Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (Өфө): өлгөләр араһындағы айырма
Alfiya55 (фекер алышыу | өлөш) "Институт истории, языка и литературы УНЦ РАН" битен тәржемә итеп төҙөлгән |
Ләйсән (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл: | 1 юл: | ||
{{Карточка института|название=Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |сокращение=РФА ӨФҮ ТТӘИ|эмблема=[[File: IIJLLogo.jpg|250px]]|основан=1932|тип=дәүләт|директор=ваҡытлыса вазифа башҡарыусы Псәнчин Айбулат Вәли улы |расположение=Өфө|адрес={{RUS}}, Өфө, Октябрь проспекты, 71-се йорт|сайт=http://rihll.ru}}'''РФА ӨФҮ Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |
{{Карточка института|название=Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |сокращение=РФА ӨФҮ ТТӘИ|эмблема=[[File: IIJLLogo.jpg|250px]]|основан=1932|тип=дәүләт|директор=ваҡытлыса вазифа башҡарыусы Псәнчин Айбулат Вәли улы |расположение=Өфө|адрес={{RUS}}, Өфө, Октябрь проспекты, 71-се йорт|сайт=http://rihll.ru}}'''РФА ӨФҮ Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты '''(РФА ӨФҮ ТТӘИ) — [[Башҡортостан|Башҡортостандың]] иң өлкән ғилми учреждениеһы<ref>[http://rihll.ru/ Институт истории, языка и литературы Уфимского научного центра РАН]</ref>. 1932 йылда ойошторола. 1982 йылда Институт «Почёт билдәһе» ордены менән бүләкләнә. |
||
Тикшеренеү эшмәкәрлеге алып барылған бөтә осор эсендә |
Тикшеренеү эшмәкәрлеге алып барылған бөтә осор эсендә Институт тарафынан 600-ләп ғилми хеҙмәт баҫтырылған. ТТӘИ эргәһендә «Башҡорт энциклопедияһы» төркөмө ойошторола, һуңынан ул үҙаллы подразделение булып айырылып сыға. |
||
ТТӘИ-ҙең |
ТТӘИ-ҙең «Археология», «Этнография», «Ватан тарихы», «Рәсәй халыҡтары әҙәбиәте», «Фольклористика», «Төрки телдәр», «Сәнғәт ғилеме» специальностары буйынса үҙ аспирантураһы бар, уларҙа 26 аспирант һәм 37 дәғүә итеүсе уҡый<ref name="autogenerated1">[http://rihll.ru/about.html Об институте «Институт истории, языка и литературы Уфимского научного центра РАН»]</ref>. |
||
Ун хеҙмәткәрҙең хеҙмәте |
Ун хеҙмәткәрҙең хеҙмәте — [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы|Башҡортостан Республикаһының]] [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы|Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы]], өсөһөнөкө — В. П. Бирюков исемендәге Урал премияһы, береһенеке [[Ғәлимов Сәләм исемендәге премия|Ғ. Сәләм исемендәге премия]] менән билдәләнгән, Институттың ике тиҫтәгә яҡын ғалимы РФ-тың һәм БР-ҙың почетлы исемдәрен йөрөтә. |
||
== Бүлектәре == |
== Бүлектәре == |
||
12 юл: | 12 юл: | ||
* этнология бүлеге; |
* этнология бүлеге; |
||
* Башҡортостан тарихы бүлеге; |
* Башҡортостан тарихы бүлеге; |
||
* |
* Башҡортостандың яңы тарихы бүлеге; |
||
* тел белеме бүлеге (лингвистика һәм |
* тел белеме бүлеге (лингвистика һәм мәғлүмәт технологиялары лабораторияһы менән); |
||
* фольклористика бүлеге; |
* фольклористика бүлеге; |
||
* әҙәбиәт ғилеме бүлеге. |
* әҙәбиәт ғилеме бүлеге. |
||
Уларҙа 70 ғилми хеҙмәткәр, шул иҫәптән 1 БР ФА академигы, 9 |
Уларҙа 70 ғилми хеҙмәткәр, шул иҫәптән 1 БР ФА академигы, 9 фән докторы, 38 фән кандидаты, эшләй. |
||
== Тарихы == |
== Тарихы == |
||
