Учредителдәр йыйылышы ағзалары комитеты

Комитет членов Всероссийского Учредительного собрания
Комуч первого состава — И. М. Брушвит, П. Д. Климушкин, Б. К. Фортунатов, В. К. Вольский (председатель) и И. П. Нестеров
Дөйөм мәғлүмәт
Ил	Россия
Нигеҙләнгән	8 июня 1918 года
	Временное правительство России
Бөтөрөлгән	23 сентября 1918 года
Дауамсы	Временное Всероссийское правительство (Российское государство (1918—1920))
Председатель	В. К. Вольский (первый и последний)

Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы ағзалары комитеты (ҡыҫҡаса Комуч йәки КОМУЧ) —Рәсәйҙең  беренсе большевиктарға ҡаршы Бөтә Рәсәй  хөкүмәте, 1918 йылдың 8 июнендә  Һамарҙа 1918 йылдың 6 ғинуарындағы ВЦИК декретына ярашлы Йыйылышты юҡҡа сығарыу менән риза булмаған  Ойоштороу йыйылышы ағзалары тарафынан булдырылған. 

Ойоштороу йыйылышының эшмәкәрлеген яңыртылыуына  Чехословак корпусының большевиктарға ҡаршы сығышы сәбәпсе була. Артабан (23 сентябрь) Комуч Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәтен   ("Өфө директорияһы") ойоштороуҙа ҡатнаша, ә ноябрь — декабрҙә власты Юғары Хаким А. В. Колчак ҡулына тапшырған хәрби түңкәрелеш һөҙөмтәһендә уның структуралары  тулыһынса юҡ ителә. Ысынында Комуч власы Волга буйы һәм Көньяҡ Урал территорияларының айырым өлөштөренә генә  йәйелгән була.

Комуч беренсе составында

Комучтың беренсе составына биш эсер, Ойоштороу йыйылышы ағзалары инә: В. К. Вольский — рәйесе, Иван Брушвит, Прокопий Климушкин, Борис Фортунатов һәм Иван Нестеров.

Комуч агитацион  мәҙәни-ағартыу бүлеге яңы властың  рәсми баҫмаһы — " Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы ағзалары Комитеты вестнигы" гәзитен - сығара башлай.

Комуч власын нығытыу

Интервенттар һәм аҡтар биләгән территорияла Комуч  Бөтә рәсәй ойоштороу йыйылышы исеменен ваҡытлыса үҙен Рәсәйҙәге юғары власть тип иғлан итте (Йылыштың яңы саҡырылышына тиклем). Һуңғараҡ, Комитет Ойоштороу йыйылышының Һамарға күсеп килгән тағы ла бер төркөмө инеү хисабына (башлыса эсерҙар) байтаҡҡа киңәйҙе.  1918 йылдың сентябрь аҙағында Комучта  97 кеше иҫәптә була.Был ваҡытта Комуч Е. Ф. Роговский етәкселегендәге  "Ведомстволар идарасылары Советы" ҡарамағында була.

