтәрелеү

1876 йылдың 12 сентябрендә Джеймс Брайс яңғыҙы 24 сәғәт эсендә Араратҡа күтәрелгән. Рус топографы Андрей Васильевич Пастухов Араратҡа 1893, 1894 һәм 1895 йылдарҙа күтәрелгән. 1896 йылдың 14 сентябрендә Араратҡа А. Абелян яңғыҙы күтәрелгән[17]. 1970 йылдың 21 февралендә яңғыҙы тәүге булып ҡыш көнө Төркиә альпинизм Федерацияһының элекке рәйесе Бозкурт Эргёр күтәрелгән[20][21].

Арарат Тәүратта

Йозеф Антон Кох, Нухтың ҡорбан килтереүен күрһәткән пейзаж, 1803 й. Артҡы планда түбәһендә кәмә торған тау түбәһе күренә


Тәүратта «Арарат тауҙары» иҫкә алына. Хәҙерге күҙаллауҙар буйынса, һүҙ Ассирияның төньяғындағы урын - Урарту тураһында[10] һәм, башҡа ваҡытта, Ассириянан төньяҡтараҡ ятҡан дәүләт тураһында, бара. Тәүратта әйтелгәнсә, Нух кәмәһе Арарат еренең айырым бер тауында һай урынға барып төртөлгән. Брокгауздың Библия (Тәүрат) энциклопедияһында, бер нимә лә нәҡ хәҙерге Арарат тауына кәмә килеп терәлгән тип төртөп күрһәтмәй, тиелгән[10]. Тәүраттың әрмән теленә тәржемәләрендә бөтөн донъяны һыу баҫыу тураһындағы хикәйәттә Нух кәмәһе Масис (Մասիս) тауына, йәғни Араратҡа килеп терәлгән, тиелә[22].

Ошо китапҡа ингән атаҡлы бөтөн донъя һыу баҫыуы тураһындағы хикәйәт месопотамия риүәйәттәре менән бәйле икәне хәҙер инде яҡшы билдәле. Шулай ҙа күп халыҡтарҙа, Австралияла, Океания утрауҙарында һәм америка индеецтарында ла, бөтөн донъя ташҡыны тураһындағы риүәйәт йәшәй икән, был бик боронғо сығанаҡ барлығы тураһында һөйләй. (Ентекләп ҡара: Бөтөн донъя ташҡыны тураһындағы хикәйәт). Новосельцевтан белеүебеҙсә, барса донъяны һыу баҫыу тураһындағы месопотамия мифы ассирия периодында Әрмән ҡалҡыулығының көньяҡ армыттары менән бәйле булған[15]. Иосиф Флавий б. э. I быуатында, халдеян Беросҡа һылтанып, кәмәнең ҡалдыҡтары «Әрмәнстандағы Кордуй тауында» һаҡланған, тип хәбәр иткән — Новосельцев буйынса, Кордиен тауҙарында, йәғни төньяҡтан туранан-тура Месопотамия тигеҙлегенә килеп тоташҡан тау арҡаһында.

Новосельцев фекеренсә, Нух тауын хәҙерге Арарат менән тигеҙләү, күрәһең, V быуаттан һуң Әрмәнстандан тыш сиркәү даирәләрендә, килеп сыҡҡандыр, шунан Әрмәнстанға ла килеп еткәндер[15]. Православие энциклопедияһы буйынса, тик XI—XII бб. әрмән һәм башҡа традициялар Масисты (Арараттың иҫкесә әрмән атамаһы) Нух кәмәһе килеп терәлгән урын булған, ти[23].

Был традицияны үҫтереп, европалылар тауға «Арарат» атамаһын биргән (ҡара: Атаманың этимологияһы).