1922 йылда Башҡорт АССР-ы Мәғариф халыҡ комиссариаты эргәһендә Академик үҙәк асыла, ә уның ҡарамағында «Башҡортостанды өйрәнеү йәмғиәте» |
1922 йылда Башҡорт АССР-ы Мәғариф халыҡ комиссариаты эргәһендә Академик үҙәк асыла, ә уның ҡарамағында «Башҡортостанды өйрәнеү йәмғиәте» ойошторола. Уның маҡсаты башҡорттарҙың көнкүрешен, тарихын, мәҙәниәтен өйрәнеү була. Тәүҙә унда 10 кеше эшләй. |
||
1930 йылда [[Башҡорт АССР-ы Халыҡ комиссарҙары советы|республика Халыҡ Комиссарҙары Советы]] эргәһендә Башҡортостан комплекслы ғилми-тикшеренеү |
1930 йылда [[Башҡорт АССР-ы Халыҡ комиссарҙары советы|республика Халыҡ Комиссарҙары Советы]] эргәһендә Башҡортостан комплекслы ғилми-тикшеренеү институты асыла. Тиҙҙән Институт үҙгәртеп ойошторола. |
||
1931 йылда |
1931 йылда Комплекслы институт базаһында Милли мәҙәниәт институты асыла. 1932 йылдың 4 мартында Институт буйынса беренсе бойороҡ сығарыла. Ошо көн Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты эшмәкәрлегенең башы булып тора:<blockquote class="">«Беренсе марттан Башҡортостан милли мәҙәниәт ғилми-тикшеренеү институты директоры вазифаһын үтәй башланы. |
||
Директор М.Солянов»<ref>[http://old.bashvest.ru/showinf.php?id=15630 БАШвестЪ — Первая интернет-газета Республики Башкортостан]</ref>.</blockquote>БР тарихын өйрәнеүгә ҙур өлөш индергән ғалимдар: Ҡ. |
Директор М.Солянов»<ref>[http://old.bashvest.ru/showinf.php?id=15630 БАШвестЪ — Первая интернет-газета Республики Башкортостан]</ref>.</blockquote>БР тарихын өйрәнеүгә ҙур өлөш индергән ғалимдар: Ҡ. З. Әхмәров, И. Ғ. Ғәләүетдинов, В. А. Иванов, Э. Ф. Ишбирҙин, Р. Ғ. Кузеев, Н. Х. Мәҡсүтова, С. Ф. Миржанова, Ғ. Й. Рамазанов, К. В. Сальников, Ә. М. Сөләймәнов, З. Ғ. Ураҡсин, Х. Ф. Усманов, Ә. И. Харисов, Ғ. Б. Хөсәйенов һ.б. |
||
== Институттың атамалары == |
== Институттың атамалары == |
||
Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты 1932 йылда Башҡортостан комплексы ғилми-тикшеренеү институты (1930) базаһында Башҡортостан милли мәҙәниәт ғилми-тикшеренеү институты сифатында ойошторола. 1936 йылда Башҡортостан тел һәм әҙәбиәт ғилми-тикшеренеү институты итеп үҙгәртелә. 1943 йылда М. Ғафури исемендәге Башҡортостан тарих, тел һәм әҙәбиәт ғилми-тикшеренеү институтына әүерелә. |
Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты 1932 йылда Башҡортостан комплексы ғилми-тикшеренеү институты (1930) базаһында Башҡортостан милли мәҙәниәт ғилми-тикшеренеү институты сифатында ойошторола. 1936 йылда Башҡортостан тел һәм әҙәбиәт ғилми-тикшеренеү институты итеп үҙгәртелә. 1943 йылда М. Ғафури исемендәге Башҡортостан тарих, тел һәм әҙәбиәт ғилми-тикшеренеү институтына әүерелә. Хәҙерге атамаһында — 1951 йылдан, шул уҡ ваҡытта институт СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалы составына индерелә. |
||
== Етәкселәре == |
== Етәкселәре == |
||
Түбәндәгеләр төрлө осорҙа институттың етәкселәре була: |
Түбәндәгеләр төрлө осорҙа институттың етәкселәре була: |
||
* Солянов Михаил Арефьевич (1932, март — сентябрь) |
* Солянов Михаил Арефьевич (1932, март — сентябрь) |
||
* [[Чанышев Әмир Иҙрис улы]] |
* [[Чанышев Әмир Иҙрис улы]] (1932, сентябрь — 1933, апрель), яҙыусы, шағир, филология фәндәре кандидаты; |
||
* [[Ғабдулла Амантай|Амантаев Абдулла Сәхибгәрәй улы]] (1933, май |
