Нуғай теле: өлгөләр араһындағы айырма
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
ә clean up, replaced: {{Примечания → {{иҫкәрмәләр using AWB |
||
5 юл: | 5 юл: | ||
== Тасуирламаһы == |
== Тасуирламаһы == |
||
Нуғай теле төрки телдәрҙең ҡыпсаҡ төркөмө нуғай-ҡыпсаҡ төркөмсәһенә инә, ләкин лексик-фонетик яҡтан үҙҙәре йәшәгән урындарҙағы халыҡтар телдәренә яҡын. Лингвист-төркиәтсе, фольклорсы, этнограф, доктор филология фәндәре докторы [[Баскаков Николай Александрович|Н. А. Баскаков]] 1936 йылғы диалектологик экспедиция материалдары нигеҙендә фонетик, лексик һәм морфологик күрһәткестәр буйынса 3 төп диалект билдәләй: аҡнуғай (кубань нуғайҙары диалекты), ҡарануғай (Дағстан нуғайҙары диалекты), үҙнуғай (Ставрополь крайы нуғайҙары диалекты)<ref>[https://bigenc.ru/linguistics/text/2669288/ НОГА́ЙСКИЙ ЯЗЫ́К]</ref> . . |
Нуғай теле төрки телдәрҙең ҡыпсаҡ төркөмө нуғай-ҡыпсаҡ төркөмсәһенә инә, ләкин лексик-фонетик яҡтан үҙҙәре йәшәгән урындарҙағы халыҡтар телдәренә яҡын. Лингвист-төркиәтсе, фольклорсы, этнограф, доктор филология фәндәре докторы [[Баскаков Николай Александрович|Н. А. Баскаков]] 1936 йылғы диалектологик экспедиция материалдары нигеҙендә фонетик, лексик һәм морфологик күрһәткестәр буйынса 3 төп диалект билдәләй: аҡнуғай (кубань нуғайҙары диалекты), ҡарануғай (Дағстан нуғайҙары диалекты), үҙнуғай (Ставрополь крайы нуғайҙары диалекты)<ref>[https://bigenc.ru/linguistics/text/2669288/ НОГА́ЙСКИЙ ЯЗЫ́К]</ref> . . |
||
Ғалим Калмыкова Софья Абдулхәмид ҡыҙы нуғай телендә 2 диалект тип билдәләй – аҡнуғай (кубань нуғайҙары диалекты; Нуғай, Адыгэ-Хабль,[[Ҡарасәй-Черкесия]]ның Хабез районы , [[Ставрополь крайы]]ның Ҡарамырҙа һәм Каңлы ауылдары) һәм ҡарануғай (дала нуғайҙары диалекты; Нуғай, [[Дағстан]]дың Баба-Йорт, Кизляр райондары, Чечняның Шелковский районы, Ставрополь крайының Нефтекум районы)<ref>Калмыкова Софья Абдулхамидовна. Ногайский язык : Грамматика, правописание и развитие речи Черкесск - Ставроп. кн. изд-во : Карачаево-Черкес. отд-ние, 1983 -159 с. : ил.; 22 см |
Ғалим Калмыкова Софья Абдулхәмид ҡыҙы нуғай телендә 2 диалект тип билдәләй – аҡнуғай (кубань нуғайҙары диалекты; Нуғай, Адыгэ-Хабль,[[Ҡарасәй-Черкесия]]ның Хабез районы , [[Ставрополь крайы]]ның Ҡарамырҙа һәм Каңлы ауылдары) һәм ҡарануғай (дала нуғайҙары диалекты; Нуғай, [[Дағстан]]дың Баба-Йорт, Кизляр райондары, Чечняның Шелковский районы, Ставрополь крайының Нефтекум районы)<ref>Калмыкова Софья Абдулхамидовна. Ногайский язык : Грамматика, правописание и развитие речи Черкесск - Ставроп. кн. изд-во : Карачаево-Черкес. отд-ние, 1983 -159 с. : ил.; 22 см |
||
</ref> |
</ref> |
||
Нуғай теленә күршеләш йәшәгән халыҡтарҙың телдәренән алынмалар күп ингән, хатта улар теленә күсеү ҙә бар. Мәҫәлән, Әстерхан нуғайҙарының әҙәби теле — [[татар теле]], Дағстандан Хәсәү-йорт, Баба-Йорт райондарында йәшәүселәрҙең әҙәби теле — [[ |
Нуғай теленә күршеләш йәшәгән халыҡтарҙың телдәренән алынмалар күп ингән, хатта улар теленә күсеү ҙә бар. Мәҫәлән, Әстерхан нуғайҙарының әҙәби теле — [[татар теле]], Дағстандан Хәсәү-йорт, Баба-Йорт райондарында йәшәүселәрҙең әҙәби теле — [[ҡумыҡ теле]]. |
