Ҡаҙағстан: өлгөләр араһындағы айырма

Ҡаҙағстан Республикаhы (Ҡаҙағстан, ҡаҙ. Қазақстан Республикасы) — Евразияның үҙәгендә урынлашҡан, төп өлөшө Азияға, ҡалғаны Европаға ҡараған дәүләт. Төньяҡтан һәм көнбайыштан Рәсәй Федерацияһы, көнсығыштан Ҡытай, көньяҡтан Ҡырғыҙстан, Үзбәкстан һәм Төрөкмәнстан менән сиктәш.

Географияһы

Майҙаны (2 724 900 км²) буйынса донъяла 9-сы урында тора. Ҡоро ерҙә сик оҙонлоғо — 12 000 километрҙан ашыу. Көнбайышта Волга йылғаһы дельтаһынан көнсығышта Алтай тауҙарынаса, төньяҡта Көнбайыш Себерҙән көньяҡта Тянь-Шань тауҙарынаса һуҙылған.

Территорияһы Каспий һәм Арал дингеҙҙәре менән йыуыла. Шул уҡ ваҡытта Донъя океанына сығыу юлы булмаған дәүләттәрҙең иң ҙуры булып тора. Донъяның алты бойондороҡһоҙ төрки телле дәүләттәренең бере.

1997 йылда баш ҡала илдең иң ҙур ҡалаһы Алматынан Астанаға күсерелде.

16,4 миллионлы халҡы (2010 йыл) буйынса Ҡаҙағстан донъяла 62-се урында торһа ла, халыҡ тығыҙлығы бер квадрат километрға 6 кешенән түбән.

Тарих

Хәҙерге Ҡаҙағстандың ерендә борондан күсмә халыҡтар йәшәгән. 16 быуатта ҡаҙаҡтар үҙенә башҡа халыҡ булараҡ билдәлелек ала; улар өс жүздән тора. 18-сы быуатта Ҡаҙаҡ далаһына урыҫтар күсеп килә башлай; 19 быуаттың уртаһында барлыҡ Ҡаҙағстан Рәсәй империяһының өлөшөнә әйләнә. 1917 йылдың революцияһы һәм артабанғы граждандар һуғышы осоронда Ҡаҙағстан административ йәһәттән бер нисә тапҡыр бүленә; 1936 йылда СССР составында Ҡаҙаҡ Совет Социалистик Республикаһы булдырыла. 20 быуатта Ҡаҙағстанда Советтар Союзының күпселек проекттары тормошҡа ашырыла, шул иҫәптән Хрущёвтың сиҙәм үҙләштереү кампанияһы. Байконур космодромы һәм Семипалатинск полигоны — СССР-ҙың ядро ҡоралын һынау буйынса төп майҙандар.

Ҡаҙағстан 1991 йылдың 16 декабрендә, Совет республикаларының һуңғыһы булып, үҙен бойондороҡһоҙ дәүләт итеп иғлан итте. Советтар Союзының һуңғы йылдарында республикаһы етәксеһе булған Нурсолтан Назарбаев Ҡаҙағстандың тәүге президенты булды. Бойондороҡһоҙлоҡ алғас, Ҡаҙағстан тотанаҡлы тышҡы сәйәсәт алып бара, үҙенең иҡтисадын, тәү сиратта нефть сәнәғәтен үҫтерә. Иҡтисади яҡтан ил тиҙ үҫеш кисерә, Ҡаҙағстандың халыҡ-ара абруйы ла йылдан-йыл арта, Хәҙерге көндә ул Үҙәк Азияның бар яҡтап та өҫтөнлөклө дәүләте һанала.

Ил бер нисә халыҡ-ара ойошманың, атап әйткәндә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы, Евро-Атлантик Партнёрлыҡ Советы, Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе, Шанхай Хеҙмәттәшлек Ойошмаһының ағзаһы булып тора. Элекке СССР-ға ингән илдәрҙән НАТО менән Айырым Партнёрлыҡ планы ҡорған алты илдең береһе.

Дәүләт ҡоролошо

Ҡаҙағстан Конституцияһына ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.

Башҡарма власть

Ҡаҙағстан Президенты — Ҡаҙағстан башлығы һәм Ҡаҙағстандын иң юғары вазифалы кешеһе. Ҡаҙағстан Президенты, Ҡаҙағстан Хөкүмәте статусы һәм хоҡуғы Ҡаҙағстан Конституцияһы менән билдәләнгән.

Суд власы

Ҡаҙағстан суд системаһы составында:

Ҡаҙағстандын Юғары суды һәм өлкә, ҡала, хәрби һәм түбәнге инстанция судтары.

Закондар сығарыу власы

Ҡарағыҙ: Ҡаҙағстан Парламенты
Ҡаҙағстан Парламенты — ике палатаһынан тора: Сенат (юғары) һәм Мәжлес (түбәнге).

Мәжлес — Рәсәйҙәге Дәүләт думаһы аналогы.

Административ бүленеше

Ҡаҙағстан — унитар дәүләт. Административ йәһәттән ул 14 өлкәгә бүленгән; 2 ҡала — республика ҡарамағында.

Республикала 14 өлкә, 86 ҡала, шул иҫәптән республика ҡамағындағы ике ҡала (Астана, Алматы); 168 район (шул иҫәптән 8 ҡала районы, 174 ҡасаба бар^[1].

