Венгр фольклорында шаманлыҡ ҡалдыҡтары: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
3 юл: 3 юл:


== Шаманлыҡтың шишмә башы ==
== Шаманлыҡтың шишмә башы ==
Венгр шаманлығы, ғөмүмән, венгр мифологияһы [[Венгрҙар|венгрҙарҙың]] этнос булараҡ [/https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D1%8B килеп сығышына] бәйле. Беҙҙең эраның I мең йыллығы тирәһендә венгр ата-бабаларының бер өлөшө [[Фин-уғыр халыҡтары|фин-уғыр халҡына]] ҡараған була, ә был халыҡта шаманлыҡ [[дин]]и-[[Мифология|мифологик]] практиканың бер өлөшө булып тора. Фин-уғыр донъяһында им-том менән шөғөлләнгәндә галлюциноген бәшмәктәрҙе ҡулланыу ҙа билдәле<ref>Михай Хоппало. [http://www.folklore.ee/rl/pubte/ee/sator/sator14/sledy.pdf Венгр халыҡ ышаныуҙары шаманизмды эҙҙәре]. — С. 101</ref>.
Венгр шаманлығы, ғөмүмән, венгр мифологияһы [[Венгрҙар|венгрҙарҙың]] этнос булараҡ килеп сығышына бәйле. Беҙҙең эраның I мең йыллығы тирәһендә венгр ата-бабаларының бер өлөшө [[Фин-уғыр халыҡтары|фин-уғыр халҡына]] ҡараған була, ә был халыҡта шаманлыҡ [[дин]]и-[[Мифология|мифологик]] практиканың бер өлөшө булып тора. Фин-уғыр донъяһында им-том менән шөғөлләнгәндә галлюциноген бәшмәктәрҙе ҡулланыу ҙа билдәле<ref>Михай Хоппало. [http://www.folklore.ee/rl/pubte/ee/sator/sator14/sledy.pdf Венгр халыҡ ышаныуҙары шаманизмды эҙҙәре]. — С. 101</ref>.


Әммә туғандаш хант һәм манси халыҡтарынан айырмалы рәүештә мадьярҙар тайганан урманлы-далаға күсенә һәм [[Төрки халыҡтар|төркиҙәр]] йоғонтоһона эләгә. [[Болғарҙар]], [[хазарҙар]] хакимлығы аҫтында оҙаҡ йәшәп, тулыһынса күсмә тормошта йәшәү рәүешенә күсеп, улар үҙҙәренең далалағы күршеләренә оҡшай бара (Константин Багрянородный венгрҙарҙы «төрөктәр» тип атай). Венгрҙарҙың [[башҡорттар]] менән генетик туғанлығы булыуы билдәле<ref>[http://elar.urfu.ru/bitstream/10995/1607/1/urgu0509s.pdf Габор Дьень. БЕҘҘЕҢ ЭРАНЫҢ БЕРЕНСЕ МЕҢ ЙЫЛЛЫҠТА УРАЛ ПРОТОВЕНГР ВЕНГР ҺӘМ РӘСӘЙ ТАРИХЫ БУЛА]. Тарих фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһенә дәғүә итеү диссертацияға автореферат (ҡулъяҙма хоҡуғында). — Екатеринбург, 2007. — 22-23. с.</ref>. «Ватанын яулап алғас» мадьярҙар күсмә хазарҙар һәм өлөшләтә ҡыпсаҡтар менән ассимиляцияға инә.
Әммә туғандаш хант һәм манси халыҡтарынан айырмалы рәүештә мадьярҙар тайганан урманлы-далаға күсенә һәм [[Төрки халыҡтар|төркиҙәр]] йоғонтоһона эләгә. [[Болғарҙар]], [[хазарҙар]] хакимлығы аҫтында оҙаҡ йәшәп, тулыһынса күсмә тормошта йәшәү рәүешенә күсеп, улар үҙҙәренең далалағы күршеләренә оҡшай бара (Константин Багрянородный венгрҙарҙы «төрөктәр» тип атай). Венгрҙарҙың [[башҡорттар]] менән генетик туғанлығы булыуы билдәле<ref>[http://elar.urfu.ru/bitstream/10995/1607/1/urgu0509s.pdf Габор Дьень. БЕҘҘЕҢ ЭРАНЫҢ БЕРЕНСЕ МЕҢ ЙЫЛЛЫҠТА УРАЛ ПРОТОВЕНГР ВЕНГР ҺӘМ РӘСӘЙ ТАРИХЫ БУЛА]. Тарих фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһенә дәғүә итеү диссертацияға автореферат (ҡулъяҙма хоҡуғында). — Екатеринбург, 2007. — 22-23. с.</ref>. «Ватанын яулап алғас» мадьярҙар күсмә хазарҙар һәм өлөшләтә ҡыпсаҡтар менән ассимиляцияға инә.

11:07, 22 март 2019 өлгөһө

Венгр фольклорында шаманлыҡ ҡалдыҡтары
Рәсем
Дәүләт  Венгрия

Венгр фольклорында шаманлыҡ ҡалдыҡтары — венгр этносы вәкилдәрендәге мифологик аң рудименттары. Улар аралашсылар, шулай уҡ венгр бағымсылары, дауалаусылары, күрәҙәселәренең магия-ритуаль атрибуттары ярҙамында ысынбарлыҡҡа теге донъя менән йоғонто яһау мөмкинлегенә ышана. Венгр һәм уның менән бәйле себер шаманлығы проблемаларын Габор Сенткатолнаи (венгр. Gábor Szentkatolnai), Бенедек Баратоши-Балог (венгр. Benedek Baráthosi-Balogh), Енё Фазекаш (венгр. Fazekas Jenő), Вильмош Диосег (венгр. Vilmos Diószegi) өйрәнгән. Хәҙер Венгрияла был теманы Михай Хоппало өйрәне (венгр. Hoppál Mihály).