* [[Ғабдулла Амантай|Амантаев Абдулла Сәхибгәрәй улы]] (1933, май — 1936, апрель), (1937, апрель — октябрь), яҙыусы, шағир; |
||
* [[Таһиров Афзал Мөхитдин улы|Таһиров Афзал Мөхөтдин улы]] |
* [[Таһиров Афзал Мөхитдин улы|Таһиров Афзал Мөхөтдин улы]] (1936, октябрь — 1937, апрель), дәүләт эшмәкәре һәм яҙыусы, БАССР Үҙәк Башҡарма Комитеты рәйесе (1931—1937); |
||
* Усманов Әбүбәкер Нурйән улы (1937, декабрь |
* Усманов Әбүбәкер Нурйән улы (1937, декабрь — 1939, сентябрь), (1943, июнь — 1951, март), тарих фәндәре кандидаты, ВКП(б) өлкә комитеты секретары (1941—1943); |
||
* Хамматов Хәлил Хәйрулла улы (1939, сентябрь |
* Хамматов Хәлил Хәйрулла улы (1939, сентябрь — 1941, июнь); |
||
* Байков Шаһисолтан Шаһимәрҙән улы (1941, июнь |
* Байков Шаһисолтан Шаһимәрҙән улы (1941, июнь — 1942, февраль); |
||
* Ҡудашев Афзал Ғәлләм улы (1942, февраль |
* Ҡудашев Афзал Ғәлләм улы (1942, февраль — 1943, июнь), әҙәбиәт белгесе, библиограф, филология фәндәре кандидаты; |
||
* Йәнгиров Мәрүән Йәнгир улы (1951, март |
* Йәнгиров Мәрүән Йәнгир улы (1951, март — 1952, июль), партия эшмәкәре, тарих фәндәре кандидаты, ВКП(б) өлкә комитетының икенсе секретары (1945—1947); |
||
* Типеев Шәмсүн Ислам улы (1952, июль |
* Типеев Шәмсүн Ислам улы (1952, июль — 1954, апрель), тарих фәндәре кандидаты, СССР ФА БФ Президиумы рәйесе урынбаҫары (1951—1952); |
||
* [[Харисов Әхнәф Ибраһим улы]] |
* [[Харисов Әхнәф Ибраһим улы]] (1954, декабрь — 1963, декабрь), әҙәбиәт белгесе, лингвист, филология фәндәре докторы; |
||
* Сайранов Хәйҙәр Сайран улы (1963, декабрь |
* Сайранов Хәйҙәр Сайран улы (1963, декабрь — 1980, февраль), тарих фәндәре кандидаты, партия эшмәкәре, КПСС өлкә комитеты секретары (1954—1963); |
||
* Усманов Хәмзә Фәтих улы (1980, февраль |
* Усманов Хәмзә Фәтих улы (1980, февраль — 1988, май), тарих фәндәре докторы, профессор, БР ФА-ның почетлы академигы; |
||
* [[Ураҡсин Зиннур Ғәзиз улы]] |
* [[Ураҡсин Зиннур Ғәзиз улы]] (1988, май — 2002, февраль), филология фәндәре докторы, профессор, БР ФА академигы; |
||
* [[Илешев Илдус Ғөбәйҙулла улы]] (2002, февраль |
* [[Илешев Илдус Ғөбәйҙулла улы]] (2002, февраль — 2005, февраль), сәйәси фәндәр докторы, БР Хөкүмәте рәйесе урынбаҫары, БР мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министры (2005—2010 йй.); |
||
* [[Хисамитдинова Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы]] |
* [[Хисамитдинова Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы]] (2005—2015), филология фәндәре докторы, профессор. |
||
* Псәнчин Айбулат Вәли улы |
* Псәнчин Айбулат Вәли улы (2016 йылдан вазифа башҡарыусы), география фәндәре докторы. |
||
== Һылтанмалар == |
== Һылтанмалар == |
09:14, 24 ғинуар 2017 өлгөһө
Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА ӨФҮ ТТӘИ) | |
Файл:IIJLLogo.jpg | |
Нигеҙләнгән | |
---|---|
Төрө |
дәүләт |
Директор |
ваҡытлыса вазифа башҡарыусы Псәнчин Айбулат Вәли улы |
Урынлашыуы |
Өфө |
Юридический адрес |
Рәсәй Федерацияһы, Өфө, Октябрь проспекты, 71-се йорт |
Сайт | |
РФА ӨФҮ Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА ӨФҮ ТТӘИ) — Башҡортостандың иң өлкән ғилми учреждениеһы[1]. 1932 йылда ойошторола. 1982 йылда Институт «Почёт билдәһе» ордены менән бүләкләнә.
