Ассирия: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
67 юл: 67 юл:
{{seealso|Ашшур (ҡала)|Иҫке Вавилон осоро}}
{{seealso|Ашшур (ҡала)|Иҫке Вавилон осоро}}


Тәүҙә, Иҫке Вавилон осоронда, Ашшур сағыштырмаса ҙур булмаған, номовый, сауҙагәрҙәр төп ролде уйнаған  башлыса сауҙа дәүләте үҙәге булған. Б.э.т. XVI быуатҡа саҡлы Ассирия дәүләте  «алум Ашшур», йәғни «Ашшур халҡы [йәғни общинаһы]» тип аталған, а батша титулы фәҡәт Ашшур аллаһтың эпитеты булған. Ашшурҙың иң боронғо тарихы (б.э.т.  XXI быуатына саҡлы). деталдәрҙә билдәһеҙ. ''Иҫке Ассирия осоро ''тигән төшөнсә күбеһенсә яһалма булып тора, сөнки был ваҡыт арауығында Ассирия әлегә булмаған да. Ҡайһы бер йөҙйыллыҡтарҙа тарих локаль  рәүештә бөтөнләй сәйәси үҙаллылығы булмаған Ашшурҙа барған. Шуға ҡарамаҫтан, иң һуңғы ассирия  сығанаҡтары батшалар исемлегенә  Ашшурға эйә булған державаларҙың гегемон батшаларының исемен дә индергән. Исемлеккә шулай уҡ, ҡәтғи әйткәндә, Ашшурҙың монарх тип атарлыҡ булмаған үҙ аллы ишшиаккумдарын да индергән булғандар. Дөйөм алғанда, Ассирияның был осорон, хронологик уңайлылыҡ маҡсатында,  тарихҡаса тиклемге дәүер тип атау ҡабул ителгән.
Тәүҙә, Иҫке Вавилон осоронда, Ашшур сағыштырмаса ҙур булмаған, номовый, сауҙагәрҙәр төп ролде уйнаған  башлыса сауҙа дәүләте үҙәге булған. Б.э.т. XVI быуатҡа саҡлы Ассирия дәүләте  «алум Ашшур», йәғни «Ашшур халҡы йәғни общинаһы» тип аталған, а батша титулы фәҡәт Ашшур аллаһтың эпитеты булған. Ашшурҙың иң боронғо тарихы (б.э.т.  XXI быуатына саҡлы). деталдәрҙә билдәһеҙ. ''Иҫке Ассирия осоро ''тигән төшөнсә күбеһенсә яһалма булып тора, сөнки был ваҡыт арауығында Ассирия әлегә булмаған да. Ҡайһы бер йөҙйыллыҡтарҙа тарих локаль  рәүештә бөтөнләй сәйәси үҙаллылығы булмаған Ашшурҙа барған. Шуға ҡарамаҫтан, иң һуңғы ассирия  сығанаҡтары батшалар исемлегенә  Ашшурға эйә булған державаларҙың гегемон батшаларының исемен дә индергән. Исемлеккә шулай уҡ, ҡәтғи әйткәндә, Ашшурҙың монарх тип атарлыҡ булмаған үҙ аллы ишшиаккумдарын да индергән булғандар. Дөйөм алғанда, Ассирияның был осорон, хронологик уңайлылыҡ маҡсатында,  тарихҡаса тиклемге дәүер тип атау ҡабул ителгән.


==== Б. э. т. ХХVI—ХХV быуаттар ====
==== Б. э. т. ХХVI—ХХV быуаттар ====
Б.э.т. 3-сө меңйыллыҡтың икенсе яртыһында  [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан ярымутрауында]] климат үҙгәреүе менән бәйле, сим улдары семит ҡәбиләләренең [[Евфрат]]тың урта ағымы һәм артабан төньяҡҡа һәм көнсығышҡа күсенеүенә килтергән. Сәми улдары семиттарҙың төньяҡ  төркөмөнә үҙенең сығышы һәм теле менән Месопотамияның Евфраттың Тигр йылғаһына яҡынлашҡан ерендә ултырған аккадтар тип аталған ҡәбиләләр менән  тығыҙ бәйләнгән боронғо ассирийлылар ҡараған. Ассирийлылар аккад теленең төньяҡ диалектында һөйләшкән. Ассирийлылар Урта Тигрҙа (моғайын, субарей торағы йәки шумер колонияһы урынында) төҙөгән беренсе ҡаланы улар үҙҙәренең юғары аллаһы Ашшур исеме менән Ашшур тип атаған. Һуңғараҡ, б.э.т. XV быуатына саҡлы, Ассирия дәүләтенең нигеҙен тәшкил иткән ҡалаларға (Ниневия, Ашшур, Арбела һ. б.) нигеҙ һалынған.
Б.э.т. 3-сө меңйыллыҡтың икенсе яртыһында  [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан ярымутрауында]] климат үҙгәреүе менән бәйле, {{comment|сим улдары|семит}} ҡәбиләләренең [[Евфрат]]тың урта ағымы һәм артабан төньяҡҡа һәм көнсығышҡа күсенеүенә килтергән. {{comment|Сәми улдары|семит}} семиттарҙың төньяҡ  төркөмөнә үҙенең сығышы һәм теле менән Месопотамияның Евфраттың Тигр йылғаһына яҡынлашҡан ерендә ултырған аккадтар тип аталған ҡәбиләләр менән  тығыҙ бәйләнгән боронғо ассирийлылар ҡараған. Ассирийлылар аккад теленең төньяҡ диалектында һөйләшкән. Ассирийлылар Урта Тигрҙа (моғайын, субарей торағы йәки шумер колонияһы урынында) төҙөгән беренсе ҡаланы улар үҙҙәренең юғары аллаһы Ашшур исеме менән Ашшур тип атаған. Һуңғараҡ, б.э.т. XV быуатына саҡлы, Ассирия дәүләтенең нигеҙен тәшкил иткән ҡалаларға (Ниневия, Ашшур, Арбела һ. б.) нигеҙ һалынған.


