Ҡыпсаҡ теле: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Тамғалар: Кире алынған
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Тамғалар: Ҡулдан кире ҡайтарыу
4 юл: 4 юл:
IX быуатта ҡыпсаҡтар, уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарып, Иртыш йылғаһының көнбайышыңдағы далаларға күскән.
IX быуатта ҡыпсаҡтар, уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарып, Иртыш йылғаһының көнбайышыңдағы далаларға күскән.


Артабан XI быуатта йәшәгән һәм ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, Иҙел аша сығып, [[Уғыҙ телдәре|уғыҙ]] йәки болғар тибындағы телдәрҙә һөйләшеүсе Ҡара диңгеҙ буйы далаларында йәшәгән {{comment|'''бәшнәктәр'''|печенеги}}, тороҡтарҙы, болғарҙарҙы, [[Хазарҙар|хазарҙарҙы]] һәм башҡа төрки ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара һәм {{comment|йота|ассимиляция}}
Артабан XI быуатта йәшәгән һәм ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, Иҙел аша сығып, [[Уғыҙ телдәре|уғыҙ]] йәки болғар тибындағы телдәрҙә һөйләшеүсе Ҡара диңгеҙ буйы далаларында йәшәгән [[Бәшнәктәр|бәшнәктәрҙе]], тороҡтарҙы, болғарҙарҙы, [[Хазарҙар|хазарҙарҙы]] һәм башҡа төрки ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара һәм йота ассимиляция


Дунайҙың түбәнге ағымы һәм Иҙел араһында йәшәгән ҡыпсаҡтар боронғо рус сығанаҡтарынан {{comment|'''ҡыпсаҡтар'''|половцы}} исеме аҫтында, ә византия һәм европаға — кумандар булараҡ билдәле. Уларҙың теле фәндә '''половецкий ҡыпсаҡ''' теле булараҡ билдәле. Ҡыпсаҡ теле миссионерҙарға ҡыпсаҡ телен өйрәнеү һәм [[Алтын Урҙа]] халҡын христианлыҡ менән таныштырыу маҡсатында төҙөлгән XIV быуаттың билдәле яҙма ҡомартҡыһы "Куманикус кодексы"нда сағылған.
Дунайҙың түбәнге ағымы һәм Иҙел араһында йәшәгән ҡыпсаҡтар боронғо рус сығанаҡтарынан '''половцы ҡыпсаҡтар''' исеме аҫтында, ә византия һәм европаға — кумандар булараҡ билдәле. Уларҙың теле фәндә '''половецкий ҡыпсаҡ''' теле булараҡ билдәле. Ҡыпсаҡ теле миссионерҙарға ҡыпсаҡ телен өйрәнеү һәм [[Алтын Урҙа]] халҡын христианлыҡ менән таныштырыу маҡсатында төҙөлгән XIV быуаттың билдәле яҙма ҡомартҡыһы "Куманикус кодексы"нда сағылған.


