Мәндәр Ҡарабаев: өлгөләр араһындағы айырма

	Мәндәр Ҡарабаев
Тыуған ваҡыты	билдәһеҙ
Тыуған урыны	билдәһеҙ
Үлгән ваҡыты	3 июнь 1740
Вафат урыны	Тубыл йылғаһы буйындағы яуҙа
Хеҙмәт иткән урыны	Рәсәй империяһы→ Башҡорт
Командалыҡ итеү	Башҡорт баш күтәреүселәренең хәрби частары
Хәрби алыш/һуғыш	Башҡорт ихтилалы (1735—1740)

Интерактивная навигация по истории

← Алдағы үҙгәртеү Киләһе үҙгәртеү →

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән

ВизуальВикитекст

Һыҙылған

06:10, 12 март 2017 өлгөһө

Мәндәр Ҡарабаев (?—1740) — (1735—1740) йылдарҙағы башҡорт ихтилалы етәкселәренең береһе, Себер даруғаһы Дыуан волосының башҡорт старшинаһы.

Биографияһы

Мәндәр Ҡарабаев сығышы буйынса Себер даруғаһы Дыуан волосы башҡорттарынан. Ошо уҡ волоста старшина булып торған.

1735 йылда Ҡара-Табын волосы старшинаһы Йосоп Арыҡов менән берлектә Себер даруғаһы биләмәһендә баш күтәреүселәрҙең етәксеһе булып китә.

1737 йылдың яҙында Урта жуз ҡаҙаҡтары менән баш күтәреүсе башҡорттарға ярҙам күрһәтеү буйынса алып барылған һөйләшеүҙәрҙә ҡатнаша.

1737 йылдың март-июнь айҙарында уның ҡулы аҫтындағы баш күтәреүселәр отряды «тоғро» старшиналар Күҙәш Рахманғолов һәм Таймас Шәимов командаларына ҡаршы һуғыша.

1737 йылдың июнь аҙағы — август баштарында уның отрядтары Бәпәнәй Төрөпбирҙин, Төлкөсура Алдағолов, Юлдаш Һөйәрембәтов һәм башҡалар етекселегендәге баш күтәргән башҡорттар менән берлектә Өфө һәм Исет провинцияларының Бөрө, Ҡатай төрмәһе, Красноуфимскҡәлғәһе, Көнгөр, Оса (ҡалаһы) һәм башҡа ауыл-ҡалалар өсөн көрәшәләр.

1738 йылдың ғинуарынан Себер даруғаһы биләмәһе баш күтәреүселәрен етәкләй.

1738 йылдың авгусы урталарынан ҡайһы бер ихтилалсылар менән бергә генерал-лейтенант Соймонов, Леонтий Яковлевичҡа баш һалып, Табын ҡәлғәһенә килә.

1739 йылдың мартында Себер даруғаһы халҡы йыйын ойоштора һәм унда халыҡ иҫәбен алыуҙан баш тартыу буйынса ҡарар ҡабул итәләр, шулай уҡ батша властарының башҡа ҡарарҙарын үтәүҙән баш тартыу тураһында ла килешәләр.

Йөҙ башы Сибекәй Ҡыҙрәков ошо хаҡта былай тип яҙа:

«…Әйле волосынан башҡорт Алайҙыйәнғол халыҡ иҫәбен алыу буйынса старшиналарға һәм халыҡтың хөрмәтле кешеләренә килде. Ундағы старшиналар Мырҙалар волосының Мәте  тигән ауылында йыйылдылар. Атап әйткәндә, был 2-3 көнлөк кәңәшмәлә Дыуан волосының Мәндәр, Әйле волосының Сурашмулла, Кәртә-Таулы волосының Стайғол һәм башҡа ауылдарынан 30-лап хөрмәтле кешеләре йыйылды.  Улар халыҡ иҫәбен алыусы офицерҙарҙың ҡайҙа һәм ҡасан булырын әйттеләр, кешеләрҙе үҙҙәренең мөлкәтен, мал-тыуарын урыҫтарға кире бирҙертмәҫ өсөн, иҫәп алдыртмаҫҡа  кәңәш иттеләр.»^[1].