==== Б. э. т. ХХIV—ХХІ быуаттар ====
==== Б. э. т. ХХIV—ХХІ быуаттар ====
Ашшур һис шикһеҙ Аккад (б.э.т. XXIV—XXII бб.) батшалығына ингән, дәүләт эсендә әллә ни әһәмиәте лә булмаған. Аккад ҡолатылғандан һуң, Ашшур, емерелгән булһа ла, Месопотамияның гутийҙар яулап алған үҙәктәренән киҫелеп ҡалғанлыҡтан, ихтимал, ҡыҫҡа осор бойондороҡһоҙлоҡта йәшәгән. Һуңынан, б. э. т. XXI быуатта Ура III династияһы («Шумер һәм Аккад батшалығы») державаһына ингән, Зәрҡүм наместнигының, «Ура батшаһы ҡоло»ноң, шул уҡ быуат менән билдәләнгән яҙыуы һаҡланған. Күрәһең, династияның йылъяҙмаларында тап шул Ашшур ''Шашрум'' — «''Шүлгә батша Шашрумды юҡ иткән йыл''», «''Амар-Суэн батша икенсе тапҡыр Шашрумды һәм Шурудхумды юҡ иткән йыл''», беренсе тапҡыр яулап алыу менән бәйле, б.э.т. 2052 йыл тирәһендә, икенсе тапҡыр б.э.т. 2040 йыл тирәһендәге күтәрелеш менән бәйле, — телгә алынған. Яҡынса б.э т. 2034 йылда Урта Ике йылға араһы Междуречье аша әмөриҙәрҙең амореев баҫып алыуы башланған, Шу-Суэн уларға ҡаршы тороу маҡсатында Евфраттан Тигрға саҡлы «гипс» сүллеге ҡыры буйлап диуар төҙөгән, уның Ашшур өҫтөнән контроль юғалтыу ваҡыты аныҡ билдәле түгел (Шу-Суэндың сановниктарының береһе Арбеланы  контролдә тотҡан). Әмөриҙәр урап үткән Ашшур бары Ибби-Суэн дәүерендә азат булғандыр. Күпмелер ваҡыт эсендә  ҡаланы хурриттар биләгән булырға тейеш, ә хөкөмдар Ушпия идаралығы был ваҡытҡа (б.э.т. XXI аҙағы) йәки иртәрәк дәүергә ҡараған тип фаразларға була.
Ашшур һис шикһеҙ Аккад (б.э.т. XXIV—XXII бб.) батшалығына ингән, дәүләт эсендә әллә ни әһәмиәте лә булмаған. Аккад ҡолатылғандан һуң, Ашшур, емерелгән булһа ла, Месопотамияның гутийҙар яулап алған үҙәктәренән киҫелеп ҡалғанлыҡтан, ихтимал, ҡыҫҡа осор бойондороҡһоҙлоҡта йәшәгән. Һуңынан, б. э. т. XXI быуатта Ура III династияһы («Шумер һәм Аккад батшалығы») державаһына ингән, Зәрҡүм наместнигының, «Ура батшаһы ҡоло»ноң, шул уҡ быуат менән билдәләнгән яҙыуы һаҡланған. Күрәһең, династияның йылъяҙмаларында тап шул Ашшур ''Шашрум'' — «''Шүлгә батша Шашрумды юҡ иткән йыл''», «''Амар-Суэн батша икенсе тапҡыр Шашрумды һәм Шурудхумды юҡ иткән йыл''», беренсе тапҡыр яулап алыу менән бәйле, б.э.т. 2052 йыл тирәһендә, икенсе тапҡыр б.э.т. 2040 йыл тирәһендәге күтәрелеш менән бәйле, — телгә алынған. Яҡынса б.э т. 2034 йылда Урта {{comment|Ике йылға араһы|Междуречье}} аша {{comment|әмөриҙәрҙең|амореев}} баҫып алыуы башланған, Шу-Суэн уларға ҡаршы тороу маҡсатында Евфраттан Тигрға саҡлы «гипс» сүллеге ҡыры буйлап диуар төҙөгән, уның Ашшур өҫтөнән контроль юғалтыу ваҡыты аныҡ билдәле түгел (Шу-Суэндың сановниктарының береһе Арбеланы  контролдә тотҡан). Әмөриҙәр урап үткән Ашшур бары Ибби-Суэн дәүерендә азат булғандыр. Күпмелер ваҡыт эсендә  ҡаланы хурриттар биләгән булырға тейеш, ә хөкөмдар Ушпия идаралығы был ваҡытҡа (б.э.т. XXI аҙағы) йәки иртәрәк дәүергә ҡараған тип фаразларға була.