Һамарҙы  Чехословак корпусы яулаған көндә Комуч "Халыҡ армияһы" исеме аҫтында үҙ армияһын булдырырға тотона. 1918 йылдың 9 июнендә Һамарҙа 650 кешенән торған  1-се Һамар  ирекле дружинаһы ойошторола ( капитан Бузковтың  йыйылма пехота батальоны (2 рота, 90 штык), штабс-ротмистр Стафиевскийҙың атлылар эскадроны (45 ҡылыс) , капитан Вырыпаевтың Волга атлы батареяһы (2 орудие һәм  150 хеҙмәтсе), атлы разведка, шартлатыу командаһы һәм хужалыҡ часы). Дружина менән етәкселек итергә Генераль штабы подполковнигы В. О. Каппель риза булды. Уның командованиеһы аҫтында ғәскәрҙәр 1918 йылдың йәйендә Ҡыҙыл армияһын бер нисә ауыр еңелеүгә дусар итәләр;  —  1918 йылдың 11 июнендә Каппель Сызраны ала; — 12 июндә Каппелдең доброволецтар отряды Һамарға кире ҡайта, унан Волга буйлап ҡаланы яулап алыр өсөн Ставрополгә (хәҙер Тольятти) ташлана. Каппель маҡсаттарға уңышлы ирешә, ыңғайында Волга буйын ҡыҙылдарҙан таҙарта;  — 10 июлдә Каппель Сызрань тирәһендә яңы алыш алып бара һәм ҡаланы Комуч ҡарамағына тапшыра;  — Артабан  Боғорослан һәм Быҙаулыҡ баҫып алына. Мелекесс станцияһы янындағы ауыр алыштан һуң Каппель большевиктарҙы Сембергә алып ташлай һәм Һамарҙы һаҡлап ҡала; — 17 июлдә берләшкән урыҫ-чех отряды (2 пехота батальоны, атлы эскадрон, казак йөҙлөгө, 3 батарея)  подполковник  Каппель етәкселегендә Сембергә һөжүм итә һәм 150 километр марш-бросок эшләп  1918 йылдың 21 июлендә һан буйынса өҫтөнлөклө ҡыҙылдар тарафынан обороноланған ҡаланы яулап ала.

7 августа, ҡыҙылдарҙың Көнсығыш фронтын көсәйтеүенә ,  "революция ҡурҡыныс аҫтында" тип иғлан иткән  Троцкийҙың Волгаға шәхсән килеп етеүенә ҡарамаҫтан,  подполковник В. О. Каппель командованиеһы аҫтындағы ғәскәрҙәр Ҡазанды һәм уның менән бергә ҡорал, боеприпастар, медикаментар, амуниция, шулай уҡ Рәсәйҙең алтын запасы (тәңкәләрҙә 650 миллион алтын һум, 100 миллион кредит билдәләре менән, алтын, платина киҫәктәре, башҡа ҡиммәттәр) менән ифрат ҙур складтарын алалар.

Шулай итеп, 1918 йылдың авгусына  "Ойоштороу йыйылышы территорияһы" көнбайыштан көнсығышҡа 750 саҡрымға һуҙылған (Сызрандән  Златоустҡа тиклем, төньяҡтан көньяҡҡа — 500 саҡрым (Семберҙән Вольскиға тиклем) йәйелә. Комучтың власы , Һамар, Һарытау (өлөшө), Сембер, Ҡазан һәм Өфө губерналарына тарала, уның хакмлығын Ырымбур һәм Урал казаклыҡтары ла таный.

Шулай уҡ Комуч  Һамарға Әлихан Букәйханов һәм  Мостафа Шоҡай етәкселегендәге  ҡаҙаҡ "Алаш-урҙа" вәкилдәрен саҡыра һәм улар менән ҡыҙылдарға ҡаршы хәрби-сәйәси союз төҙөй.

Комучҡа лояль булған хәрби көстәргә таянып түбәнге сараларҙы үткәлә: рәсми рәүештә 8-сәғәтлек  эш көнө билдәләнә, эшселәр йыйылыштары һәм крәҫтиәндәр сходтары рөхсәт ителә,  фабрика-завод комитеттары һәм профсоюздар һаҡланып ҡала. Комуч бөтә совет декреттарын юҡҡа сығара, заводтар,  фабрикалар һәм банктарҙы  хужаларына кире ҡайтара, шәхси   эшҡыуарлыҡтың азатлағын иғлан итә, земстволарҙы, ҡала думаларын һәм башҡа советтарға тиклемге учреждениеларҙы тергеҙә. Аҡ һәм ҡыҙыл идеологик ҡараштар араһында икеләнеү арҡаһында  Комуч ҡапма-ҡаршылыҡлы ҡарарҙар сығара: ерҙе национализациялау тураһында иғлан итә, шул уҡ ваҡытта ер хужаларына крәҫтиәндәр файҙаһына тартып алынған үҙҙәренең элекке биләмәләрен ҡайтарып алырға, хатта 1917 йылғы уңышты йыйып алырға  мөмкинлек бирә. Ауыл райондарына ер хужаларының һәм хәлле крәҫтиәндәрҙең (совет терминологияһында - кулактар) милеген яҡлау,  шулай уҡ рекрут йыйыу, һуңынан Халыҡ армияһына ирҙәрҙе мобилизациялау өсөн хәрбиләшкән экспедициялар юллай.

