Ҡыпсаҡ теле: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
"Кыпчакский язык" битен тәржемә итеп төҙөлгән
(айырмалар юҡ)

14:53, 26 сентябрь 2020 өлгөһө

Ҡыпсаҡ теле — VIII—IX быуаттарҙа ҡимаҡтар менән бергә Иртыштың үрге ағымында һәм Алтайҙа[1] йәшәгән ҡыпсаҡтарҙың хәҙер үле төрки теле.

IX быуатта ҡыпсаҡтар, уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарып, Иртыш йылғаһының көнбайышыңдағы далаларға күскән.

Артабан XI быуатта йәшәгән һәм ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, Иҙел аша сығып, уғыҙ йәки болғар тибындағы телдәрҙә һөйләшеүсе Ҡара диңгеҙ буйы далаларында йәшәгән бәшнәктәрҙе, тороҡтарҙы, болғарҙарҙы, хазарҙарҙы һәм башҡа төрки ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара һәм йота ассимиляция

Дунайҙың түбәнге ағымы һәм Иҙел араһында йәшәгән ҡыпсаҡтар боронғо рус сығанаҡтарынан половцы ҡыпсаҡтар исеме аҫтында, ә византия һәм европаға — кумандар булараҡ билдәле. Уларҙың теле фәндә половецкий ҡыпсаҡ теле булараҡ билдәле. Ҡыпсаҡ теле миссионерҙарға ҡыпсаҡ телен өйрәнеү һәм Алтын Урҙа халҡын христианлыҡ менән таныштырыу маҡсатында төҙөлгән XIV быуаттың билдәле яҙма ҡомартҡыһы «Куманикус кодексы»нда сағылған.

Урта быуаттарҙа билдәле булған икенсе ҡыпсаҡ теле Үҙәк Азиянан, Кавказдан һәм Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан килтерелгән әсир ҡыпсаҡ тоҡомдарының Мысыр мәмлүктәре теле була. Мәмлүк-ҡыпсаҡ теле XIII—XV быуаттарҙа ҡулланылған, унан ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған бер нисә ҡомартҡы һаҡланып ҡалған.

XIII быуаттан башлап, ҡыпсаҡ теленең төрлө һөйләштәре Алтын Урҙала (әммә яҙма тел ролен көньяҡтараҡ барлыҡҡа килгән һөйләштәр, — хорезм-төрки һәм һуңғараҡ сығатай)телдәре уйнаған) аралашыуҙа ҡулланылған йәнле һөйләү теле булып тора.

Ҡыпсаҡ теле ҡыпсаҡ телдәре төркөмө нигеҙенә (башҡорт ҡырым татар, ҡараим, ҡырымшаҡ, ҡарасай-балҡар, ҡумыҡ, нуғай, ҡаҙаҡ, ҡарағалпаҡ, татар, сыбыр)[2] ятҡан.

Ҡайһы бер тел белгестәре [кем?] иртә ҡыпсаҡ теленең ике— көнсығыш һәм көнбайыш тармаҡҡа тарҡалыуын күрһәткән. Ҡыпсаҡ һәм боронғо ҡырғыҙ (йәнәсәй-телдәренең үҙ-ара тәьҫире һөҙөмтәһендә көнсығыш ҡыпсаҡ телмәр тибы формалаша башлай. Хронологик эҙмә-эҙлеклек менән көнсығыш ҡыпсаҡ теле көньяҡ алтай (XI — XIV быуаттар), фирғәнә-ҡыпсаҡ һәм ҡырғыҙ телдәренә (XV быуаттан) тарҡала. Көнбайыш һәм көнсығыш ҡыпсаҡ телдәренең үҙенсәлекле айырмаһы булып ау дифтонгыһының үҫтерелеүе тора: көнбайыш ҡыпсаҡтарҙа ул һаҡланған (тау — «гора»), көнсығыш ҡыпсаҡтарҙа боронғо кимәлдә оҙон һуҙынҡыға үҙгәргән (ҡырғыҙса: тоо, көньяҡ алтайса: туу, диалекттарҙа тоу).

Был хронологик эҙмә-волга буйы ареалы Артабанғы быуаттарҙа көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ-ҡыпсаҡ (XI — XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV — XVI бб.) тарҡала.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

  • Половецкий язык
  • Армяно-кыпчакский язык
  • Кыпчакские языки
  • Киргизско-кыпчакские языки
  • Кодекс Куманикус

Иҫкәрмәләр

  1. Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. — СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2005. — ISBN 5-8465-0246-6.
  2. Баскаков Н. А. К вопросу о классификации тюркских языков // Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка. — М., 1952. — В. 2. — Т. XI. — С. 121—134.

Әҙәбиәт

  • Наджип Э. Н., Благова Г. Ф. Мамлюкско-кыпчакский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 75—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
  • Чеченов А. А. Половецкий язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 110—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
  • Тенишев Э. Р. Тюркоязычных древних памятников языки // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 35—47. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
  • Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Тенишев Э. Р.. — М.: Наука, 2002. — С. 216—338, 736—737.