||
Ғөмүмән алғанда, нуғай теле ҡыпсаҡ төркөмөнә ингән башҡа телдәрҙән лексик, грамматик яҡтан әллә ни айырылмай, шулай ҙа фонетик яҡтан [[Төрөк теле|төрөк]] һәм [[Үзбәктәр|үзбәк]], [[Ҡарағалпаҡ теле|ҡарағалпаҡ]] телдәренә яҡын: акыкат—хәҡиҡәт, умер—ғүмер, таала—тәғәлә, саат—сәғәт. |
Ғөмүмән алғанда, нуғай теле ҡыпсаҡ төркөмөнә ингән башҡа телдәрҙән лексик, грамматик яҡтан әллә ни айырылмай, шулай ҙа фонетик яҡтан [[Төрөк теле|төрөк]] һәм [[Үзбәктәр|үзбәк]], [[Ҡарағалпаҡ теле|ҡарағалпаҡ]] телдәренә яҡын: акыкат—хәҡиҡәт, умер—ғүмер, таала—тәғәлә, саат—сәғәт. |
||
17 юл: | 17 юл: | ||
Нуғай һөйләш теле өс диалектҡа бүленә: үҙнуғай диалекты (Ставрополь нуғайҙары), ҡарануғай диалекты (Дағстан нуғайҙары), аҡнуғай диалекты (ҡарасәй нуғайҙары). |
Нуғай һөйләш теле өс диалектҡа бүленә: үҙнуғай диалекты (Ставрополь нуғайҙары), ҡарануғай диалекты (Дағстан нуғайҙары), аҡнуғай диалекты (ҡарасәй нуғайҙары). |
||
Улар бер-береһенән ҡайһы бер фонетик үҙенсәлектәр менән генә айырыла. |
Улар бер-береһенән ҡайһы бер фонетик үҙенсәлектәр менән генә айырыла. |
||
== Алфавиты == |
== Алфавиты == |
||
[[1928 йыл]]ға тиклем ҡулланылышта [[ғәрәп теле|ғәрәп әлифбаһы]] була, һуңыраҡ [[латин әлифбаһы]], [[1938 йыл]]дан – [[кириллица]]. |
[[1928 йыл]]ға тиклем ҡулланылышта [[ғәрәп теле|ғәрәп әлифбаһы]] була, һуңыраҡ [[латин әлифбаһы]], [[1938 йыл]]дан – [[кириллица]]. |
||
== Мәғлүмәт саралары == |
== Мәғлүмәт саралары == |
||
Ноғай телендә «Шоьл тавысы» һәм «Ногай давысы» [[гәзит]]тәре сығарыла.. |
Ноғай телендә «Шоьл тавысы» һәм «Ногай давысы» [[гәзит]]тәре сығарыла.. |
||
"Төркиә ауазы — Татарса" радиоһында аҙна һайын [http://www.trt.net.tr/tatarca/nu%C4%9Fay%C3%A7a-n%C3%A4six%C3%A4tl%C3%A4r «Нуғайса нәсихәттәр»] тапшырыуы сығып килә. |
"Төркиә ауазы — Татарса" радиоһында аҙна һайын [http://www.trt.net.tr/tatarca/nu%C4%9Fay%C3%A7a-n%C3%A4six%C3%A4tl%C3%A4r «Нуғайса нәсихәттәр»] тапшырыуы сығып килә. |
||
== Видеояҙмалар == |
== Видеояҙмалар == |
||
39 юл: | 39 юл: | ||
== Иҫкәрмәләр == |
== Иҫкәрмәләр == |
||
{{иҫкәрмәләр}} |
|||
{{Примечания}} |
|||
{{Төрки телдәр}} |
{{Төрки телдәр}} |
19:37, 7 май 2020 өлгөһө
Нуғай теле | |
нуғ. Nogayşa | |
Ҡыҫҡаса атамаһы | ногъайаг |
---|---|
Дәүләт | Рәсәй[1] |
Барлыҡҡа килгән | Чечен Республикаһы, Дағстан, Ҡарасай-Черкес Республикаһы һәм Төньяҡ Осетия — Алания |
Административ-территориаль берәмек | Дағстан, Ставрополь крайы, Ҡарасай-Черкес Республикаһы һәм Әстрәхән өлкәһе |
Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр |
Яҙыу | Кирил алфавиты һәм Латин алфавиты |
Телдә һөйләшеүселәр | 87 119 кеше (2010)[2] |
Ethnologue каталогында тел статусы | 6b Threatened[d][3] |
Тасуирлау биттәре | turkic.elegantlexicon.com/… |
Wikimedia Incubator URL | incubator.wikimedia.org/… |
Викимедиа проекттарында тел коды | nog |
Нуғай теле — (нуғайса "ногай тили") [4] дөйөм алғанда Ставрополь крайы, Дағстан, Ҡарасәй-Черкесия, Әстерхан өлкәһендә йәшәүсе нуғайҙарҙың теле. Нуғайса һөйләшеүселәр һаны яҡынса 90 000 кеше.
