Ҡыпсаҡ теле: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Интерактивная навигация по истории
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
"Кыпчакский язык" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл: 1 юл:
{{Ук}}
'''Ҡыпсаҡ теле''' — VIII—IX быуаттарҙа ҡимаҡтар менән бергә [[Иртыш|Иртыштың]] үрге ағымында һәм [[Алтай тауҙары|Алтайҙа]]<ref>{{Китап|автор=Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г.|заглавие=Степные империи древней Евразии|место=СПб.|издательство=Филологический факультет СПбГУ|год=2005|isbn=5-8465-0246-6}}</ref> йәшәгән ҡыпсаҡтарҙың хәҙер үле [[Төрки телдәр|төрки]] теле.
'''Ҡыпсаҡ теле''' — VIII—IX быуаттарҙа ҡимаҡтар менән бергә [[Иртыш|Иртыштың]] үрге ағымында һәм [[Алтай тауҙары|Алтайҙа]]<ref>{{Китап|автор=Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г.|заглавие=Степные империи древней Евразии|место=СПб.|издательство=Филологический факультет СПбГУ|год=2005|isbn=5-8465-0246-6}}</ref> йәшәгән ҡыпсаҡтарҙың хәҙер үле [[Төрки телдәр|төрки]] теле.


IX быуатта ҡыпсаҡтар, уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарып, Иртыш йылғаһының көнбайышыңдағы далаларға күскән.
IX быуатта ҡыпсаҡтар, уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарып, Иртыш йылғаһының көнбайышыңдағы далаларға күскән.


Артабан XI быуатта йәшәгән һәм ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, Иҙел аша сығып, [[Уғыҙ телдәре|уғыҙ]] йәки болғар тибындағы телдәрҙә һөйләшеүсе Ҡара диңгеҙ буйы далаларында йәшәгән [[Бәшнәктәр|бәшнәктәрҙе]], тороҡтарҙы, болғарҙарҙы, [[Хазарҙар|хазарҙарҙы]] һәм башҡа төрки ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара һәм йота ассимиляция
Артабан XI быуатта йәшәгән һәм ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, Иҙел аша сығып, [[Уғыҙ телдәре|уғыҙ]] йәки болғар тибындағы телдәрҙә һөйләшеүсе Ҡара диңгеҙ буйы далаларында йәшәгән [[Бәшнәктәр|бәшнәктәрҙе]], тороҡтарҙы, болғарҙарҙы, [[Хазарҙар|хазарҙарҙы]] һәм башҡа төрки ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара һәм йота ассимиляция


Дунайҙың түбәнге ағымы һәм Иҙел араһында йәшәгән ҡыпсаҡтар боронғо рус сығанаҡтарынан '''половцы ҡыпсаҡтар''' исеме аҫтында, ә византия һәм европаға — кумандар булараҡ билдәле. Уларҙың теле фәндә '''половецкий ҡыпсаҡ''' теле булараҡ билдәле. Ҡыпсаҡ теле миссионерҙарға ҡыпсаҡ телен өйрәнеү һәм [[Алтын Урҙа]] халҡын христианлыҡ менән таныштырыу маҡсатында төҙөлгән XIV быуаттың билдәле яҙма ҡомартҡыһы «Куманикус кодексы»нда сағылған.
Дунайҙың түбәнге ағымы һәм Иҙел араһында йәшәгән ҡыпсаҡтар боронғо рус сығанаҡтарынан '''половцы ҡыпсаҡтар''' исеме аҫтында, ә византия һәм европаға — кумандар булараҡ билдәле. Уларҙың теле фәндә '''половецкий ҡыпсаҡ''' теле булараҡ билдәле. Ҡыпсаҡ теле миссионерҙарға ҡыпсаҡ телен өйрәнеү һәм [[Алтын Урҙа]] халҡын христианлыҡ менән таныштырыу маҡсатында төҙөлгән XIV быуаттың билдәле яҙма ҡомартҡыһы "Куманикус кодексы"нда сағылған.