Комучтың бөтөрөлөүе

Халыҡ армияһының артабанғы уңышһыҙлыҡтарында төп ролде В. О. Каппелдең Волгалағы беренсе уңыштарына, Комуч контроле аҫтында бик күп территориялар булыуына ҡарамаҫтан Комучтың эсер етәкселеге әҙерләмәгән резервтарҙың бөтөнләй булмауы уйнай.  

Комучтың абруйы төшөүе айҡанлы Халыҡ армияһында индерелә башланған корпус системаһы ла мобилизация сараларының һәләкәткә осрауы өсөн  юҡҡа сыға. Бигерәк тә Волга буйы эшсе синыф позициялары килешә алмаҫлыҡ була. Мәҫәлән, Һамар оҫтаханалары депоһы мастеровойһары һәм эшселәре дөйөм йыйылышының ҡарары хәбәр итә:

1918 йылдың 6 июлдә Һамарҙа протест белдергән тимер юлсыларының ҙур митингы үтә, уларҙың Ҡомучҡа карата нәфрәттәре шул тиклем көслө була, хатта ҡаланың коменданты ғәскәрҙәрҙе саҡыртырға мәжбүр була.

Мобилизация иғлан иткәндән һуң Комучтың эсер етәкселеге крәҫтиәндәргә таяныу элекке идеяһына кире ҡайта. Крәҫтиәндәрҙе Комуч тирәһендә туплау мобилизацияны уңышлы үткәреү өсөн  хөкүмәт ауыл сходтарын,  улус һәм өйәҙ крәҫтиән съездарын үткәреүен ойоштора. Һөҙөмтәләре  эсерҙар өсөн   шаҡ ҡатырғыс була: крәҫтиәндәр Граждандар һуғышында ҡатнашырға теләмәй, сходтар новобранецтарҙы армияға бирмәҫкә, хатта, һуғыш алып барыу өсөн булһа, налогтарҙы ла түләмәҫкә ҡарар сығаралар. Мобилизацияланған эшселәр һәм крәҫтиәндәр большевиктарға ҡаршы һуғышырға теләмәйҙәр, һәр уңайлы осраҡты файҙаланып, ҡасыу яғын ҡарайҙар, үҙ офицерҙарын бәйләп, ҡыҙылдарға әсирлеккә биреләләр. Армияла асыҡ баш бирмәү осраҡтары арта.  8 сентябрҙә Һамарҙа урынлашҡан ике полк фронтҡа сығыуҙан баш тарта. Уларҙы баҫтырыу өсөн 3 броневик , пулемет командаһын һәм кавалерияны саҡыртырға тура килә  — һалдаттар атылыу хәүефе аҫтында ғына ҡоралдарын һалырға мәжбүр булалар.  18 сентябрҙә, атыу ҡурҡынысына ҡарамаҫтан, ғәскәрҙәрҙең бөтөн эшелоны сығыуҙан баш тарта. Йыш ҡына Һамарҙа фатирҙа торған 14-се Өфө полкында дезертирлыҡ өсөн атылыу тураһында хәбәрҙәр була, полкта большевистик агитацияһының осраҡтары йыш күҙәтелә. Айырым ҡанһыҙлыҡ менән нигеҙҙә эшселәрҙән торған 3-сө Һамар полкының сығышы баҫтырыла, был полкта һәм 1-се Георгий батальонында гауптвахтанан дезертирлыҡ өсөн ҡулға алынған әсирҙәрҙе уңышһыҙ ҡотҡарыу ойошторолған була. Был осорҙа ҡалала булған генерал С. Н. Люпов иҫләүенсә, сафтан саҡырылып сығарылған һәм атылған һәр өсөнсө кеше; һуңғараҡ бында фронтҡа сығыуҙан баш тартҡан 900 новобранецтар атып үлтерелә.