Был традиция тирәләй урындағы халыҡтарҙа легендалар комплексы ижад ителгән. Арарат - әрмәндәр өсөн изге урын (ҡара: Арарат- Әрмәнстан символы). Фарсы легендаһы Араратты кешелектең сәңгелдәге тип атай[4]. Арарат битләүендәге Аргури ауылы торған урында Нух миһрап (алтарь) төҙөгән һәм тәүге йөҙөм ағасын ултыртҡан, ә ауылдың исемен әрмән телендәге «ул тал сыбығы ултыртҡан» тигән һүҙбәйләнеш менән бәйләгән[24]). Маранд ҡалаһының атамаһын әрмән телендәге «был урында әсәй бар» тигән мәғәнә менән бәйләгәндәр һәм Нухтың ҡатынының үлгән, күмелгән урыны, тип иҫәпләгәндәр[24]. Нахичевань (Нахиджеван) ҡалаһының атамаһын «ул тәүге килеп төшкән» тип аңлатҡандар һәм Нухтың килеп төшкән урыны тип тап килтергәндәр[24]. Халдейҙар тау түбәһендә йондоҙҙарға табынған, һәм уларҙың өсөһө, Вифлеем йондоҙона эйәреп, Ғайса бәйғәмбәр (Иисус Христос) тыуған урынға йүнәлгән, тип һаналған[25].

Изге Яков һәм Арарат түбәһенә үрләү мөмкин түгел

XIII быуаттан европалыларға Изге Яков (Агоп) тураһындағы әрмән легендаһы билдәле булған (был унан да иртәрәк билдәле булған һәм Джуди тауы хаҡында һүҙ барған Иаков Низибийский тураһындағы легендаға яраҡлаштырылған[16]). Был монах тау түбәһенә күтәрелергә һәм аяҙ көндә асыҡ күренгән кәмәгә табынырға бик теләгән. Өс тапҡыр тау түбәһенә күтәрелергә маташҡан, ләкин, ҙур ғына бейеклеккә күтәрелгәс икәс, уны йоҡо баҫа башлай, уянһа, күрә - тау итәгендә ултыра, имеш. Өсөнсө ынтылыштан һуң уның төшөнә фәрештә керә, һәм ул, Аллаһы тәғәлә ябай (үлемле) кешеләргә изге түбәгә бөтөнләй менеүҙе һәм кәмәгә ҡағылыуҙы тыйҙы, ти. Иң мөҡәддәс нәмәгә ынтылғанын тейешле баһалап, фәрештә монахҡа кәмә эшләнгән ағастың бер киҫәген бүләк иткән. Аргури ауылынан юғарыраҡ Изге Яковҡа бағышланған монастырь урынлашҡан (ауыл һәм монастырь 1840 йылда тулыһынса емерелгән (ҡара: Вулкан урғылыуы)[26].

Джеймс Брайс әйткәнсә, Арарат түбәһенә үрләү мөмкин түгеллек (тыйыу) әрмән сиркәүе «дин ҡағиҙәләренең бер өлөшө булған»[26]. Парротты оҙатып йөрөүсе ике әрмән, тауға күтәрелгәндән һуң (ҡара: Араратҡа күтәрелеү), ҙур ғына бейеклеккә күтәрелдек, әммә тау түбәһенә менмәнек, тип һөйләгәндәр. Араратты 1845 йылда үҙенә буйһондорған икенсе берәү - Абих - менән дә ошондай хәл ҡабатланған. 1856 йылда ла тауға үрләгән инглиздәр төркөмө курдтар һәм төрөктәрҙән түбәгә үрләү мөмкин түгел тигән раҫлауҙар ғына ишеткәндәр. Брайс фекеренсә, 1876 йылда Араратҡа күҙ күреме ерҙә йәшәгән һәр кеше (бәлки, Ереванда йәшәгән төплө белемле берәй рәсәй чиновнигын иҫәпләмәгәндә), Нухтан һуң бер кем дә тау түбәһенә күтәрелмәгән, тип, икеләнмәй, әйтә алған[27]. Арарат түбәһенә күтәрелгәндән һуң, Брайс Эчмиадзинға килгән, һәм уның идарасыһы архимандрит менән осрашҡан. Әңгәмә барышында Брайс тау үренә менеүен хәбәр иткән. Тәржемәсе архимандритҡа: «Ошо инглиз Масис түбәһенә күтәрелдем, тип әйтә»,- тигәс, тегенеһе, йылмайып, яуаплаған: «Юҡ, бының булыуы мөмкин түгел. Бер кем дә бер ваҡытта ла унда булмаған. Был мөмкин түгел».[28]

Геосәйәсәттәге хәле

XVI һәм XVIII быуаттар арауығында Арарат тау буйҙары Ғосман һәм Фарсы империялары сигендә торған һәм ғосман-сефевид һуғыштарында оло әһәмиәткә эйә булған. Оло Арарат түбәһе һәм төньяҡ битләүе һәм Кесе Арараттың көнсығыш бите Фарсыстан күҙәтеүе аҫтында булған[8].