Урта быуаттарҙа билдәле булған икенсе ҡыпсаҡ теле Үҙәк Азиянан, [[Кавказ|Кавказдан]] һәм Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан килтерелгән әсир ҡыпсаҡ тоҡомдарының [[Мысыр]] [[мәмлүктәр]]<nowiki/>е теле була. Мәмлүк-ҡыпсаҡ теле XIII—XV быуаттарҙа ҡулланылған, унан ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған бер нисә ҡомартҡы һаҡланып ҡалған.
Урта быуаттарҙа билдәле булған икенсе ҡыпсаҡ теле Үҙәк Азиянан, [[Кавказ]]дан һәм Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан килтерелгән әсир ҡыпсаҡ тоҡомдарының [[Мысыр]] [[мәмлүктәр]]<nowiki/>е теле була. Мәмлүк-ҡыпсаҡ теле XIII—XV быуаттарҙа ҡулланылған, унан ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған бер нисә ҡомартҡы һаҡланып ҡалған.


XIII быуаттан башлап, ҡыпсаҡ теленең төрлө һөйләштәре [[Алтын Урҙа|Алтын Урҙала]] (әммә яҙма тел ролен көньяҡтараҡ барлыҡҡа килгән һөйләштәр, — хорезм-төрки һәм һуңғараҡ [[Сығатай теле|сығатай]])телдәре уйнаған) аралашыуҙа ҡулланылған йәнле һөйләү теле булып тора.
XIII быуаттан башлап, ҡыпсаҡ теленең төрлө һөйләштәре [[Алтын Урҙа]]ла (әммә яҙма тел ролен көньяҡтараҡ барлыҡҡа килгән һөйләштәр, — хорезм-төрки һәм һуңғараҡ [[Сығатай теле|сығатай]])телдәре уйнаған) аралашыуҙа ҡулланылған йәнле һөйләү теле булып тора.


Ҡыпсаҡ теле [[Ҡыпсаҡ телдәре|ҡыпсаҡ телдәре төркөмө]] нигеҙенә ([[Ҡырым татарҙары теле|башҡорт ҡырым татар]], [[Ҡараим теле|ҡараим]], [[Ҡырымшаҡ теле|ҡырымшаҡ]], [[Ҡарасай-балҡар теле|ҡарасай-балҡар]], [[Ҡумыҡ теле|ҡумыҡ]], [[Нуғай теле|нуғай]], [[Ҡаҙаҡ теле|ҡаҙаҡ]], [[Ҡарағалпаҡ теле|ҡарағалпаҡ]], [[Татар теле|татар]], [[Сыбыр теле|сыбыр]])<ref>{{Мәҡәлә|автор=Баскаков Н. А.|заглавие=К вопросу о классификации тюркских языков|ссылка=http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-52.htm|издание=Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка|тип=|место=М.|год=1952|выпуск=2|том=XI|страницы=121—134}}</ref> ятҡан.
Ҡыпсаҡ теле [[Ҡыпсаҡ телдәре|ҡыпсаҡ телдәре төркөмө]] нигеҙенә ([[Ҡырым татарҙары теле|башҡорт ҡырым татар]], [[Ҡараим теле|ҡараим]], [[Ҡырымшаҡ теле|ҡырымшаҡ]], [[Ҡарасай-балҡар теле|ҡарасай-балҡар]], [[Ҡумыҡ теле|ҡумыҡ]], [[Нуғай теле|нуғай]], [[Ҡаҙаҡ теле|ҡаҙаҡ]], [[Ҡарағалпаҡ теле|ҡарағалпаҡ]], [[Татар теле|татар]], [[Сыбыр теле|сыбыр]])<ref>{{Мәҡәлә|автор=Баскаков Н. А.|заглавие=К вопросу о классификации тюркских языков|ссылка=http://www.philology.ru/linguistics4/baskakov-52.htm|издание=Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка|тип=|место=М.|год=1952|выпуск=2|том=XI|страницы=121—134}}</ref> ятҡан.