1918 йылдың сентяберендә Комуч Халыҡ армияны    көсәйтелгән   Ҡыҙыл армияның Көнсығыш фронтынан бер нисә тапҡыр еңелә.

Большевик етәкселеге Балтик флоты составынан Волгаға  3 миноносец күсерә, ҡыҙылдарҙың Волгалағы урындағы пароходтары ауыр диңгеҙ орудиелары менән ҡоралланған була. Һыуҙа өҫтөнлөк тиҙ арала ҡыҙылдарға күсә. Доброволецтарҙың көсө кәмей, ә ҡыҙылдар, киреһенсә, Волгаға үҙҙәренең иң яғшы ғәскәрҙәрен    — Император армияһы ваҡытынан һаҡланып ҡалған һәм иҫке империя ғәскәрҙәренә ҡаршы большевиктарға ярҙам иткән латыш полктарын йүнәлтә.

Сентябрь аҙағына Халыҡ армияһы Комуч элек үҙенең контроле аҫтында тотҡан территорияларҙы ҡалдыра. 1918 йылдың 23 сентябрендә Өфөлә үткән Дәүләт кәңәшмәһендә  Өфө директорияһы (Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәте) ойошторола. Директория үҙ-ара ярышҡан Комуч һәм Себер дәүләтен берләштерә. Директория үҙенең эшмәкәрлеге тураһында отчетын үҙ эшмәкәрлеге тергеҙгәндән һуң Ойоштороу йыйылышына бирергә тейеш була. Шул уҡ ваҡытта Бөтә Рәсәй ойоштороу йыйылышы 1919 йылдың 1 ғинуарында эшен башлай тип иғлан ителә (250 депутат йәки 170 Ойоштороу йыйылышы ағзалары йыйылыуы шарты менән). 1919 йылдың 1 февралендә Өфө кәңәшмәһе Комуч урынына Ойоштороу йыйылышының бөтә ағзалары Бөтә Рәсәй ойоштороу йыйылышының Съезын булдыра тип иғлан итә, съезд даими ғәмәлдә булған дәүләт-хоҡуҡи учреждениеһы була, Екатеринбургта урынлаша 

1918 йылдың 28 сентябрендә генерал В. Г. Болдырев бөтә ҡоро ер һәм диңгеҙ ҡораллы көстәре  Юғары башкомандующийы итеп тәғәйенләнә. Халыҡ армияһы формаль рәүештә ғәмәлдән сығарылалар һәм дөйөм урыҫ армия составына индерәләләр. 

Адмирал  Колчак власҡа килгәндән һуң,1918 йылдың 18 ноябрендә Директория һәм уның эргәһендә ойоштолған учреждениеларҙыгенерал  В. О.  Каппель таратып ебәрә.

Комуч ағзаларының яҙмышы

Ойоштороу йыйылышы  съезы ағзалары түңкәрелешкә ҡаршы сығып ҡарайҙар, Һөҙөмтәлә "Екатеринбургта булған Черновты һәм Ойоштороу йыйылышының башҡа әүҙем ағҙаларын ҡулға алыу буйынса саралар күреү" приказы бирелә. Екатеринбургтан һөрөлгән депутаттар Өфөлә йыйылалар, бында улар Колчакка ҡаршы агитация алып барырға маташалар.  1918 йылдың 30 ноябрендә Колчак "ихтилал күтәрергә маташҡандары һәм ғәскәрҙәр араһында емерткес эш алып барған  өсөн" Ойоштороу йыйылышының элекке ағзаларын хәрби судына бирергә бойора.  2 декабрҙә полковник Круглевский командованиеһы аҫтында махсус отряды Ойоштороу йыйылышы  съезы ағзаларының бер өлөшө (25 кеше) ҡулға алына, тауар вагондарында Омскиға килтерелә һәм төрмәгә ябыла. Бынан алдараҡ, 1918 йылдың 24 октябрендә, депутат Б. Н. Моисеенко законһыҙ ҡулға алына һәм үлтерелә. Большевиктарҙың уңышһыҙ ихтилалына Омскиҙа баҫтырғандан һуң  1918 йылдың 22 декабрҙән 23 декабренә ҡараған төндә төрмәлә тотолған Ойоштороу йыйылышы ағзаһы . Фомин  Н. В. һәм  9 күренекле эсерҙар һәм меньшевиктар Колчак офицерҙары тарафынан хөкөмһөҙ ҡылыстар сабыла һәм атыла.