1828 йылғы Туркманчай тыныслыҡ килешеүе шарттары буйынса, Оло Арарат түбәһе һәм уның төньяҡ бите Рәсәй империяһына күскән, ә Кесе Арарат өс империяның да сиктәре киҫешкән урын булып киткән[8]. Джеймс Брайс әйткәненсә, был осраҡлылыҡ түгел, ә тау атамаһының сәйәси мәғәнәһенең кәүҙәләнеше һәм Тәүрат легендаһына оҡшатыла. Николай I батшаның кәңәшселәре Оло Араратты Рәсәй территорияһына индерергә кәңәш иткәндәр, сөнки тау түбәһенең хужаһы күрше халыҡтарҙың тәрән ихтирамы менән файҙаланған[29].

1921 йылғы Мәскәү килешеүе буйынса, Оло Арарат Төркиәгә күскән. 1932 йыдла төрөк-фарсы килешеүе буйынса, Кесе Арараттың көнсығыш битенең бер өлөшө (түбәнән 5 йәки 6 километрҙа) Төркиәгә бирелгән. Шулай итеп, Арараттың ике түбәһе лә төрөк территорияһына күскән[8].

1927—1930 йылдарҙа курд халҡының яңы тарихтағы дәүләт ойошмаһының береһе - Арарат Курд Республикаһы ла булған.

Арарат Әрмәнстан символы булараҡ

Арарат Әрмәнстандың берҙән-бер иң билдәле символы тип һанала[30].

Билдәле рәссам-маринист Иван Айвазовский Арарат тауын ун тапҡырҙан да кәм төшөрмәгән. Париждағы күргәҙмәһендә, ижадында Әрмәнстан күренештәре булыуы тураһында һорағас, Айвазовский былай тип яуап биргән: «Бына беҙҙең Әрмәнстан» һәм «Нухтың Арараттан төшөүе» картинаһы янына алып килгән[31].

Арарат тауы һүрәте Әрмәнстан гербына тәүләп 1918 йылда, «Арарат республикаһы» тип аталған бойондороҡһоҙ Әрмәнстан Демократик республикаһы барлыҡҡа килгәс, төшөрөлгән[32]. Арарат һүрәте Ҡаф тауы арты СФСР-ы Гербында, Ҡаф тауы арты федерацияһы эмблемаһында, Әрмән ССР-ы Гербында булған, Нух кәмәһенә өҫтәлмә һынландырыу булып, Әрмәнстан Республикаһының хәҙерге гербында ла бар.

Арарат торған территория 1920 йылдың 29 ноябрендә барлыҡҡа килгән Әрмән ССР-ынан Төркиәгә 1921 йылда ҡабул ителгән Мәскәү һәм Карс килешеүҙәре буйынса бирелгән. Легенда буйынса, төрөк хөкүмәте Әрмән ССР-ының Гербында Әрмәнстандың өлөшө булмаған Арарат һүрәтләнгәнгә ҡәнәғәтһеҙлек күрһәткәндә, сит ил эштәре халыҡ комиссары Георгий Васильевич Чичерин былай тип яуап биргән: «Төркиәнең флагында ярым ай төшөрөлгән, әммә Ай Төркиә иленең өлөшө түгел»[33][34][30].

Беренсе Әрмән Республикаһы Гербы 1922 йылғы банкноталарҙа ЗСФСР эмблемаһы Әрмән ССР-ы Гербы Әрмәнстан Республикаһы Гербы

Арарат тураһында Тәүраттыҡы булмаған легендалар

Григор Нарекаци (ок. 951—1003). «Хәсрәтле йырҙар китабы», гл 9 :

Миңә дөрөҫөн әйтеү мәле еткән
Гонаһлы көндәрем һәм йылдарымды һөйләп,
Әммә яуап биргән мәлдә
Минең йәнем баҙнатһыҙ һәм өнһөҙ.
Әгәр ҙә мин барыһын хәтерләһәм,
Диңгеҙ һыуын яҙыу ҡараһына әйләндерһәм,
Барса тау битләүен һәм офоҡто,
Пергамент кеүек, йәйеп һалһам
Һәм ҡамышты ҡәләмдәй ваҡлаһам,
Шул саҡта ла яҙмамда мин,
Хоҙайым, һанап бирерменме барын -
Гонаһтарым минең бихисап.
Әгәр ҙә өс ҡоласлы ливан кедрын
Йығып, үлсәү һалмауыры ул булһа,
Был табаҡта Арарат ауырлығы ла
Минең гонаһымды баҫа алмаҫ

Тау сығанағынан сыҡҡан һыу саранчаны юҡ итеүсе тетагуш тигән ҡошто саҡырырға ярҙам итә тигән ышаныс йәшәгән[25].