Ҡайһы бер тел белгестәре [кем?<sup class="" style="white-space: nowrap">&#x5D;</sup> иртә ҡыпсаҡ теленең ике— көнсығыш һәм көнбайыш тармаҡҡа тарҡалыуын күрһәткән. Ҡыпсаҡ һәм боронғо ҡырғыҙ (йәнәсәй-телдәренең үҙ-ара тәьҫире һөҙөмтәһендә [[:ru:Киргизско-кыпчакские_языки|көнсығыш ҡыпсаҡ телмәр тибы]] формалаша башлай. Хронологик эҙмә-эҙлеклек менән көнсығыш ҡыпсаҡ теле [[Көньяҡ алтай теле|көньяҡ алтай]] (XI — XIV быуаттар), фирғәнә-ҡыпсаҡ һәм [[Ҡырғыҙ теле|ҡырғыҙ телдәренә]] (XV быуаттан) тарҡала.
Ҡайһы бер тел белгестәре [кем?<sup class="" style="white-space: nowrap">&#x5D;</sup> иртә ҡыпсаҡ теленең ике— көнсығыш һәм көнбайыш тармаҡҡа тарҡалыуын күрһәткән. Ҡыпсаҡ һәм боронғо ҡырғыҙ (йәнәсәй-телдәренең үҙ-ара тәьҫире һөҙөмтәһендә [[:ru:Киргизско-кыпчакские языки|көнсығыш ҡыпсаҡ телмәр тибы]] формалаша башлай. Хронологик эҙмә-эҙлеклек менән көнсығыш ҡыпсаҡ теле [[Көньяҡ алтай теле|көньяҡ алтай]] (XI—XIV быуаттар), фирғәнә-ҡыпсаҡ һәм [[Ҡырғыҙ теле|ҡырғыҙ телдәренә]] (XV быуаттан) тарҡала.
[[Категория:Википедия:Статьи, требующие конкретизации]]
[[Категория:Википедия:Статьи, требующие конкретизации]]
Көнбайыш һәм көнсығыш ҡыпсаҡ телдәренең үҙенсәлекле айырмаһы булып ''ау'' дифтонгыһының үҫтерелеүе тора: көнбайыш ҡыпсаҡтарҙа ул һаҡланған (''тау'' — «гора»), көнсығыш ҡыпсаҡтарҙа боронғо кимәлдә оҙон һуҙынҡыға үҙгәргән (ҡырғыҙса: ''тоо'', көньяҡ алтайса: ''туу'', диалекттарҙа ''тоу'').
Көнбайыш һәм көнсығыш ҡыпсаҡ телдәренең үҙенсәлекле айырмаһы булып ''ау'' дифтонгыһының үҫтерелеүе тора: көнбайыш ҡыпсаҡтарҙа ул һаҡланған (''тау'' — «гора»), көнсығыш ҡыпсаҡтарҙа боронғо кимәлдә оҙон һуҙынҡыға үҙгәргән (ҡырғыҙса: ''тоо'', көньяҡ алтайса: ''туу'', диалекттарҙа ''тоу'').


Был хронологик эҙмә-волга буйы ареалы Артабанғы быуаттарҙа көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ-ҡыпсаҡ (XI — XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV — XVI бб.) тарҡала.
Был хронологик эҙмә-волга буйы ареалы Артабанғы быуаттарҙа көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ-ҡыпсаҡ (XI—XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV—XVI бб.) тарҡала.


== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* Половецкий язык
* Половецкий язык
* Армяно-кыпчакский язык
* Армяно-кыпчакский язык
36 юл: 36 юл:
* {{Китап|автор=Тенишев Э. Р.|часть=Тюркоязычных древних памятников языки|заглавие=Языки мира: Тюркские языки|место=М.|издательство=Институт языкознания РАН|год=1996|страницы=35—47|серия=Языки Евразии|isbn=5-655-01214-6|ref=Тенишев}}
* {{Китап|автор=Тенишев Э. Р.|часть=Тюркоязычных древних памятников языки|заглавие=Языки мира: Тюркские языки|место=М.|издательство=Институт языкознания РАН|год=1996|страницы=35—47|серия=Языки Евразии|isbn=5-655-01214-6|ref=Тенишев}}
* {{Китап|заглавие=Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции|ответственный=Тенишев Э. Р.|место=М.|издательство=Наука|год=2002|страницы=216—338, 736—737|ref=СИГТЯ}}
* {{Китап|заглавие=Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции|ответственный=Тенишев Э. Р.|место=М.|издательство=Наука|год=2002|страницы=216—338, 736—737|ref=СИГТЯ}}
* {{книга|автор=Гаркавец А. Н.|заглавие=Кыпчакские языки|место=Алма-Ата|издательство=Наука|год=1987|ссылка=http://old.unesco.kz/qypchaq/Qypchaq_Languages_Rus.htm}}
* {{книга|автор=Гаркавец А. Н.|часть=Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков|ссылка часть=http://www.qypchaq.unesco.kz/Memorials-Rus.htm|заглавие=Кыпчакское письменное наследие|том=II|место=Алматы|издательство=Дешт-и-Кыпчак, Баур|год=2004|страниц=60|ref=Гаркавец}}
* {{книга|автор=Гаркавец А. Н.|заглавие=Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков|ссылка часть=http://www.qypchaq.unesco.kz/Memorials-Rus.htm|место=Москва|издательство=Русская деревня|год=2006|страниц=88|ref=Гаркавец}}
* {{книга|автор=Гаркавец А. Н.|часть=Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков|ссылка часть=http://www.qypchaq.unesco.kz/Memorials-Rus.htm|заглавие=Кыпчакское письменное наследие|том=II|место=Алматы|издательство=КАСЕАН; Баур|год=2007|страницы=63—120|ref=Гаркавец}}
* {{книга|заглавие=Codex Cumanicus|ссылка=https://archive.org/details/codexcumanicusbi00kuunuoft|ответственный= Kuun, Géza|место=Budapest|год=1880}}
{{Тюркские языки}}
{{lang-stub}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Ҡыпсаҡтар]]
[[Категория:Ҡыпсаҡ телдәре]]
[[Категория:Урта быуаттар телдәре]]
[[Категория:Урта быуаттар телдәре]]
[[Категория:Төрки телдәр]]
[[Категория:Төрки телдәр]]

14:57, 26 сентябрь 2020 өлгөһө

Ҡыпсаҡ теле
Барлыҡҡа килгән Ҡыпсаҡтар
Тел төрҙәре агглютинатив телдәр
Телдә һөйләшеүселәр 0 кеше
Телдең ЮНЕСКО статусы мёртвый язык[d]

Ҡыпсаҡ теле — VIII—IX быуаттарҙа ҡимаҡтар менән бергә Иртыштың үрге ағымында һәм Алтайҙа[1] йәшәгән ҡыпсаҡтарҙың хәҙер үле төрки теле.

IX быуатта ҡыпсаҡтар, уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарып, Иртыш йылғаһының көнбайышыңдағы далаларға күскән.

Артабан XI быуатта йәшәгән һәм ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, Иҙел аша сығып, уғыҙ йәки болғар тибындағы телдәрҙә һөйләшеүсе Ҡара диңгеҙ буйы далаларында йәшәгән бәшнәктәрҙе, тороҡтарҙы, болғарҙарҙы, хазарҙарҙы һәм башҡа төрки ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара һәм йота ассимиляция

Дунайҙың түбәнге ағымы һәм Иҙел араһында йәшәгән ҡыпсаҡтар боронғо рус сығанаҡтарынан половцы ҡыпсаҡтар исеме аҫтында, ә византия һәм европаға — кумандар булараҡ билдәле. Уларҙың теле фәндә половецкий ҡыпсаҡ теле булараҡ билдәле. Ҡыпсаҡ теле миссионерҙарға ҡыпсаҡ телен өйрәнеү һәм Алтын Урҙа халҡын христианлыҡ менән таныштырыу маҡсатында төҙөлгән XIV быуаттың билдәле яҙма ҡомартҡыһы "Куманикус кодексы"нда сағылған.