Библиография

Каппель и каппелевцы. 2-е изд., испр. и доп. — М.: НП «Посев», 2007. — ISBN 978-5-85824-174-4

Әҙәбиәт

• Лелевич Г Обзор Учредилка һамар әҙәбиәт тураһында / Г. Лелевич // Пролетар революция. – 1922. – № 7. – С. 225-229.
• Ф. г. Попов совет власы өсөн. Һамар учредилка тар-мар ителә. — Куйбышев, 1959.
• Протасов г. ойоштороу йыйылышы Кеше: интерьер дәүерендә портреты. — Мәскәү, 2008.
• В Гармиза хөкүмәт эсеровский Ҡыйралыш. — М., 1970.
• Матвеева М. Н. 1917-1918 йылдарҙа демобилизацияланғас, Иҙел. / Диссертация...канда.ист.фән. — Һамар, 1995. — С. 241
• Матвеева М. Н. Комуч, һамар губерна земство йыйылышы һәм усилие араһында үҙидараны ойоштороу / м. н. Матвеева// крайҙы өйрәнеү яҙмалары. — Һамар, 1995. — С. 114-125.
• Медведев В. Г. Белый режим под красным флагом: Поволжье, 1918. — Ульяновск: Издательство Северо-Восточного научного центра (СВНЦ), 1998. — 220 с. — ISBN 5-7769-0059-X.
• Лапандин в. а. ойоштороу йыйылышы Комитеты ағзалары: власть структураларын һәм сәйәси эшмәкәрлеге (июнь, 1918 — 1919 йыл ғинуар) / лапандин в. а. — Һамар: СЦАИНЯ, 2003. — 242 б.
• Лапандин в. а. Эсеровский сәйәси-граждандар һуғышы йылдарында рәсәй дәүләт мәғарифы: тарих-әҙәбиәт библиографик эҙләнеү в 1918 — 2002 йыл / лапандин в. а. — Һамар: Һамар. аналить үҙәге. ист һәм тарихы. информатика, 2006. — 196 с.
• Цветков В. Ж. «Демократическая контрреволюция» и её значение в формировании политического курса Белого движения. Комитет Членов Учредительного Собрания (Комуч) в Самаре и Прикамский Комуч (лето — осень 1918) // Белое дело в России. 1917—1918 гг. (формирование и эволюция политических структур Белого движения в России). — М.: Посев, 2008. — С. 325—343. — 520 с. — ISBN 978-5-85824-183-6.
• Граждандар һуғышы йылдарында л. прайсман өсөнсө юлы. 1918 йылда волга демократик революция СПб.: Изд-во. Н.Һәм. Новикова, 2015. 536с.

Һылтанмалар

• Ойоштороу йыйылышы ағзалары комитеты (Комуч, "Һамар учредилка")
• Матвеева М. Н. Комуч Территорияһында
• Матвеева М. Н. Матвеева асыҡ лекциялар тарих фәндәре докторы михаил ауди "Комуч-демократик хөкүмәте 1918 йылдың йәйендә волга буйында" һамар клубының "Арт-пропагандалау". Г 14.02.2010
• М. в. Шиловский бөтә рәсәй Ваҡытлы хөкүмәте (Директория) 23 сентябрь — ноябрь 1918 йылдың 18
• Журавлев в. в дәүләт кәңәшмәһендә. Рәсәй тарихы большевиктарға ҡаршы хәрәкәт көнсығыштан берләштерә. июле — 1918 йылдың сентябрь
• Дәүләт флагы мәғариф ваҡытта һуғышы граждандар.
• Назыр П. Ф., О. Никонов Ю. өфө дәүләт кәңәшмәһендә. Документтар һәм материалдар.
• Ойоштороу йыйылышы ағзалары комитеты программаһында
• Комуч бойороғона ҡул ағзалары тураһында адмирал колчак