1739 йылдың көҙөндә Алландығол Ҡотлоғужин Ҡараһаҡал һәм Йәрмөхәмәт Хаджиев менән бергә яңы ихтилалдың етәкселәре булып китә.

1740 йылдың ғинуарынан уның етәкселегендәге баш күтәреүселәр отряды Себер даруғаһы, ә 1740 йылдың май айынан Ноғай даруғаһы биләмәләрендә «тоғро» старшиналар командаларына һәм Л. Я. Соймонов командалығындағы батша ғәскәрҙәренә ҡаршы көрәшә.

1740 йылдың 3 июнендә Тубыл йылғаһы буйында Я. Павлуцкий етәкселегендәге батша ғәскәре менән алышта һәләк була.

Әҙәбиәт

Аҡманов И. Г. XVII быуатта — XVIII быуаттың беренсе яртыһында Башҡортостан Рәсәй дәүләте составында. Свердловск, 1991.
Алтон С. Доннелли. Рәсәйҙең Башҡортостанды баҫып алыуы. Инглиз теленән Л. Р. Бикбаева тәржемәһе. Өфө, 1995.
Башҡорт халҡы тарихы: 7 томда./ баш ред. М. М. Ҡоләшарипов. — Өфө: Ғилем, 2011. — Т. III. — 476 с. — ISBN 978-5-7501-1301-9.

Иҫкәрмәләр

↑ Амантаев И. Ф. XVIII быуаттың өсөнсө өлшөндәге документтарҙа власть һәм башҡорттар араһындағы мөнәсәбәттәр. // Ватандаш. — 2011. — № 9. — С. 38—43. — ISSN 1683-3554.

Һылтанмадар

[1] Амантаев И. Ф. XVIII быуаттың өсөнсө өлшөндәге документтарҙа власть һәм башҡорттар араһындағы мөнәсәбәттәр. // Ватандаш. — 2011. — № 9. — С. 38—43. — ISSN 1683-3554.

[1]