Тикшеренеү эшмәкәрлеге алып барылған бөтә осор эсендә Институт тарафынан 600-ләп ғилми хеҙмәт баҫтырылған. ТТӘИ эргәһендә «Башҡорт энциклопедияһы» төркөмө ойошторола, һуңынан ул үҙаллы подразделение булып айырылып сыға.
ТТӘИ-ҙең «Археология», «Этнография», «Ватан тарихы», «Рәсәй халыҡтары әҙәбиәте», «Фольклористика», «Төрки телдәр», «Сәнғәт ғилеме» специальностары буйынса үҙ аспирантураһы бар, уларҙа 26 аспирант һәм 37 дәғүә итеүсе уҡый[2].
Ун хеҙмәткәрҙең хеҙмәте — Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы, өсөһөнөкө — В. П. Бирюков исемендәге Урал премияһы, береһенеке Ғ. Сәләм исемендәге премия менән билдәләнгән, Институттың ике тиҫтәгә яҡын ғалимы РФ-тың һәм БР-ҙың почетлы исемдәрен йөрөтә.
Бүлектәре
ТТӘИ 7 бүлектән тора:
- археологик тикшеренеүҙәр бүлеге;
- этнология бүлеге;
- Башҡортостан тарихы бүлеге;
- Башҡортостандың яңы тарихы бүлеге;
- тел белеме бүлеге (лингвистика һәм мәғлүмәт технологиялары лабораторияһы менән);
- фольклористика бүлеге;
- әҙәбиәт ғилеме бүлеге.
Уларҙа 70 ғилми хеҙмәткәр, шул иҫәптән 1 БР ФА академигы, 9 фән докторы, 38 фән кандидаты, эшләй.
Тарихы
1922 йылда Башҡорт АССР-ы Мәғариф халыҡ комиссариаты эргәһендә Академик үҙәк асыла, ә уның ҡарамағында «Башҡортостанды өйрәнеү йәмғиәте» ойошторола. Уның маҡсаты башҡорттарҙың көнкүрешен, тарихын, мәҙәниәтен өйрәнеү була. Тәүҙә унда 10 кеше эшләй.
1930 йылда республика Халыҡ Комиссарҙары Советы эргәһендә Башҡортостан комплекслы ғилми-тикшеренеү институты асыла. Тиҙҙән Институт үҙгәртеп ойошторола.
1931 йылда Комплекслы институт базаһында Милли мәҙәниәт институты асыла. 1932 йылдың 4 мартында Институт буйынса беренсе бойороҡ сығарыла. Ошо көн Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты эшмәкәрлегенең башы булып тора:
«Беренсе марттан Башҡортостан милли мәҙәниәт ғилми-тикшеренеү институты директоры вазифаһын үтәй башланы. Директор М.Солянов»[3].