Әрмән мифологияһында Масис тауы тураһында бәйән иткән бер нисә миф йәшәй (әрм. Մասիս) — Араратты әрмән телендә элек шулай атағандар.

Әрмән легендаһында Масис тауы һәм Арагац (тау) бер-береһен яратҡан апалы-һеңлеле булған,тиелә. Ләкин бер ваҡыт Масис үҙенең һеңлеһе Арагац менән күҙегешкән, ти. Марута тауы апалы-һеңлелене татыулаштырырға маташҡан, әммә уңышҡа өлгәшмәгән. Бынан һуң Марута уларҙы ҡарғаған, бынан һуң Масис һәм Арагац мәңгелеккә айырылырға һәм бер ваҡытта ла берен-бере күрмәҫкә тейеш булғандар[35][36].

Бик боронғо әрмән мифтарында Масис (йәки Ҡара тау, Араратты йыш ҡына шулай атайҙар) — йыландар һәм вишаптар ояһы.

Тарих менән йәнәшә торған бер мифта әрмән батшаһы Тигран, мидия батшаһы Аждахакты еңеп, уның ҡатыны Ануйшты һәм бик күп мидийҙы әсирлеккә алған. Халыҡ этиологияһында мидийҙар вишапидтарға тигеҙләнгән, детьми вишапов Аждахак һәм Ануйш вишаптарҙың балалары тип аталған, Тигран уларҙы Масистың көнсығыш һырттарына за ҡыуған[37]. Тәүгеһе менән бәйләнгән икенсе боронғо әрмән мифы «Випасанк»та әйтелгәнсә, Масис тауы итәгендә баш вишап Аргаван етәкселегендәге вишап вариҫтары (вишапазунк, вишапидтар), йәшәй икән[37].

Тағы бер мифтың вариантында, Арташес батшаның улы Артавазд, Масис тауына һунарға барғанда, атаһының ҡарғауы буйынса, был захвачен кадждар тарафынан тотоп алынған һәм бығаулап мәмерйәгә ябылған. Ике эт бер туҡтауһыҙ уның сынйырын кимерә, ул, көсәнеп тороп, мәмерйәнән сыҡмаҡсы һәм донъяны юҡ итмәксе була. Ләкин тимерсе сүкеше һуғыуынан уның бығауҙары тағы ла нығына икән. Икенсе вариантта, Артавазд исемле батырҙы уҫал йәндәр ябып тота икән. Риүәйәт буйынса, ул ҡайсандыр тотҡонлоҡтан тотолор һәм донъяны яулап алыр[37]. Масис түбәһендә башына ҡиммәтле таштар менән биҙәлгән таж кейгән йылан батша йәшәй, ти. Масис итәгендәге йыландар, ете йылға бер, үҙҙәренең батшаһы янына киләләр икән[22].

Арараттың аҡса билдәләрендә һынланышы

Төрөк республикаһы һәм Әрмәнстан Республикаһы аҡса билдәләрендә Арараттың һүрәтләнеше.

Төрөк лираһы (1972—1986) Әрмән драмы (1993—2004)

Фотогалерея

В живописи

См. также

Примечания

  1. Гора Арарат (инг.) на сайте Global Volcanism Program Смитсоновского института (проверено 22 июль 2012)
  2. [1] 1829 йылдың 9 октябрында Арарат түбәһен тәүге яулау — «Ваҡиғалар календары» проекты
  3. Арарат (вулканический массив) // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 Mount AraratБританника энциклопедияһында
  5. 5,0 5,1 Encyclopaedia Britannica. Great Ararat.

    Ararat consists of two peaks, their summits about 7 miles (11 km) apart. Great Ararat, or Büyük Ağrı Dağı, which reaches an elevation of 16,945 feet (5,165 metres) above sea level, is the highest peak in Turkey. Little Ararat, or Küçük Ağrı Dağı, rises in a smooth, steep, nearly perfect cone to 12,782 feet (3,896 metres).