№	Төбәк	Административ үҙәк	Майҙаны (км²)^[2]	Халҡы (2011 й. 1 ғинуарына)^[3]
1	Алматы өлкәһе	Талдыкорган	223 924	▲ 1 857 781
2	Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһе	Усть-Каменогорск	283 226	▼1 396 746
3	Ҡарағанды өлкәһе	Ҡарағанды	427 982	▲ 1 351 905
4	Жамбыл өлкәһе	Тараз	144 264	▲ 1 043 617
5	Көньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе	Шымкент	117 249	▲ 2 563 081
6	Ҡыҙылурҙа өлкәһе	Ҡыҙылурҙа	226 019	▲ 699 132
7	Аҡтүбә өлкәһе	Аҡтүбә^[4]	300 629	▲ 777 256
8	Ҡостанай өлкәһе	Ҡостанай	196 001	▼ 881 234
9	Төньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе	Петропавловск	97 993	▼588 910
10	Аҡмулла өлкәһе	Кокшетау	146 219	▼ 732 964
11	Павлодар өлкәһе	Павлодар	124 800	▲ 746 010
12	Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәһе	Уральск	151 339	▲ 607 975
13	Атырау өлкәһе	Атырау	118 631	▲ 531 562
14	Манғыстау өлкәһе	Аҡтау	165 642	▲ 523 301
15	Алматы (Алма-Ата) — республика ҡарамағындағы ҡала		319	▲ 1 434 755
16	Астана — республика ҡарамағындағы ҡала		710,2	▲ 697 257
17	Байконыр (Байконур) — Рәсәй ҡарамағындағы ҡала		57	мәғл. юҡ

Ҙур ҡалалары

Урын	Ҡала		Халыҡ һаны (2010 й. 1 окт. торошло^[5]
Урын	Рәсми исеме	Рәсәйҙәге исеме	Халыҡ һаны (2010 й. 1 окт. торошло^[5]
	Миллионлы ҡала		1 млн-дан ашыу
1	Алматы	Алма-Ата	1 422 354
	Йөҙ меңле ҡалалар		100—999 мең
2	Астана		684 479
3	Шымкент	Чимкент	625 110
4	Ҡарағанды	Караганда	468 957
5	Аҡтүбә	Актюбинск	357 193
6	Тараз		327 180
7	Павлодар		321 815
8	Өскемен	Усть-Каменогорск	306 588
9	Семей	Семипалатинск	303 878
10	Костанай		215 346
11	Орал	Уральск	210 128
12	Петропавловск		203 192
13	Кызылорда		195 838
14	Атырау		175 474
15	Актау		172 904
16	Темиртау		171 588
17	Туркестан		146 449
18	Кокшетау		137 214
19	Талдыкорган		126 944
20	Экибастуз		126 538
21	Рудный		111 686
	Ҙур ҡалаларҙа йәшәгән халыҡ һаны, барлығы:		6 810 855
	Ҡаҙағстандың халыҡ һаны:		16 372 383
	ҙур ҡалалар халҡының Ҡаҙағстандың дөйөм халҡында өлөшө (%)		41,60 %

Иҡтисад

«Ҡаҙағстан фонд биржаһы» (Қазақстан қор биржасы)-Ҡаҙағстандың иң эре биржаһы. Ҡаҙағстан фонд биржаһында көн һайын 100-ҙән ашыу ойошмаларҙың акциялар буйынса торгтар бара. Улар араһында: «Разведка Добыча „КазМунайГаз“», EURASIAN NATURAL RESOURCES CORPORATION PLC, «Казахтелеком» һәм башҡалар. Биржала KASE индексы хисаплана.

Дин

Ҡаҙағстан ерендә 75 % мосолман, 25 % христиан.

Иҫкәрмәләр

Һылтанмалар

Хөсәйенова Г. Т. Ҡаҙағстан // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.

[1] Географическое положение, природные условия

[Zemresurs-2] Агентство Республики Казахстан по управлению земельными ресурсами

[Pop-Jan-2011-3] Өлкә, ҡала, район буйынса халыҡ һаны

[4] Территориальные органы

[Pop-Oct-2010-5] Численность населения РК по областям, городам и районам на 1 октября 2010 г.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

@@ 264 юл: / 264 юл: @@
 [[Категория:Диңгеҙгә сығыу юлы булмаған илдәр]]
 [[Категория:Бойондороҡһоҙ дәүләттәр берләшмәһе]]
+[[Категория:Илдәр буйынса тораҡ пункттар]]

Европа илдәре
Австрия Албания Андорра Белоруссия Бельгия Болгария Босния һәм Герцеговина Бөйөк Британия Ватикан Венгрия Германия Греция Дания Ирландия Исландия Испания Италия Латвия Литва Лихтенштейн Люксембург Мальта Молдавия Монако Нидерланд Норвегия Польша Португалия Румыния Рәсәй Федерацияһы¹ Сан-Марино Сербия Словакия Словения Төньяҡ Македония Украина Финляндия Франция Хорватия Черногория Чехия Швейцария Швеция Эстония
Өлөшләтә танылған ил Косово Танылмаған илдәр Днестр буйы Молдова Республикаһы Донецк Халыҡ Республикаһы Луганск Халыҡ Республикаһы
Буйһонған территориялар Аланд утрауҙары Гернси Гибралтар Джерси Мэн Фарер утрауҙары Шпицберген Ян-Майен
Европала биләмәләре булған Азия илдәре Ҡаҙағстан¹ Төркиә¹ Биләмәләре Европала булыуы бәхәсле булған Азия илдәре Әзербайжан² Грузия²
¹ Башлыса Азияла. ² Европа менән Азия араһындағы сикте үткәреүгә ҡарап башлыса йәки тулыһынса Азияла.