Һеңрән

Ырыу составы

Ырыу аралары: Айыу; Ҡыҙрас; Һеңрән.

Этник тарихы

XIII быуатҡа тиклем һеңрәндәр боронғо башҡорт ҡәбиләләре менән аралашып, Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығында йәшәгәндәр. XIII—XIV быуаттарҙа һеңрәндәр ҡатай һәм һалйоттар йоғонтоһонда себер һәм көнсығыш себер тарафтарына юллана. XVI—XVII быуаттарҙа һеңрәндәр себер татарҙары власе һәм сәйәси йоғонтоһо аҫтында ҡала. XVII быуат башында һеңрәндәр табын башҡорттары менән бергә Тубылдан көнбайышҡа табан далаларҙа Күсемдәрҙең төп терәге була. Себер ханлығы ҡолатылғандан һуң һеңрән ҡәбиләһенең ҙур өлөшө себер татарҙары менән көнсығышҡа, Алтайғаса күсенә, ҡалған өлөшө башҡорт этносы составына ҡушыла. XIX быуатта һеңрәндәр һалйоттар ерендә йәшәй, ергә аҫабалыҡ хоҡуғы алырға тырышып, үҙҙәрен һалйоттар тип атай башлайҙар. Б. О. Долгих фаразлауы буйынса, һеңрән ҡәбиләһе «бары ваҡыт үтеү менән төркиләштерелгән боронғо уғыр халҡының вариҫтары» булыуы мөмкин, әммә һеңрәндәрҙең һәм терһәктәрҙең «килеп сығышы буйынса» «төрки телле» булыуҙары ла мөмкин. П. И. Рычковтың исемлегендә «ерән» йәки «ерән юрты» ырыуҙары Ҡаҙан юлында тип иҫәпләнә. Шулай уҡ сығанаҡтарҙа этнонимдың рус телендә хата менән бирелгән транскрипциялары ла билдләнгән — «зырянцы», «зарянцы» йәки «сырянцы». Р. Ғ. Кузеевтың яҙмаларына ҡарағанда, һеңрәндәрҙең ата-бабаларының тыуған ере Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы һәм көнъяҡ-көнбайыш Урал алды булған, уларҙың ырыуҙаштары унда XX быуат башына тиклем йәшәп, уларҙа боронғо ырыу-ҡәбилә исемен һаҡланған. Миҫал өсөн, Һеңрән ауылының исеме [1] ошо этнонимдан килеп сыҡҡан [2].

Таралыу территорияһы

Хәҙер һеңрәндәр территорияһында Силәбе өлкәһенең Арғаяш һәм Ҡоншаҡ райондары урынлашҡан.

Әҙәбиәт

Кузеев Р. Ғ. Башҡорт халҡының килеп сығышы. М., Наука, 1974.

Иҫкәрмә

↑ Хәҙер — Башҡортостандың Илеш районы