@@ 1 юл: / 1 юл: @@
 {{Военный деятель
 |имя     = Мәндәр Ҡарабаев
-|оригинал имени ={{lang-ba|Мәндәр Ҡарабаев}}
+|оригинал имени =
 |дата рождения = билдәһеҙ
 |дата смерти = 03.06.1740
@@ 21 юл: / 21 юл: @@
 |роспись=
 }}
-'''Мәндәр Ҡарабаев''' ({{lang-ba|Мәндәр Ҡарабаев}} ([[?]]—[[1740]]) —  [[ (1735—1740) йылдарҙағы]] башҡорт ихтилалы етәкселәренең береһе, [[Себер даруғаһы]] [[Дыуан (ырыуы)|Дыуан]] волосының башҡорт старшинаһы.
+'''Мәндәр Ҡарабаев''' ([[?]]—[[1740]]) — [[ (1735—1740) йылдарҙағы]] башҡорт ихтилалы етәкселәренең береһе, [[Себер даруғаһы]] [[Дыуан (ырыуы)|Дыуан]] волосының башҡорт старшинаһы.
 == Биографияһы ==
 Мәндәр Ҡарабаев сығышы буйынса [[Себер даруғаһы]] [[Дыуан (ырыуы)|Дыуан]] волосы башҡорттарынан. Ошо уҡ волоста старшина булып торған.
-йылда [[Ҡара-Табын]] волосы старшинаһы [[Йосоп Арыҡов]]  менән берлектә Себер даруғаһы биләмәһендә баш күтәреүселәрҙең етәксеһе булып китә.
+[[1735 йыл]]да [[Ҡара-Табын]] волосы старшинаһы [[Йосоп Арыҡов]] менән берлектә Себер даруғаһы биләмәһендә баш күтәреүселәрҙең етәксеһе булып китә.
-йылдың яҙында  [[Урта жуз]] ҡаҙаҡтары менән баш күтәреүсе башҡорттарға ярҙам күрһәтеү буйынса алып барылған һөйләшеүҙәрҙә ҡатнаша.
+[[1737 йыл]]дың яҙында [[Урта жуз]] ҡаҙаҡтары менән баш күтәреүсе башҡорттарға ярҙам күрһәтеү буйынса алып барылған һөйләшеүҙәрҙә ҡатнаша.
-йылдың март-июнь айҙарында уның ҡулы аҫтындағы баш күтәреүселәр отряды «тоғро» старшиналар Күҙәш Рахманғолов һәм  [[Таймас Шәимов]] командаларына ҡаршы һуғыша.
+йылдың март-июнь айҙарында уның ҡулы аҫтындағы баш күтәреүселәр отряды «тоғро» старшиналар Күҙәш Рахманғолов һәм [[Таймас Шәимов]] командаларына ҡаршы һуғыша.
-йылдың июнь аҙағы - август баштарында уның отрядтары [[Бәпәнәй Төрөпбирҙин]], [[Төлкөсура Алдағолов]], Юлдаш Һөйәрембәтов һәм башҡалар етекселегендәге баш күтәргән башҡорттар менән берлектә [[Өфө]] һәм [[Исет]] провинцияларының [[Бөрө]], [[Ҡатай]] төрмәһе, [[Красноуфимск]]ҡәлғәһе, [[Көнгөр]], [[Оса (ҡалаһы)]] һәм башҡа ауыл-ҡалалар өсөн көрәшәләр.
+йылдың июнь аҙағы — август баштарында уның отрядтары [[Бәпәнәй Төрөпбирҙин]], [[Төлкөсура Алдағолов]], Юлдаш Һөйәрембәтов һәм башҡалар етекселегендәге баш күтәргән башҡорттар менән берлектә [[Өфө]] һәм [[Исет]] провинцияларының [[Бөрө]], [[Ҡатай]] төрмәһе, [[Красноуфимск]]ҡәлғәһе, [[Көнгөр]], [[Оса (ҡалаһы)]] һәм башҡа ауыл-ҡалалар өсөн көрәшәләр.
-йылдың ғинуарынан Себер даруғаһы биләмәһе баш күтәреүселәрен етәкләй.
+[[1738 йыл]]дың ғинуарынан Себер даруғаһы биләмәһе баш күтәреүселәрен етәкләй.
 йылдың авгусы урталарынан ҡайһы бер ихтилалсылар менән бергә генерал-лейтенант [[Соймонов, Леонтий Яковлевичҡа]] баш һалып, [[Табын]] ҡәлғәһенә килә.
-йылдың мартында Себер даруғаһы халҡы [[йыйын]] ойоштора һәм унда халыҡ иҫәбен алыуҙан баш тартыу буйынса ҡарар ҡабул итәләр, шулай уҡ батша властарының башҡа ҡарарҙарын үтәүҙән баш тартыу тураһында ла килешәләр. Йөҙ башы Сибекәй Ҡыҙрәков ошо хаҡта былай тип яҙа: ''«…Әйле волосынан башҡорт Алайҙыйәнғол халыҡ иҫәбен алыу буйынса старшиналарға һәм халыҡтың хөрмәтле кешеләренә килде. Ундағы старшиналар Мырҙалар волосының Мәте  тигән ауылында йыйылдылар. Атап әйткәндә, был 2-3 көнлөк кәңәшмәлә Дыуан волосының Мәндәр, Әйле волосының Сурашмулла, Кәртә-Таулы волосының Стайғол һәм башҡа ауылдарынан 30-лап хөрмәтле кешеләре йыйылды.  Улар халыҡ иҫәбен алыусы офицерҙарҙың ҡайҙа һәм ҡасан булырын әйттеләр, кешеләрҙе үҙҙәренең мөлкәтен, мал-тыуарын урыҫтарға кире бирҙертмәҫ өсөн, иҫәп алдыртмаҫҡа  кәңәш иттеләр.»''<ref>{{статья