==== Б. э. т. ХХ—ХІХ быуаттар ====
==== Б. э. т. ХХ—ХІХ быуаттар ====

18:17, 8 июнь 2017 өлгөһө

Ассирия
Aššur

Ассирия империяһы
Ассирия империяһы

 
 
 
 
 
 
 
Б.э.т. XXIV быуат — Б.э.т. 609 йыл
Баш ҡала

Ашшур (б.э.т. 2600—870 йй. тирәһе),
Экаллатум һәм Шубат-Энлиль
(б.э.т. 1807—1720 йй. тирәһе),
Кар-Тукульти-Нинурта
(б.э.т. 1210—1207 йй. тирәһе),
Кальху (б.э.т. 870—745 йй. тирәһе),
Дур-Шаррукин (б.э.т. 717—706 йй.),
Ниневия (б.э.т. 745—612 йй.),
Харран (б.э.т. 612—610 йй.),
Каркемиш (б.э.т. 610—605 йй.)

Телдәр

аккад теле, арамей теле, шумер теле

Халҡы

12 000 000

Преемственность

Мидия →

Вавилония →

 Ассирия Викимилектә

Ассирия — (аккад теле: аккад. Aššur, ғәр. أشور, иврит אַשּׁוּר арам. ܐܬܘܪ, әрмән Ասոր, ассирий. Atur) — Төньяҡ Ике йылға араһындағы Междуречье (хәҙерге Ираҡ территорияһында) боронғо дәүләт. Ассирия, б.э.т. XXIV - VII быуаттарҙа (яҡынса б.э.т. 609 йылда), Мидия һәм Вавилония уны ҡыйратҡанға саҡлы, ике мең йыл самаһы йәшәгән. Яңы Ассирия державаһы бөйөк дәүләте (б.э.т. 750—620 й.) кешелек тарихында беренсе империя булып һанала.

Б.э.т. IX быуаттың тәүге яртыһында ассирийлылар хәрби баҫып алыу походтарын башлаған. Улар бөтөн Месопотамияны, Фәләстанды һәм Кипрҙы, хәҙерге Төркиә һәм Сүриә, шулай уҡ Мысыр территорияларын (уны 15 йылдан  юғалтҡандар) яулап алғандар. Яуланған ерҙәрҙә, яһаҡ түләү йөкләмәләрен һалып,  провинциялар барлыҡҡа килтергәндәр, ә иң оҫта һөнәрселәрҙе ассирия ҡалаларына күсергәндәр. (моғайын, шуға күрә лә Ассирия сәнғәтенә тирә-яҡ халыҡтар мәҙәниәттәренең йоғонтоһо һиҙелә). Ассирийлылар үҙҙәренең империяһында, бөтөн баш күтәреүселәрҙе көсләп күсереп депортация һәм ҡаты язалап, бик ҡанһыҙ идара иткән.

Ассирия б.э.т. VIII быуаттың өсөнсө сирегендә Тиглатпаласар III (б.э.т. 745-727 йй.) идара иткән осорҙа иң ҡеүәтле үҫешкә  өлгәшкән. Уның улы Саргон II Урартуны ҡыйратҡан, Төньяҡ Израиль батшалығын яулаған һәм батшалыҡ сиктәрен Мысырға саҡлы киңәйткән. Уның улы Сеннахериб Вавилондағы ихтилалдан һуң был ҡаланы ер менән тигеҙләгән. Иҫ киткес  ҡупшылығы менән күҙҙең яуын алған үҙе төҙөткән Ниневияны баш ҡала итеп һайлаған. Ҡала биләмәләре байтаҡҡа арттырылған һәм ҡеүәтле нығытмалар ҡалҡып сыҡҡан, яңы һарай төҙөлгән, ғибәҙәтханалар яңыртылған. Ҡаланы һәм уның тирә-яғындағы баҡсаларҙы яҡшы һыу менән тәьмин итеү маҡсатында, бейеклеге 10 м булған һыу үткәргес акведук ҡоролған.