БР тарихын өйрәнеүгә ҙур өлөш индергән ғалимдар: Ҡ. З. Әхмәров, И. Ғ. Ғәләүетдинов, В. А. Иванов, Э. Ф. Ишбирҙин, Р. Ғ. Кузеев, Н. Х. Мәҡсүтова, С. Ф. Миржанова, Ғ. Й. Рамазанов, К. В. Сальников, Ә. М. Сөләймәнов, З. Ғ. Ураҡсин, Х. Ф. Усманов, Ә. И. Харисов, Ғ. Б. Хөсәйенов һ.б.
Институттың атамалары
Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты 1932 йылда Башҡортостан комплексы ғилми-тикшеренеү институты (1930) базаһында Башҡортостан милли мәҙәниәт ғилми-тикшеренеү институты сифатында ойошторола. 1936 йылда Башҡортостан тел һәм әҙәбиәт ғилми-тикшеренеү институты итеп үҙгәртелә. 1943 йылда М. Ғафури исемендәге Башҡортостан тарих, тел һәм әҙәбиәт ғилми-тикшеренеү институтына әүерелә. Хәҙерге атамаһында — 1951 йылдан, шул уҡ ваҡытта институт СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалы составына индерелә.
Етәкселәре
Түбәндәгеләр төрлө осорҙа институттың етәкселәре була:
- Солянов Михаил Арефьевич (1932, март — сентябрь)
- Чанышев Әмир Иҙрис улы (1932, сентябрь — 1933, апрель), яҙыусы, шағир, филология фәндәре кандидаты;
- Амантаев Абдулла Сәхибгәрәй улы (1933, май — 1936, апрель), (1937, апрель — октябрь), яҙыусы, шағир;
- Таһиров Афзал Мөхөтдин улы (1936, октябрь — 1937, апрель), дәүләт эшмәкәре һәм яҙыусы, БАССР Үҙәк Башҡарма Комитеты рәйесе (1931—1937);
- Усманов Әбүбәкер Нурйән улы (1937, декабрь — 1939, сентябрь), (1943, июнь — 1951, март), тарих фәндәре кандидаты, ВКП(б) өлкә комитеты секретары (1941—1943);
- Хамматов Хәлил Хәйрулла улы (1939, сентябрь — 1941, июнь);
- Байков Шаһисолтан Шаһимәрҙән улы (1941, июнь — 1942, февраль);
- Ҡудашев Афзал Ғәлләм улы (1942, февраль — 1943, июнь), әҙәбиәт белгесе, библиограф, филология фәндәре кандидаты;
- Йәнгиров Мәрүән Йәнгир улы (1951, март — 1952, июль), партия эшмәкәре, тарих фәндәре кандидаты, ВКП(б) өлкә комитетының икенсе секретары (1945—1947);
- Типеев Шәмсүн Ислам улы (1952, июль — 1954, апрель), тарих фәндәре кандидаты, СССР ФА БФ Президиумы рәйесе урынбаҫары (1951—1952);
- Харисов Әхнәф Ибраһим улы (1954, декабрь — 1963, декабрь), әҙәбиәт белгесе, лингвист, филология фәндәре докторы;
- Сайранов Хәйҙәр Сайран улы (1963, декабрь — 1980, февраль), тарих фәндәре кандидаты, партия эшмәкәре, КПСС өлкә комитеты секретары (1954—1963);
- Усманов Хәмзә Фәтих улы (1980, февраль — 1988, май), тарих фәндәре докторы, профессор, БР ФА-ның почетлы академигы;
- Ураҡсин Зиннур Ғәзиз улы (1988, май — 2002, февраль), филология фәндәре докторы, профессор, БР ФА академигы;
- Илешев Илдус Ғөбәйҙулла улы (2002, февраль — 2005, февраль), сәйәси фәндәр докторы, БР Хөкүмәте рәйесе урынбаҫары, БР мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министры (2005—2010 йй.);
- Хисамитдинова Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы (2005—2015), филология фәндәре докторы, профессор.
- Псәнчин Айбулат Вәли улы (2016 йылдан вазифа башҡарыусы), география фәндәре докторы.
Һылтанмалар
- Сайт института
- Узиков Ю. А. Кузницей кадров учёных стал институт // «БАШвестЪ», 02.03.2007