+[[1739 йыл]]дың мартында Себер даруғаһы халҡы [[йыйын]] ойоштора һәм унда халыҡ иҫәбен алыуҙан баш тартыу буйынса ҡарар ҡабул итәләр, шулай уҡ батша властарының башҡа ҡарарҙарын үтәүҙән баш тартыу тураһында ла килешәләр.
+Йөҙ башы Сибекәй Ҡыҙрәков ошо хаҡта былай тип яҙа:
+ ''«…Әйле волосынан башҡорт Алайҙыйәнғол халыҡ иҫәбен алыу буйынса старшиналарға һәм халыҡтың хөрмәтле кешеләренә килде. Ундағы старшиналар Мырҙалар волосының Мәте  тигән ауылында йыйылдылар. Атап әйткәндә, был 2-3 көнлөк кәңәшмәлә Дыуан волосының Мәндәр, Әйле волосының Сурашмулла, Кәртә-Таулы волосының Стайғол һәм башҡа ауылдарынан 30-лап хөрмәтле кешеләре йыйылды.  Улар халыҡ иҫәбен алыусы офицерҙарҙың ҡайҙа һәм ҡасан булырын әйттеләр, кешеләрҙе үҙҙәренең мөлкәтен, мал-тыуарын урыҫтарға кире бирҙертмәҫ өсөн, иҫәп алдыртмаҫҡа  кәңәш иттеләр.»''<ref>{{статья
  |автор         = Амантаев И. Ф.
  |заглавие      =  XVIII быуаттың өсөнсө өлшөндәге документтарҙа власть һәм башҡорттар араһындағы мөнәсәбәттәр.
@@ 53 юл: / 56 юл: @@
 }}</ref>.
-йылдың көҙөндә Алландығол Ҡотлоғужин [[Ҡараһаҡал]] һәм Йәрмөхәмәт Хаджиев менән бергә яңы ихтилалдың етәкселәре булып китә.
+[[1739 йыл]]дың көҙөндә Алландығол Ҡотлоғужин [[Ҡараһаҡал]] һәм Йәрмөхәмәт Хаджиев менән бергә яңы ихтилалдың етәкселәре булып китә.
-йылдың ғинуарынан уның етәкселегендәге баш күтәреүселәр отряды Себер даруғаһы, ә 1740 йылдың май айынан [[Ноғай даруғаһы]] биләмәләрендә «тоғро» старшиналар командаларына һәм Л. Я. Соймонов командалығындағы батша ғәскәрҙәренә ҡаршы көрәшә.
+[[1740 йыл]]дың ғинуарынан уның етәкселегендәге баш күтәреүселәр отряды Себер даруғаһы, ә 1740 йылдың май айынан [[Ноғай даруғаһы]] биләмәләрендә «тоғро» старшиналар командаларына һәм Л. Я. Соймонов командалығындағы батша ғәскәрҙәренә ҡаршы көрәшә.
-йылдың 3 июнендә  [[Тубыл]] йылғаһы буйында Я. Павлуцкий етәкселегендәге батша ғәскәре менән алышта һәләк була.
+йылдың 3 июнендә [[Тубыл]] йылғаһы буйында Я. Павлуцкий етәкселегендәге батша ғәскәре менән алышта һәләк була.
 == Әҙәбиәт ==
-* ''[[Аҡманов, Ирек Гайса улы|Аҡманов И. Г.]]''  XVII быуатта - XVIII быуаттың беренсе яртыһында Башҡортостан Рәсәй дәүләте составында. Свердловск, 1991.
+* ''[[Аҡманов, Ирек Гайса улы|Аҡманов И. Г.]]'' XVII быуатта — XVIII быуаттың беренсе яртыһында Башҡортостан Рәсәй дәүләте составында. Свердловск, 1991.
 * ''[[Доннели Алтон Стюарт|Алтон С. Доннелли]].'' Рәсәйҙең Башҡортостанды баҫып алыуы. Инглиз теленән Л. Р. Бикбаева тәржемәһе. Өфө, 1995.
 * {{книга
@@ 77 юл: / 80 юл: @@
 }}
-== Иҫкәрмә ==
+== Иҫкәрмәләр ==
 {{примечания}}
-== Һылтанма ==
+== Һылтанмадар ==
 * ''[[Аҡманов, Ирек Ғайса улы|Аҡманов И. Ғ.]]'' [http://Башҡорт энциклопедияһы.рф/index.php/read/8-statya/9419-m-nd-r-arabaev Мәндәр Ҡарабаев.// Башҡорт энциклопедияһындағы мәҡәлә]
 * {{YouTube|RVKm1JjACp0|Бәпәнәй ихтилалы (1737—1738 йылдарҙағы Башҡорт ихтилалдары)}}