Шаманлыҡтың шишмә башы

Венгр шаманлығы, ғөмүмән, венгр мифологияһы венгрҙарҙың этнос булараҡ килеп сығышына бәйле. Беҙҙең эраның I мең йыллығы тирәһендә венгр ата-бабаларының бер өлөшө фин-уғыр халҡына ҡараған була, ә был халыҡта шаманлыҡ дини-мифологик практиканың бер өлөшө булып тора. Фин-уғыр донъяһында им-том менән шөғөлләнгәндә галлюциноген бәшмәктәрҙе ҡулланыу ҙа билдәле[1].

Әммә туғандаш хант һәм манси халыҡтарынан айырмалы рәүештә мадьярҙар тайганан урманлы-далаға күсенә һәм төркиҙәр йоғонтоһона эләгә. Болғарҙар, хазарҙар хакимлығы аҫтында оҙаҡ йәшәп, тулыһынса күсмә тормошта йәшәү рәүешенә күсеп, улар үҙҙәренең далалағы күршеләренә оҡшай бара (Константин Багрянородный венгрҙарҙы «төрөктәр» тип атай). Венгрҙарҙың башҡорттар менән генетик туғанлығы булыуы билдәле[2]. «Ватанын яулап алғас» мадьярҙар күсмә хазарҙар һәм өлөшләтә ҡыпсаҡтар менән ассимиляцияға инә.

Төркиҙәрҙән тыш венгрҙарҙың дини-мифологик ҡараштарына, күрәһең, даланың иран телле халҡы — ясылар ҙа йоғонто яһағандыр. Моғайын, затлы нәҫелдән булған уғырҙы вафатынан һуң аты менән бергә ерләү йолаһы тап уларҙан алынғандыр.

Шулай ҙа, тикшеренеүселәр билдәләүенсә, венгр фольклоры төркиҙәрҙекенә күберәк оҡшаған[3]. Ғәрәп сығанаҡтары мәғлүмәттәр буйынса, венгрҙарҙа утҡа табыныу йолаһы булған, тәңреселеккә оҡшаш дин дә булған уларҙа[4]. Венгрҙар юғары аллаһты иштен тип атай, «тен» төркиҙәрҙәге «тәңре» һүҙенән килеп сыҡҡан[5]. Уғыр-төрки мифологик ҡарашына Ғаләмде өс ҡатҡа бүлеү тураһындағы күҙаллау (юғарығы, кешелек донъяһы, ер аҫты), донъя ағасы, бетярий — батырҙар (төркиҙәр. батыр) тураһындағы риүәйәттәр хас[6].

Талтоштар — венгр сихырсылары

Тарихи сығанаҡтарҙан билдәле булыуынса, католиклыҡты ҡабул иткәндән һуң венгрҙар араһында ҡанбабалар төркөмө барлыҡҡа килә, уларҙы талтоштар тип атайҙар (венгр. táltos).

Босоркандар — венгр убырҙары

Классик себер шамандарынан айырмалы рәүештә, венгрҙарҙа ҡатын-ҡыҙҙың да талтош булыуы ихтимал.

Шулай уҡ ҡара

Иҫкәрмәләр

  1. Михай Хоппало. Венгр халыҡ ышаныуҙары шаманизмды эҙҙәре. — С. 101
  2. Габор Дьень. БЕҘҘЕҢ ЭРАНЫҢ БЕРЕНСЕ МЕҢ ЙЫЛЛЫҠТА УРАЛ ПРОТОВЕНГР ВЕНГР ҺӘМ РӘСӘЙ ТАРИХЫ БУЛА. Тарих фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһенә дәғүә итеү диссертацияға автореферат (ҡулъяҙма хоҡуғында). — Екатеринбург, 2007. — 22-23. с.
  3. Михай Хоппало: «иҫәрләнергә фәнендә диктатура бар» // Шаманлыҡ. — 2007. — Июль.
  4. István Zimonyi, Half of the Century Magyars on the Second Muslim Sources 9th in the: the Magyar Tradition Jayhānī Chapter of The. (Middle Eastern and central Ages Europe in the East, 450—1450, 35.) Leiden and Boston: Brill, 2016. — 330—334 S.. ISBN 978-90-04-2143-78.
  5. НУРТАС гәүһәр. Шаман венгр яңылыҡ. Ир-егеттәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар ғәҙәте бер-береһенә ихтирамлы булырға тейеш // Ҡаҙағстан факттар һәм Аргументтар, № 34, 21.08.13.
  6. Имре ПАЧАЙ. Дөйөм ҡаҙаҡ һәм венгр халыҡ әкиәте элементтары / // Уй — республика ижтимағи-сәйәси журналы.

Әҙәбиәт

  • Хоппало, Михай. Шаман, мәҙәниәт, тамға / Михай Хоппало; [николай кузнецов, мөхәррир; мөхәррир Кыйва Маре серияһы; тәржемә Николай Кузнецов; дизайн: Андрес Куперьянов] ; ЭЛМ ғилми нәшриәте. — Тарту : ЭЛМ ғилми нәшр., 2015. — 239 lk. : ill. ; 21 cm. — (Sator, ISSN 1406—2011 ; 14). ISBN 978-9949-544-45-5

Һылтанмалар