Плиталар тектоникаһы: өлгөләр араһындағы айырма
Sherbn (фекер алышыу | өлөш) |
Ләйсән (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл: | 1 юл: | ||
[[Файл:Plate Tectonics ru.png|thumb|300px|Классификация геотектонических процессов согласно концепции тектоники плит.]] |
[[Файл:Plate Tectonics ru.png|thumb|300px|Классификация геотектонических процессов согласно концепции тектоники плит.]] |
||
'''Плиталар тектоникаһы''' (йәки ''плейт-тектоника'') |
'''Плиталар тектоникаһы''' (йәки ''плейт-тектоника'') — хәҙерге литосфера төҙөлөшө һәм хәрәкәт итеше тураһында фәнни ҡараш], уға ярашлы ер ҡабығы сағыштырмаса бөтөн блоктарҙан- литосфера плиталарынан тора, улар һәр саҡ хәркәттә . Киңәйеү зонаһында ([[Срединно-океанический хребет|срединно-океанических хребтах]] и континентальных рифтах) [[спрединг]] арҡаһында({{lang-en|seafloor spreading}} — растекание морского дна) яңы [[океан ҡатламы]] барлыҡҡа килә, ә иҫке ҡатлам субдукция зонаһында йотола. Плиталар тектоникаһы теорияһы ер тетрәү һәм вулкан эшмәкәрлеген һәм плиталар сигенә яҡыныраҡ урында тауҙар хасил булыуын аңлата. |
||
[[Файл:Ridge render ru.jpg|thumb|200px|Схема строения срединно-океанического хребта]] |
[[Файл:Ridge render ru.jpg|thumb|200px|Схема строения срединно-океанического хребта]] |
||
{{details|Срединно-океанический хребет}} |
{{details|Срединно-океанический хребет}} |
||
Тәү башлап, ер ҡабағы блоктарының күсеп йөрөүе тураһындағы фекерҙе |
Тәү башлап, ер ҡабағы блоктарының күсеп йөрөүе тураһындағы фекерҙе континенттар дрейфы теорияһында Альфред Вегенер 1920-йылдарҙа әйтә. Башта был теорияны ҡабул итергә теләмәйҙәр. Ерҙең ҡаты ҡабығының хәрәкәте тураһында фекерҙе («[[мобилизм]]») [[1960-е|1960-се йылдар]]ҙа иҫкә төшөрәләр, был ваҡытта океан төбө рельефы һәм геологияһын тикшереп, океан ҡабағының киңәйеүе (спрединг) һәм бер ҡабаҡтың икенсе ҡабаҡ аҫтына инеп китеүе (субдукция) тураһында мәғлүмәт алына. Был ҡарашты элекке матриктар дрейфы тураһында теория менән ҡушҡас, хәҙерге плиталар тектоникаһы теорияһы барлыҡҡа килә, бер аҙҙан ул ер тураһындағы фән концепцияһына әйләнә. |
||
Плиталар тектоникаһында төп урынды геодинамик торош, |
Плиталар тектоникаһында төп урынды геодинамик торош, билдәле нисбәттәге плиталарҙан торған үҙенсәлекле геологик структура төшөнсәһе алып тора. Бер үк геодинамик торошта бер иш тектоник, магматик, сейсмик һәм геохимик процесстар бара. |
||
[[Файл:Earth_seafloor_crust_age_1996_-_2.png|thumb|300px|Возраст дна океанов (красный цвет соответствует молодой коре)]] |
[[Файл:Earth_seafloor_crust_age_1996_-_2.png|thumb|300px|Возраст дна океанов (красный цвет соответствует молодой коре)]] |
||
Хәҙер плиталар тектоникаһы плиталар тиҙлеген интерферометрия методы менән алыҫтағы квазарҙарҙан килгән яҡтылыҡ |
Хәҙер плиталар тектоникаһы плиталар тиҙлеген интерферометрия методы менән алыҫтағы квазарҙарҙан килгән яҡтылыҡ һәм спутниктағы навигация системалары аша туран- тура үлсәүҙәр менән дәлилләнгән[[GPS]].<ref>[http://astronet.ru/db/msg/1190817/node27.html Астронет > Сферическая астрономия<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Күп йылдар дауамында барған тикшеренеүҙәр плиталар тектоникаһы теорияһының төп фекерҙәрен дәлилләй. |
||
== Әҙәбиәт == |
== Әҙәбиәт == |
||
* ''Вегенер А.'' Происхождение материков и океанов /пер. с нем. П. |
* ''Вегенер А.'' Происхождение материков и океанов /пер. с нем. П. Г. Каминского под ред. П. Н. Кропоткина. — Л.: Наука, 1984. — 285 с. |
||
* ''Добрецов Н. Л., Кирдяшкин А. Г.'' Глубинная геодинамика. |
* ''Добрецов Н. Л., Кирдяшкин А. Г.'' Глубинная геодинамика. — Новосибирск, 1994. — 299 с. |
||
* ''Зоненшайн<!--???-->, Кузьмин М. И.'' Тектоника плит СССР. В 2-х томах. |
* ''Зоненшайн<!--???-->, Кузьмин М. И.'' Тектоника плит СССР. В 2-х томах. |
||