Баш ҡалаһы Ниневия (хәҙерге  Мосул ҡалаһы яны) булған Ассирия II меңйыллыҡ башынан алып яҡынса б.э.т.  612 й. саҡлы, Мидия һәм Вавилонияның берләшкән ғәскәрҙәре тарафынан емертелгәнсе, йәшәгән. Шулай уҡ Ашшур, Калах һәм Дур-Шаррукин ("Саргон һарайы") ҙур ҡалалар булған.  Ассирия батшалары үҙ ҡулында тулайым идаралыҡты туплаған булған — улар бер үк ваҡытта баш  ҡанбабалар верховный жрец һәм хәрби башлыҡ юғары вазифаһын биләгән, хатта ҡайһы бер ваҡытта — казначей ҙа булған.  Өҫтөнлөк менән файҙаланған привилегированные хәрби етәкселәр батша кәңәшселәре булған (провинция идарасылары управляющий итеп мотлаҡ  армияла хеҙмәт иткән һәм батшаға яһаҡ түләгәндәр ҡуйылған). Игенселек менән ҡолдар һәм бойондороҡло хеҙмәтселәр шөғөлләнгән.

Тарихы

Хронологияһы

Ассирия тарихында өс осор билдәләнә:

  • Иҫке ассирий осоро (яҡынса б.э.т. 2600-1392 йй.), ҡайһы берҙә ике осорға бүләләр:
    • Иртә ассирий осоро (яҡынса б.э.т. 2600-2000 йй.) Ашшурҙағы Ура хакимлығы аҙағына саҡлы;
    • Иҫке ассирия осоро (яҡынса б.э.т. 2000-1392 йй.) Пузур-Ашшур I династияһынан башлап батшалыҡ сифатында тиеү дөрөҫ булмай, Ашшур номовый дәүләт булараҡ һаҡланған;
  • Урта ассирий осоро (б.э.т. 1392-935 йй.);
  • Яңы Ассирия (б.э.т. 935-605 йй.).

Иҫке Ассирия осоро

Файл:AthurMdinta.jpg
Ашшур планы. Иҫке Ассирия ҡатламдары ҡара менән билдәләнгән.
Шүлгә осорондағы Ура династияһының III дәүләте. Б.э.т. 2050 йй. тирәһе
Шамша-Адад I дәүләте. Б.э.т. XXIII быуат башы
|
Нарам-Суэн осоронда Аккад батшалығы. Б.э.т. XXIII быуат аҙағы
Шамша-Адад I яулап алыуҙары алдынан.
Эришум II осорондағы Ашшур территорияһын индереп,
Сүриә һәм Месопотамия батшалыҡтары. Б.э.т. 1810 йй. тирәһендә
Хаммурапи баҫып алыуҙарынан һуң.
Ямхад, Катна һәм Иҫке Вавилон батшалығы, б.э.т. 1750 йыл

Тәүҙә, Иҫке Вавилон осоронда, Ашшур сағыштырмаса ҙур булмаған, номовый, сауҙагәрҙәр төп ролде уйнаған  башлыса сауҙа дәүләте үҙәге булған. Б.э.т. XVI быуатҡа саҡлы Ассирия дәүләте  «алум Ашшур», йәғни «Ашшур халҡы йәғни общинаһы» тип аталған, а батша титулы фәҡәт Ашшур аллаһтың эпитеты булған. Ашшурҙың иң боронғо тарихы (б.э.т.  XXI быуатына саҡлы). деталдәрҙә билдәһеҙ. Иҫке Ассирия осоро тигән төшөнсә күбеһенсә яһалма булып тора, сөнки был ваҡыт арауығында Ассирия әлегә булмаған да. Ҡайһы бер йөҙйыллыҡтарҙа тарих локаль  рәүештә бөтөнләй сәйәси үҙаллылығы булмаған Ашшурҙа барған. Шуға ҡарамаҫтан, иң һуңғы ассирия  сығанаҡтары батшалар исемлегенә  Ашшурға эйә булған державаларҙың гегемон батшаларының исемен дә индергән. Исемлеккә шулай уҡ, ҡәтғи әйткәндә, Ашшурҙың монарх тип атарлыҡ булмаған үҙ аллы ишшиаккумдарын да индергән булғандар. Дөйөм алғанда, Ассирияның был осорон, хронологик уңайлылыҡ маҡсатында,  тарихҡаса тиклемге дәүер тип атау ҡабул ителгән.