  6. Ararat (инг.) на сайте Global Volcanism Program Смитсоновского института (проверено 1 ғинуар 2009)
  7. Ararat: Eruptive History — Global Volcanism Program, Национальный музей естественной истории (Вашингтон)
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 Ararat — Encyclopædia Iranica. X. de Planhol
  9. Сергѣй Мечъ. Россія. Учебникъ отечественной географіи. Двадцать седьмое изданіе. Москва, 1911. с. 172—173
  10. 10,0 10,1 10,2 Арарат — Библейская энциклопедия Брокгауза на Академике
  11. Friedrich Parrot, Journey to Ararat, 1846, стр. 143
  12. 12,0 12,1 Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876 стр. 198
  13. Moses of Khoren; Thomson, Robert W., History of the Armenians. — Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press (1978), примечание на стр. 91:

    Ararat (by confusion with Ayrarat, the name of the province)

  14. 14,0 14,1 Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь: Свыше 5 000 единиц / Отв. ред. Р. А. Агеева. — М.: «Русские словари», 1998. — С. 42. — 503 с. — ISBN 5-89216-029-7.
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 А. П. Новосельцев, О местонахождении библейской «горы Арарат» — «Восточная Европа в древности и средневековье», М., Наука, 1978, стр. 61-66
  16. 16,0 16,1 16,2 James R. Russell, «Armeno-Iranica» в Jacques Duchesne-Guillemin, Pierre Lecoq, Acta Iranica, Volume XI — Centre International d’Etudes Indo-iraniennes, 1985, стр. 447—458. Стр. 456:

    … Jabal Judi in Gordyene was associated with the Biblical legend of the Ark in early Christian times, so that it, too, was considered to have been the highest of mountains, at least in the days of the Flood45

    45 See for instance P’awstos Buzand, III, 10, where the mountain is called Sararad (sar 'peak' with modern scribal error *Ararad, joined by haplology): St. Jacob of Nisibis is granted a piece of the Ark from there.

  17. 17,0 17,1 17,2 Ашот Левонян, Арарат: история восхождений — Mountain.RU
  18. Friedrich Parrot, Journey to Ararat, 1846, стр. 196
  19. Friedrich Parrot, Journey to Ararat, 1846, стр. 191
  20. Iğdır — Ağrı Dağı  (төр.)
  21. Conquering the legendary Mount Ararat — Hürriyet Daily News, 1/15/2006
  22. 22,0 22,1 Мифы народов мира. Т. 2 / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — С. 122;

  23. Беляев Л. А. Арарат // Православная энциклопедия. Том III. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2001. — С. 175—176. — 752 с. — 40 000 экз. — ISBN 5-89572-008-0
  24. 24,0 24,1 24,2 Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 208
  25. 25,0 25,1 Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 209
  26. 26,0 26,1 Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 206
  27. Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 236—237
  28. Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 293
  29. Viscount James Bryce Bryce, Transcaucasia and Ararat: being notes of a vacation tour in the autumn of 1876, стр. 233
  30. 30,0 30,1 ВЯЧЕСЛАВ БЕЛАШ, Перемещённые символы — Журнал «Коммерсантъ Власть», № 48 (752), 10.12.2007
  31. Иван Айвазовский. Всемирный потоп. Описание картины. | Русские художники. Russian Artists
  32. The Times History of the War, 1919, vol. XXII p. 23:

    Ararat, Republic Of, proclamation by Armenians, May, 1918, and recognition by Turkey. XX, 82.

  33. Борис Ефимов, Десять десятилетий: о том, что видел, пережил, запомнил — Вагриус, 2000
  34. Никита Сергеевич Хрущёв, Время, люди, власть…. — Московские новости, 1999
  35. Гханаланьян А. Т. Армянские предания // Изд-во АН АрмССР, 1979 г. — стр.61(355)

  36. Исалабдулаев М. А. Мифология народов Кавказа
  37. 37,0 37,1 37,2 С. Б. Арутюнян // Основные черты древнеармянской мифологии. Պատմա-բանասիրական հանդես, № 3 . pp. 57-66. — 2006 г. ISSN 0135-0536 [2]

Ссылки

Ҡалып:Символы Армении