Урта быуаттарҙа билдәле булған икенсе ҡыпсаҡ теле Үҙәк Азиянан, Кавказдан һәм Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан килтерелгән әсир ҡыпсаҡ тоҡомдарының Мысыр мәмлүктәре теле була. Мәмлүк-ҡыпсаҡ теле XIII—XV быуаттарҙа ҡулланылған, унан ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған бер нисә ҡомартҡы һаҡланып ҡалған.

XIII быуаттан башлап, ҡыпсаҡ теленең төрлө һөйләштәре Алтын Урҙала (әммә яҙма тел ролен көньяҡтараҡ барлыҡҡа килгән һөйләштәр, — хорезм-төрки һәм һуңғараҡ сығатай)телдәре уйнаған) аралашыуҙа ҡулланылған йәнле һөйләү теле булып тора.

Ҡыпсаҡ теле ҡыпсаҡ телдәре төркөмө нигеҙенә (башҡорт ҡырым татар, ҡараим, ҡырымшаҡ, ҡарасай-балҡар, ҡумыҡ, нуғай, ҡаҙаҡ, ҡарағалпаҡ, татар, сыбыр)[2] ятҡан.

Ҡайһы бер тел белгестәре [кем?] иртә ҡыпсаҡ теленең ике— көнсығыш һәм көнбайыш тармаҡҡа тарҡалыуын күрһәткән. Ҡыпсаҡ һәм боронғо ҡырғыҙ (йәнәсәй-телдәренең үҙ-ара тәьҫире һөҙөмтәһендә көнсығыш ҡыпсаҡ телмәр тибы формалаша башлай. Хронологик эҙмә-эҙлеклек менән көнсығыш ҡыпсаҡ теле көньяҡ алтай (XI—XIV быуаттар), фирғәнә-ҡыпсаҡ һәм ҡырғыҙ телдәренә (XV быуаттан) тарҡала. Көнбайыш һәм көнсығыш ҡыпсаҡ телдәренең үҙенсәлекле айырмаһы булып ау дифтонгыһының үҫтерелеүе тора: көнбайыш ҡыпсаҡтарҙа ул һаҡланған (тау — «гора»), көнсығыш ҡыпсаҡтарҙа боронғо кимәлдә оҙон һуҙынҡыға үҙгәргән (ҡырғыҙса: тоо, көньяҡ алтайса: туу, диалекттарҙа тоу).

Был хронологик эҙмә-волга буйы ареалы Артабанғы быуаттарҙа көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ-ҡыпсаҡ (XI—XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV—XVI бб.) тарҡала.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

  • Половецкий язык
  • Армяно-кыпчакский язык
  • Кыпчакские языки
  • Киргизско-кыпчакские языки
  • Кодекс Куманикус

Иҫкәрмәләр

  1. ↑ Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. — СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2005. — ISBN 5-8465-0246-6.
  2. ↑ Баскаков Н. А. К вопросу о классификации тюркских языков // Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка. — М., 1952. — В. 2. — Т. XI. — С. 121—134.

Әҙәбиәт

  • Наджип Э. Н., Благова Г. Ф. Мамлюкско-кыпчакский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 75—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
  • Чеченов А. А. Половецкий язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 110—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
  • Тенишев Э. Р. Тюркоязычных древних памятников языки // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 35—47. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
  • Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Тенишев Э. Р.. — М.: Наука, 2002. — С. 216—338, 736—737.
  • Гаркавец А. Н. Кыпчакские языки. — Алма-Ата: Наука, 1987.
  • Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. — Алматы: Дешт-и-Кыпчак, Баур, 2004. — Т. II. — 60 с.
  • Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков. — Москва: Русская деревня, 2006. — 88 с.
  • Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. — Алматы: КАСЕАН; Баур, 2007. — Т. II. — С. 63—120.
  • Codex Cumanicus / Kuun, Géza. — Budapest, 1880.


Был тел йәки тел белеме тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡыпсаҡ_теле&oldid=973150» битенән алынған