Б. э. т. ХХVI—ХХV быуаттар

Б.э.т. 3-сө меңйыллыҡтың икенсе яртыһында  Ғәрәбстан ярымутрауында климат үҙгәреүе менән бәйле, сим улдары ҡәбиләләренең Евфраттың урта ағымы һәм артабан төньяҡҡа һәм көнсығышҡа күсенеүенә килтергән. Сәми улдары семиттарҙың төньяҡ  төркөмөнә үҙенең сығышы һәм теле менән Месопотамияның Евфраттың Тигр йылғаһына яҡынлашҡан ерендә ултырған аккадтар тип аталған ҡәбиләләр менән  тығыҙ бәйләнгән боронғо ассирийлылар ҡараған. Ассирийлылар аккад теленең төньяҡ диалектында һөйләшкән. Ассирийлылар Урта Тигрҙа (моғайын, субарей торағы йәки шумер колонияһы урынында) төҙөгән беренсе ҡаланы улар үҙҙәренең юғары аллаһы Ашшур исеме менән Ашшур тип атаған. Һуңғараҡ, б.э.т. XV быуатына саҡлы, Ассирия дәүләтенең нигеҙен тәшкил иткән ҡалаларға (Ниневия, Ашшур, Арбела һ. б.) нигеҙ һалынған.

Б. э. т. ХХIV—ХХІ быуаттар

Ашшур һис шикһеҙ Аккад (б.э.т. XXIV—XXII бб.) батшалығына ингән, дәүләт эсендә әллә ни әһәмиәте лә булмаған. Аккад ҡолатылғандан һуң, Ашшур, емерелгән булһа ла, Месопотамияның гутийҙар яулап алған үҙәктәренән киҫелеп ҡалғанлыҡтан, ихтимал, ҡыҫҡа осор бойондороҡһоҙлоҡта йәшәгән. Һуңынан, б. э. т. XXI быуатта Ура III династияһы («Шумер һәм Аккад батшалығы») державаһына ингән, Зәрҡүм наместнигының, «Ура батшаһы ҡоло»ноң, шул уҡ быуат менән билдәләнгән яҙыуы һаҡланған. Күрәһең, династияның йылъяҙмаларында тап шул Ашшур Шашрум — «Шүлгә батша Шашрумды юҡ иткән йыл», «Амар-Суэн батша икенсе тапҡыр Шашрумды һәм Шурудхумды юҡ иткән йыл», беренсе тапҡыр яулап алыу менән бәйле, б.э.т. 2052 йыл тирәһендә, икенсе тапҡыр б.э.т. 2040 йыл тирәһендәге күтәрелеш менән бәйле, — телгә алынған. Яҡынса б.э т. 2034 йылда Урта Ике йылға араһы аша әмөриҙәрҙең баҫып алыуы башланған, Шу-Суэн уларға ҡаршы тороу маҡсатында Евфраттан Тигрға саҡлы «гипс» сүллеге ҡыры буйлап диуар төҙөгән, уның Ашшур өҫтөнән контроль юғалтыу ваҡыты аныҡ билдәле түгел (Шу-Суэндың сановниктарының береһе Арбеланы  контролдә тотҡан). Әмөриҙәр урап үткән Ашшур бары Ибби-Суэн дәүерендә азат булғандыр. Күпмелер ваҡыт эсендә  ҡаланы хурриттар биләгән булырға тейеш, ә хөкөмдар Ушпия идаралығы был ваҡытҡа (б.э.т. XXI аҙағы) йәки иртәрәк дәүергә ҡараған тип фаразларға була.