* ''Кузьмин М. И., Корольков А. Т., Дриль С. И., Коваленко С. Н.'' Историческая геология с основами тектоники плит и металлогении. |
* ''Кузьмин М. И., Корольков А. Т., Дриль С. И., Коваленко С. Н.'' Историческая геология с основами тектоники плит и металлогении. — Иркутск: Иркут. ун-т, 2000. — 288 с. |
||
* ''Кокс А., Харт Р.'' Тектоника плит. |
* ''Кокс А., Харт Р.'' Тектоника плит. — М.: Мир, 1989. — 427 с. |
||
* Н. |
* Н. В. Короновский, В. Е. Хаин, Ясаманов Н. А. Историческая геология : Учебник. М.: изд-во Академия, 2006. |
||
* ''Лобковский Л. И., Никишин А. М., Хаин В. Е.'' Современные проблемы геотектоники и геодинамики. |
* ''Лобковский Л. И., Никишин А. М., Хаин В. Е.'' Современные проблемы геотектоники и геодинамики. — М.: Научный мир, 2004. — 612 c. — ISBN 5-89176-279-X. |
||
* [[Хаин, Виктор Ефимович]]. Основные проблемы современной геологии. М.: Научный Мир, 2003. |
* [[Хаин, Виктор Ефимович]]. Основные проблемы современной геологии. М.: Научный Мир, 2003. |
||
* ''Сорохтин О. Г., Ушаков С. А.'' Развитие Земли М: Изд-во МГУ, 2002. 506 с. |
* ''Сорохтин О. Г., Ушаков С. А.'' Развитие Земли М: Изд-во МГУ, 2002. 506 с. |
||
27 юл: | 27 юл: | ||
* [[Хаин, Виктор Ефимович]] [https://web.archive.org/web/20080316004600/http://www.nsu.ru/materials/ssl/text/metodics/hain.html Современная геология: проблемы и перспективы] // «Соросовский образовательный журнал» N 1, 1996, стр.26-32; [http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9601_066.pdf pdf] |
* [[Хаин, Виктор Ефимович]] [https://web.archive.org/web/20080316004600/http://www.nsu.ru/materials/ssl/text/metodics/hain.html Современная геология: проблемы и перспективы] // «Соросовский образовательный журнал» N 1, 1996, стр.26-32; [http://www.pereplet.ru/nauka/Soros/pdf/9601_066.pdf pdf] |
||
* В. |
* В. П. Трубицын, В. В. Рыков. [https://web.archive.org/web/20100313075026/http://www.scgis.ru/russian/cp1251/dgggms/1-98/mantia.htm#begin Мантийная конвекция и глобальная тектоника земли] Объединённый институт физики Земли РАН, Москва (Проект РФФИ № 96-05-66069, Проект МНТЦ (ISTC) № 415-96) |
||
* [[Хаин, Виктор Ефимович]] [http://www.sciteclibrary.ru/rus/catalog/pages/972.html Тектоника плит, их структуры, движения и деформации] |
* [[Хаин, Виктор Ефимович]] [http://www.sciteclibrary.ru/rus/catalog/pages/972.html Тектоника плит, их структуры, движения и деформации] |
||
* [[Сорохтин, Олег Георгиевич]], С. |
* [[Сорохтин, Олег Георгиевич]], С. А. Ушаков [http://www.evolbiol.ru/sorohtin.htm Развитие Земли] М: Изд-во МГУ, 2002. 506 с. |
||
* [https://www.youtube.com/watch?v=FkIaRtpBmMs «Движение континентов»] |
* [https://www.youtube.com/watch?v=FkIaRtpBmMs «Движение континентов»] — [http://gordon0030.narod.ru/archive/8385/index.html Гордон № 133, Эфир от 05.09.2002], при участии члена-корреспондента РАН Никиты Богданова и д. геол.-мин. н. Николая Короновского. |
||
; На английском языке |
; На английском языке |
||
38 юл: | 38 юл: | ||
* [http://www.djburnette.com/projects/climate.html Plate Tectonics and Climate] |
* [http://www.djburnette.com/projects/climate.html Plate Tectonics and Climate] |
||
{{rq|refless|isbn}} |
|||
{{Разделы геологии}} |
{{Разделы геологии}} |
||
{{Земля}} |
{{Земля}} |
04:28, 3 февраль 2018 өлгөһө
Плиталар тектоникаһы (йәки плейт-тектоника) — хәҙерге литосфера төҙөлөшө һәм хәрәкәт итеше тураһында фәнни ҡараш], уға ярашлы ер ҡабығы сағыштырмаса бөтөн блоктарҙан- литосфера плиталарынан тора, улар һәр саҡ хәркәттә . Киңәйеү зонаһында (срединно-океанических хребтах и континентальных рифтах) спрединг арҡаһында(ингл. seafloor spreading — растекание морского дна) яңы океан ҡатламы барлыҡҡа килә, ә иҫке ҡатлам субдукция зонаһында йотола. Плиталар тектоникаһы теорияһы ер тетрәү һәм вулкан эшмәкәрлеген һәм плиталар сигенә яҡыныраҡ урында тауҙар хасил булыуын аңлата.