Тасуирламаһы
Нуғай теле төрки телдәрҙең ҡыпсаҡ төркөмө нуғай-ҡыпсаҡ төркөмсәһенә инә, ләкин лексик-фонетик яҡтан үҙҙәре йәшәгән урындарҙағы халыҡтар телдәренә яҡын. Лингвист-төркиәтсе, фольклорсы, этнограф, доктор филология фәндәре докторы Н. А. Баскаков 1936 йылғы диалектологик экспедиция материалдары нигеҙендә фонетик, лексик һәм морфологик күрһәткестәр буйынса 3 төп диалект билдәләй: аҡнуғай (кубань нуғайҙары диалекты), ҡарануғай (Дағстан нуғайҙары диалекты), үҙнуғай (Ставрополь крайы нуғайҙары диалекты)[5] . .
Ғалим Калмыкова Софья Абдулхәмид ҡыҙы нуғай телендә 2 диалект тип билдәләй – аҡнуғай (кубань нуғайҙары диалекты; Нуғай, Адыгэ-Хабль,Ҡарасәй-Черкесияның Хабез районы , Ставрополь крайының Ҡарамырҙа һәм Каңлы ауылдары) һәм ҡарануғай (дала нуғайҙары диалекты; Нуғай, Дағстандың Баба-Йорт, Кизляр райондары, Чечняның Шелковский районы, Ставрополь крайының Нефтекум районы)[6]
Нуғай теленә күршеләш йәшәгән халыҡтарҙың телдәренән алынмалар күп ингән, хатта улар теленә күсеү ҙә бар. Мәҫәлән, Әстерхан нуғайҙарының әҙәби теле — татар теле, Дағстандан Хәсәү-йорт, Баба-Йорт райондарында йәшәүселәрҙең әҙәби теле — ҡумыҡ теле.
Ғөмүмән алғанда, нуғай теле ҡыпсаҡ төркөмөнә ингән башҡа телдәрҙән лексик, грамматик яҡтан әллә ни айырылмай, шулай ҙа фонетик яҡтан төрөк һәм үзбәк, ҡарағалпаҡ телдәренә яҡын: акыкат—хәҡиҡәт, умер—ғүмер, таала—тәғәлә, саат—сәғәт.
Диалекттары
Нуғай һөйләш теле өс диалектҡа бүленә: үҙнуғай диалекты (Ставрополь нуғайҙары), ҡарануғай диалекты (Дағстан нуғайҙары), аҡнуғай диалекты (ҡарасәй нуғайҙары).
Улар бер-береһенән ҡайһы бер фонетик үҙенсәлектәр менән генә айырыла.
Алфавиты
1928 йылға тиклем ҡулланылышта ғәрәп әлифбаһы була, һуңыраҡ латин әлифбаһы, 1938 йылдан – кириллица.
Мәғлүмәт саралары
Ноғай телендә «Шоьл тавысы» һәм «Ногай давысы» гәзиттәре сығарыла..
"Төркиә ауазы — Татарса" радиоһында аҙна һайын «Нуғайса нәсихәттәр» тапшырыуы сығып килә.
Видеояҙмалар
- YouTube сайтында Видео "Поговорим" (на ногайском языке)
- YouTube сайтында Видео Разговорник (ногайский язык) (15.04.2015)
- YouTube сайтында Видео История - Ногайцы, традиции и культура великого народа
Сығанаҡтар
- Калмыкова Софья Абдулхамидовна. Ногайский язык : Грамматика, правописание и развитие речи Черкесск - Ставроп. кн. изд-во : Карачаево-Черкес. отд-ние, 1983 -159 с. : ил.; 22 см
Һылтанмалар
Иҫкәрмәләр
- ↑ ScriptSource - Russian Federation
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls
- ↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675
- ↑ Викисловарь. Категория:Ногайский язык
- ↑ НОГА́ЙСКИЙ ЯЗЫ́К
- ↑ Калмыкова Софья Абдулхамидовна. Ногайский язык : Грамматика, правописание и развитие речи Черкесск - Ставроп. кн. изд-во : Карачаево-Черкес. отд-ние, 1983 -159 с. : ил.; 22 см