Б. э. т. ХХ—ХІХ быуаттар

Яҡынса б.э.т. 1970 йылда власть төп  ашшурлыларға күскән. Тап шул осорҙан беҙҙең көндәргә саҡлы тышҡы сауҙаға һәм кредит операцияларына дәүләт монополияһы урынлаштырылған Шумер һәм Аккад   «тоталитар» Батшалағында булыуы мөмкин булмаған аккад сауҙагәрҙәренә өҫтөнлөк привилегии биреүсе ишшиаккум  Илушуманың яҙыуы килеп еткән. Яҙыуҙа ҡала диуарын тергеҙеү хаҡында ла һүҙ бара, һәм был Ашшурҙың үҙ аллығын асыҡ раҫлай. Б.э.т. XX—XIX быуаттар сауҙаның һәм етештереүҙең производство һәм һатыу өсөн тауар етештереү һәләтлегенең  товарность үҫеше менән күренеп торған. Үҙҙәренең ҡалаһының мөһим сауҙа юлдарына яҡынлығы менән файҙаланып, ашшур һәм аккад сауҙагәрҙәре сауҙа агенттары сифатында күрше илдәргә башта ашшур туҡымаларын һатырға ашыҡҡандар, һуңғараҡ улар металл һәм кредит спекуляцияһы менән шөғөлләнгәндәр; ер һатып алыу килешеүҙәре тураһында мәғлүмәт юҡ. Кесе Азияла уларҙың мөһим сауҙа колонияһы (карум) булып  Каниш ҡалаһы тора. Билдәле булған икенсе яҙыуҙы Илушуманың улы — ишшиаккум Эришум I ҡалдырған, ул унда шулай уҡ сауҙаның пошлинаһыҙлығын раҫлаған, әммә барыһына ла өҫтәп әйткәндә, инеш өлөшөндә ҡала йыйылышы йәки кәңәше тураһында яҙылған, тимәк, Эришум ҡарарҙы  бер үҙе генә ҡабул итмәгән. Шулай итеп, иртә Ашшур үткәнгә, б.э.т. 3-сө меңйыллыҡҡа, идара итеүҙең властың община һәм коллегиаль институтына кире әйләнеп ҡайтҡан.

Б. э. т. ХVIII быуат

Баҫып ингән әмөрейҙәр амореи III Ура династияһын юҡ иткән, б.э.т. XIX быуат дауамында аҡрынлап Урта һәм Түбәнге Ике йылға араһы Междуречье тәхеттәрен яулап алған. Улар Тигр һәм  Евфрат йылғаларының үрге ағымдарын да урап үтмәгән. Б.э.т. 1807 йылдар тирәһендә Ашшур яңы барлыҡҡа килгән, ләкин ныҡ булмаған бик ҙур Шамши-Адад I державаһына ингән. Центром этого государства Ашшур не стал, однако Шамши-Адад I назначил в нём ставленником своего сына. На всей территории вводилась вавилонская письменность на среднеевфратском диалекте, староассирийская клинопись отменялась, был положен конец беспошлинной торговле. В середине XVIII века до н. э. держава Шамши-Адада I распалась и Ашшур был завоёван вавилонским царём Хаммурапи. Очередное вторжение в Среднее Междуречье, на этот раз касситов, прервало связь Ашшура с Вавилоном. Около 1720 года до н. э. правитель из рода аморейского вождя Шамши-Адада I восстановил независимость. Последующие правители были слабы или по крайней мере вновь зависимы от городского совета, тем не менее Ашшур имел все шансы для нового расцвета.

Б. э. т. ХVII—ХV быуаттар

Около 1700 до н. э. в Ашшуре династию Шамши-Адада I сменяют Адасиды, потомки Адаси (инг.)баш. (инг.)баш.. Центр государства окончательно возвращается в Ашшур из разрушенных ставок амореев в Экаллатуме и Шубат-Энлиле. Временами Ашшур вновь подчиняется Вавилону. Поход Мурсили I на Вавилон около 1595 до н. э., падение аморейской и возвышение касситской династий в Вавилоне оказывают мало влияния на Ашшур. Но в XV веке до н. э. он становится вассалом возвысившегося Митанни, династия продолжает править в качестве ставленников. С избавлением от митаннийского господства староассирийский период завершается.

Урта Ассирия осоро

Древний Восток около 1220 до н. э., короткая ситуация накануне катастрофы бронзового века. Микенская культура, Древний Египет, Хеттское царство (с частью уничтоженного ассирийцами Митанни), Ассирия (с завоёванными Митанни, Аррапхэ и Вавилонией) на пике могущества в среднеассирийский период при Тукульти-Нинурте I.

В XIV—IX веках до н. э. Ассирия неоднократно подчиняла всю Северную Месопотамию и прилегающие районы.

  • Ашшур-убаллит I (1353—1318 гг. до н. э.) — начало формирования империи.
  • Адад-нирари I (1295—1264 гг. до н. э.) — закончил оформление империи.
  • Вторая половина XIV—XIII вв. до н. э. — войны с хеттами и вавилонянами.
  • XII в. до н. э. — полоса упадка в борьбе с балканскими племенами мушков.
  • Тиглатпаласар I (1114—1076 гг. до н. э.) — новый подъём.
  • Около 1000 г. до н. э. — интервенция кочевников-арамеев, очередной упадок. После смерти Тиглатпаласара I ассирийцам не только не удалось закрепиться к западу от Евфрата, но даже отстоять территории к востоку от него. Попытки последующих ассирийских царей заключить против вездесущих арамеев союз с царями Вавилонии тоже не принесли пользы. Ассирия оказалась отброшенной на свои коренные земли, а её экономическая и политическая жизнь пришла в полный упадок. С конца XI по конец X вв. до н. э. из Ассирии до нашего времени не дошло почти никаких документов или надписей.