Тәү башлап, ер ҡабағы блоктарының күсеп йөрөүе тураһындағы фекерҙе континенттар дрейфы теорияһында Альфред Вегенер 1920-йылдарҙа әйтә. Башта был теорияны ҡабул итергә теләмәйҙәр. Ерҙең ҡаты ҡабығының хәрәкәте тураһында фекерҙе («мобилизм») 1960-се йылдарҙа иҫкә төшөрәләр, был ваҡытта океан төбө рельефы һәм геологияһын тикшереп, океан ҡабағының киңәйеүе (спрединг) һәм бер ҡабаҡтың икенсе ҡабаҡ аҫтына инеп китеүе (субдукция) тураһында мәғлүмәт алына. Был ҡарашты элекке матриктар дрейфы тураһында теория менән ҡушҡас, хәҙерге плиталар тектоникаһы теорияһы барлыҡҡа килә, бер аҙҙан ул ер тураһындағы фән концепцияһына әйләнә.
Плиталар тектоникаһында төп урынды геодинамик торош, билдәле нисбәттәге плиталарҙан торған үҙенсәлекле геологик структура төшөнсәһе алып тора. Бер үк геодинамик торошта бер иш тектоник, магматик, сейсмик һәм геохимик процесстар бара.
Хәҙер плиталар тектоникаһы плиталар тиҙлеген интерферометрия методы менән алыҫтағы квазарҙарҙан килгән яҡтылыҡ һәм спутниктағы навигация системалары аша туран- тура үлсәүҙәр менән дәлилләнгәнGPS.[1] Күп йылдар дауамында барған тикшеренеүҙәр плиталар тектоникаһы теорияһының төп фекерҙәрен дәлилләй.
Әҙәбиәт
- Вегенер А. Происхождение материков и океанов /пер. с нем. П. Г. Каминского под ред. П. Н. Кропоткина. — Л.: Наука, 1984. — 285 с.
- Добрецов Н. Л., Кирдяшкин А. Г. Глубинная геодинамика. — Новосибирск, 1994. — 299 с.
- Зоненшайн, Кузьмин М. И. Тектоника плит СССР. В 2-х томах.
- Кузьмин М. И., Корольков А. Т., Дриль С. И., Коваленко С. Н. Историческая геология с основами тектоники плит и металлогении. — Иркутск: Иркут. ун-т, 2000. — 288 с.
- Кокс А., Харт Р. Тектоника плит. — М.: Мир, 1989. — 427 с.
- Н. В. Короновский, В. Е. Хаин, Ясаманов Н. А. Историческая геология : Учебник. М.: изд-во Академия, 2006.
- Лобковский Л. И., Никишин А. М., Хаин В. Е. Современные проблемы геотектоники и геодинамики. — М.: Научный мир, 2004. — 612 c. — ISBN 5-89176-279-X.
- Хаин, Виктор Ефимович. Основные проблемы современной геологии. М.: Научный Мир, 2003.
- Сорохтин О. Г., Ушаков С. А. Развитие Земли М: Изд-во МГУ, 2002. 506 с.
Һылтанмалар
Плиталар тектоникаһы Викимилектә |
- На русском языке
- Хаин, Виктор Ефимович Современная геология: проблемы и перспективы // «Соросовский образовательный журнал» N 1, 1996, стр.26-32; pdf
- В. П. Трубицын, В. В. Рыков. Мантийная конвекция и глобальная тектоника земли Объединённый институт физики Земли РАН, Москва (Проект РФФИ № 96-05-66069, Проект МНТЦ (ISTC) № 415-96)
- Хаин, Виктор Ефимович Тектоника плит, их структуры, движения и деформации
- Сорохтин, Олег Георгиевич, С. А. Ушаков Развитие Земли М: Изд-во МГУ, 2002. 506 с.
- «Движение континентов» — Гордон № 133, Эфир от 05.09.2002, при участии члена-корреспондента РАН Никиты Богданова и д. геол.-мин. н. Николая Короновского.
- На английском языке
- Interactive movie showing 750 myr (million years) of global tectonic activity.
- movies over smaller regions and smaller time scales.
- «Ring of Fire», Plate Tectonics, Sea-Floor Spreading, Subduction Zones, «Hot Spots»
- Plate Tectonics and Climate