Яңы Ассирия осоро

Ассирия в 9-7 вв.

Новый период в истории Ассирии начался лишь после того, как она сумела оправиться от арамейского вторжения. Период наивысшего могущества Ассирии — VIII—VII век до н. э. Новая Ассирийская империя (750—620 г. до н. э.) считается первой империей в истории человечества.

  • Адад-нирари II (911—891 гг. до н. э.) — вывел страну из кризиса, последующие правители — в основном завоеватели.
  • Адад-нирари III (810—783 гг. до н. э.) — вначале правил под опекой матери Шаммурамат.
  • Первая половина VIII в. до н. э. — потеря владений под ударами Урарту.
  • Тиглатпаласар III (745—727 гг. до н. э.) — новое возвышение Ассирии, разгром Урарту.
  • Салманасар V (ок. 727 — 722 гг. до н. э.) — завоевание Израильского царства.
  • 671 г. до н. э. — Ассархаддон (680—669 гг. до н. э.) — завоевание Египта.
  • Ашшурбанапал (668—627 гг. до н. э.) — распространение власти Ассирии на Лидию, Фригию, Мидию, разгром Фив.
  • 630-е гг. до н. э. — нападение мидийцев, до этого бывших в союзе.
  • 609 г. до н. э. — последняя территория — Харран на западе Верхней Месопотамии — завоёвана Вавилонией.

Ассирия ғәскәре

Во время правления Тиглатпаласара III (745—727 гг. до н. э.) было реорганизовано ассирийское войско, ранее состоявшее из воинов, имевших земельные наделы. С этих пор основа армии состояла из обедневших земледельцев, вооружённых за счёт государства. Так возникло постоянное войско, носившее название «царский отряд», в который включались и пленные. Также имелся особый отряд воинов, охранявший царя. Численность постоянного войска так возросла, что некоторые походы Тиглатпаласар III осуществил, не прибегая к племенным ополчениям.

В ассирийском войске было введено единообразное вооружение. Солдаты применяли луки с металлическими наконечниками на стрелах, пращи, короткое копье с бронзовым наконечником, мечи, кинжалы, железные палицы. Усовершенствовано было и защитное вооружение: шлем имел подвеску, прикрывавшую затылок и боковые части головы; воины, ведущие осадные работы, были одеты в сплошные длинные панцири, сделанные из волокна, обшитого продолговатыми бронзовыми пластинками. Щиты ассирийских воинов были разнообразны как по форме и материалу, так и по назначению — от легких круглых и четырёхугольных до высоких прямоугольных с навесом, защищавшим воина сверху. Воин имел при себе бронзовую кирку на длинной деревянной рукоятке, которая применялась при прокладке дорог, устройстве оборонительных сооружений, разрушении завоеванных крепостей, обычно уничтожавшихся до основания, а также железный топор. Запасы оружия и снаряжения хранились в царских арсеналах.

Основным войском считался кисир. Кисир делился на пятидесятки, которые подразделялись на десятки. Несколько кисир составляли эмуку (силу).

Ассирийская пехота делилась на тяжелую и легкую. Тяжелая пехота была вооружена копьями, мечами и имела защитное вооружение — панцири, шлемы и большие щиты. Легкая пехота состояла из лучников и пращников. Боевую единицу обычно составляли два воина: лучник и щитоносец.

Наряду с этим имелись и боевые единицы, состоявшие только из тяжеловооружённых воинов. Ассирийская пехота действовала в сомкнутом строю лучников, ведущих бой под прикрытием тяжелых пехотинцев со щитами. Пехотинцы метали в неприятеля стрелы, дротики и камни.

Важную часть ассирийского войска составляли боевые колесницы, которые начали использовать около 1100 года до н. э. В них были запряжены две-четыре лошади, а к кузову прикреплялся колчан со стрелами. Экипаж её состоял из двух воинов — лучника и возницы, вооружённого копьем и щитом. Иногда экипаж усиливался двумя щитоносцами, которые прикрывали лучника и возницу. Боевые колесницы применялись на ровной местности и были надежным средством для действий против нерегулярных войск.

Кроме того, в ассирийском войске появились зачатки совершенно новых родов войск — конницы и «инженерных» войск. Всадники в большом количестве впервые появились в ассирийском войске в IX веке до н. э. Вначале всадник сидел на неоседланной лошади, а затем было изобретено высокое седло без стремян. Всадники вели бой парами: один был вооружен луком, другой копьем и щитом. На вооружении всадников иногда имелись мечи и булавы. Однако конница ассирийцев была ещё нерегулярной и не вытесняла боевые колесницы.

Для выполнения различного рода землекопных, дорожных, мостовых и других работ ассирийское войско имело особые отряды, положившие начало развитию инженерных войск. На вооружении войска были тараны и катапульты для разрушения крепостных стен, осадные башни и штурмовые лестницы, а также переправочные средства — бурдюки (на них переправлялись через реки отдельные воины, из них же устраивали плоты и плавучие мосты).

Финикийские мастера строили для Ассирии боевые корабли типа галер с острым носом для нанесения таранного удара судам противника. Гребцы в них располагались в два яруса. Корабли строились на Тигре и Евфрате и спускались в Персидский залив.

Дин

Религия Ассирии мало отличалась от вавилонских верований. В Вавилон перешли все ассирийские молитвы, гимны, заклинания, мифологические сказания, которые достались по наследству ассирийцам от аккадцев. Священные места ассирийцев стали священными местами вавилонян.

Во главе ассирийского пантеона богов стоял бог Ашшур — покровитель Ассирийского царства, создавший не только всех богов, но и самого себя. В Ассирии получают распространение культы Иштар, как богини войны, и Раммана — сокрушителя врагов. Наряду с богами в Ассирии почитались также многочисленные духи земли и неба — ануннаки и игиги.

Космогония, как и учение о богах, вероятно, также подвергались значительным изменениям: творение мира приписывалось то одному, то другому богу. Например, о Бэле рассказывается, что он создал из первобытного хаоса небо и землю, светила, животных, а из смеси земли со своей кровью создал человека. С момента возвышения Мардука развитие получает миф о сотворении мира им. По мнению вавилонян, мир представляет собой три отдельных области: небо, землю и преисподнюю. Миф о происхождении мира с участием Мардука рассказывает о его борьбе с богиней Тиамат, олицетворявшей первобытный хаос. Он побеждает Тиамат и, завладев скрижалями судьбы, разрывает её пополам, а из её тела образовываются земля и небо.

Вера в загробное существование была достаточно ярко выражена, но получила, так же как у шумеров, весьма пессимистический характер. Темница, в которую заключены умершие, окружена семью стенами; ни один луч света не проникает в неё. Иногда упоминаются острова блаженных, где нет страдания, болезней и смерти, но достигнуть этих островов могут только редкие избранники.

Сәнғәт

Ассирия — воинственное государство, города которого укреплялись крепостными стенами с башнями. Столицы — Дур-Шаррукин, Ниневия — были построены на искусственных платформах. Стены дворцов были украшены рельефами со сценами охоты на львов и победоносных битв. Культура Ассирии во многом следовала вавилонским традициям. Произведения вавилонской и шумерской литературы изучались в ассирийских храмах, школах и библиотеках. Летописи иногда напоминают исторические романы. Широко применялись такие литературные приемы, как пейзаж и портрет. Цари всегда описывались храбрыми и великодушными, а враги коварными и трусливыми. В искусстве преобладали военные сюжеты.

Ассирия әҙәбиәте

См. также: Вавилоно-ассирийская литература в статье Вавилония

Одним из важнейших литературных памятников древней Ассирии является «Поучение писца Ахикара», жившего в VIII—VII веках до н. э. и служившего при дворе царя Синахериба[1].

Көнкүреш һәм ғөрөф-ғәҙәттәр

Ассирия хакимдары 

Правитель Ашшура носил титул ишшиаккум (аккадизация шумерского слова энси). Его власть была практически наследственной, но не полной. Он ведал почти исключительно делами религиозного культа и связанным с ним строительством. Ишшиаккум был также верховным жрецом (шангу) и военным вождём. Обычно он же занимал и должность укуллу, то есть, видимо, верховного землеустроителя и главы совета старейшин. Этот совет, называемый «домом города», пользовался в Ашшуре значительным влиянием, в его ведении было решение важнейших государственных дел. Члены совета именовали себя «лимму». Каждый из них поочерёдно выполнял в течение года функции управления (под контролем всего совета) и, видимо, возглавлял казначейство. По имени очередного лимму получал своё наименование год. (Поэтому лимму обозначают часто в современной науке греческим термином эпоним). Но постепенно состав совета всё больше замещался людьми, близкими к правителю. С усилением власти правителя значение органов общинного самоуправления падало. Хотя порядок выдвижения лимму сохранился и впоследствии, когда ишшиаккум превратился в настоящего монарха.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

  • Ассириология
  • Боронғо ассирийлылар

Иҫкәрмәләр

  1. Балязин В. Мудрость тысячелетий. Энциклопедия.. — Москва: ОЛМА-ПРЕСС, 2004. — С. 16. — 848 с. — ISBN 5-224-00562-0.

Әҙәбиәт

Һылтанмалар

  • / Д. Ч. Садаев. История древней Ассирии Ассирия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. НЕ Центральный Ассирийский Ресурс. Портал BAR-ATRA.ru Популярная статья об Ассирии Армяно-Греко-Ассирийский СОЮЗ