Урта быуаттарҙа билдәле булған икенсе ҡыпсаҡ теле Үҙәк Азиянан, [[Кавказ]]дан һәм Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан килтерелгән әсир ҡыпсаҡ тоҡомдарының [[Мысыр]] [[мәмлүктәр]]<nowiki/>е теле була. Мәмлүк-ҡыпсаҡ теле XIII—XV быуаттарҙа ҡулланылған, унан ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған бер нисә ҡомартҡы һаҡланып ҡалған.
Урта быуаттарҙа билдәле булған икенсе ҡыпсаҡ теле Үҙәк Азиянан, [[Кавказ]]дан һәм Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан килтерелгән әсир ҡыпсаҡ тоҡомдарының [[Мысыр]] [[мәмлүктәр]]<nowiki/>е теле була. Мәмлүк-ҡыпсаҡ теле XIII—XV быуаттарҙа ҡулланылған, унан ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған бер нисә ҡомартҡы һаҡланып ҡалған.
18 юл: 18 юл:
Көнбайыш һәм көнсығыш ҡыпсаҡ телдәренең үҙенсәлекле айырмаһы булып ''ау'' дифтонгыһының үҫтерелеүе тора: көнбайыш ҡыпсаҡтарҙа ул һаҡланған (''тау'' — «гора»), көнсығыш ҡыпсаҡтарҙа боронғо кимәлдә оҙон һуҙынҡыға үҙгәргән (ҡырғыҙса: ''тоо'', көньяҡ алтайса: ''туу'', диалекттарҙа ''тоу'').
Көнбайыш һәм көнсығыш ҡыпсаҡ телдәренең үҙенсәлекле айырмаһы булып ''ау'' дифтонгыһының үҫтерелеүе тора: көнбайыш ҡыпсаҡтарҙа ул һаҡланған (''тау'' — «гора»), көнсығыш ҡыпсаҡтарҙа боронғо кимәлдә оҙон һуҙынҡыға үҙгәргән (ҡырғыҙса: ''тоо'', көньяҡ алтайса: ''туу'', диалекттарҙа ''тоу'').


⚫
Был хронологик эҙмә-эҙлеклелек менән волга буйы ареалы Артабанғы быуаттарҙа көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ-ҡыпсаҡ (XI—XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV—XVI бб.) тарҡала.
Фонетик структураһында ҡыпсаҡ теле тас/таш - 'камень' тибындағы һүҙҙәрҙә с/ш тап килеүенең үҙгәреүсәнлеге менән, һүҙ башында ж/ж урынына башлыса 'й' ҡулланыу менән ҡылыҡһырлана. Грамматик төҙөлөшөндә — -ур/-р и -ар/-эр менән исем ҡылымдар причастие формаларын параллель ҡулланыу менән, -у-/- и формалары урынына vмак. /-мэк хәрәкәт исемдәренең әүҙемләшеүе, шулай уҡ уғыҙ лексикаһы күпмелер урын алған<ref>https://slovar.cc/enc/bse/2010403.html Ҙур совет энциклопедияһы Ҡыпсаҡ теле</ref>.
К. я. в фонетической структуре характеризуется неустойчивостью соответствий с/ш в словах типа тас/таш - 'камень', преимущественным употреблением 'й' в начале слова вместо ж/ж. в других языках, в грамматическом строе - параллельным употреблением форм причастия на -ур/-р и -ар/-эр, активизацией имён действия на vмак. /-мэк вместо формы на -у-/- и др., а также наличием огузской лексики. Сведения о языке куманов, или половцев домонгольской эпохи (11-1-я половина 13 вв.), даёт Мәхмәүт Ҡашғари


Более значительные памятники К. я. относятся к послемонгольской эпохе (2-я половина 13-16 вв.). Крупнейший памятник К. я. - латино-персидский-куманский словарь конца 13 в. 'Codex Cumanicus' (издан Т. Клапротом в 1828).
Монгол осорона тиклемге ҡомандар йәки ҡыпсаҡ теле тураһында мәғлүмәтте (XI-XIII ,/ 1-ct zhns8s), Мәхмәүт Ҡашғари ''Төрки һөйләштәре һүҙлеге''ндә табып була.

⚫
Артабанғы быуаттарҙа хронологик эҙмә-эҙлеклелек менән көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ (XI—XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV—XVI бб.) тарҡала<ref>https://tfmarket.ru/zdorove/znachenie-kypchakskii-yazyk-v-sovremennom-tolkovom-slovare-bse.html Ҡыпсаҡ тел төркөмдәрен сағыштырыу</ref>.

Ҡыпсаҡ теленең монгол осоронан һуңғыраҡ ҡомартҡыларына (XIII 2-се яртыһы — XVI б.) XIII б. аҙағында донъя күргән Латин-фарсы-ҡоман һүҙлеге 'Codex Cumanicus' (Т. Клапрот тарафынан 1828 й. баҫтырылған)<ref>https://rustgrove.ru/znachenie-kypchakskii-yazyk-v-sovremennom-tolkovom-slovare-bse-kypchakskie/ ''Кодекс Куманикус'' китабы</ref>.


== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

15:45, 26 сентябрь 2020 өлгөһө

Ҡыпсаҡ теле
Барлыҡҡа килгән Ҡыпсаҡтар
Тел төрҙәре агглютинатив телдәр
Телдә һөйләшеүселәр 0 кеше
Телдең ЮНЕСКО статусы мёртвый язык[d]

Ҡыпсаҡ теле — VIII—IX быуаттарҙа ҡимаҡтар менән бергә Иртыштың үрге ағымында һәм Алтайҙа[1] йәшәгән ҡыпсаҡтарҙың хәҙер үле төрки теле.

IX быуатта ҡыпсаҡтар, уғыҙҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарып, Иртыш йылғаһының көнбайышыңдағы далаларға күскән.

Артабан XI быуатта йәшәгән һәм ҡыпсаҡтарҙың бер өлөшө, Иҙел аша сығып, уғыҙ йәки болғар тибындағы телдәрҙә һөйләшеүсе Ҡара диңгеҙ буйы далаларында йәшәгән бәшнәктәрҙе, тороҡтарҙы, болғарҙарҙы, хазарҙарҙы һәм башҡа төрки ҡәбиләләрҙе ҡыҫырыҡлап сығара һәм йота ассимиляция

Дунайҙың түбәнге ағымы һәм Иҙел араһында йәшәгән ҡыпсаҡтар боронғо рус сығанаҡтарынан половцы ҡыпсаҡтар исеме аҫтында, ә византия һәм европаға — кумандар булараҡ билдәле. Уларҙың теле фәндә половецкий ҡыпсаҡ теле булараҡ билдәле. Ҡыпсаҡ теле миссионерҙарға ҡыпсаҡ телен өйрәнеү һәм Алтын Урҙа халҡын христианлыҡ менән таныштырыу маҡсатында төҙөлгән XIV быуаттың билдәле яҙма ҡомартҡыһы "Куманикус кодексы"нда сағылған.

Урта быуаттарҙа билдәле булған икенсе ҡыпсаҡ теле Үҙәк Азиянан, Кавказдан һәм Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан килтерелгән әсир ҡыпсаҡ тоҡомдарының Мысыр мәмлүктәре теле була. Мәмлүк-ҡыпсаҡ теле XIII—XV быуаттарҙа ҡулланылған, унан ғәрәп яҙмаһы менән яҙылған бер нисә ҡомартҡы һаҡланып ҡалған.

XIII быуаттан башлап, ҡыпсаҡ теленең төрлө һөйләштәре Алтын Урҙала (әммә яҙма тел ролен көньяҡтараҡ барлыҡҡа килгән һөйләштәр, — хорезм-төрки һәм һуңғараҡ сығатай)телдәре уйнаған) аралашыуҙа ҡулланылған йәнле һөйләү теле булып тора.

Ҡыпсаҡ теле ҡыпсаҡ телдәре төркөмө нигеҙенә (башҡорт ҡырым татар, ҡараим, ҡырымшаҡ, ҡарасай-балҡар, ҡумыҡ, нуғай, ҡаҙаҡ, ҡарағалпаҡ, татар, сыбыр)[2] ятҡан.

Ҡайһы бер тел белгестәре [кем?] иртә ҡыпсаҡ теленең ике— көнсығыш һәм көнбайыш тармаҡҡа тарҡалыуын күрһәткән. Ҡыпсаҡ һәм боронғо ҡырғыҙ (йәнәсәй-телдәренең үҙ-ара тәьҫире һөҙөмтәһендә көнсығыш ҡыпсаҡ телмәр тибы формалаша башлай. Хронологик эҙмә-эҙлеклек менән көнсығыш ҡыпсаҡ теле көньяҡ алтай (XI—XIV быуаттар), фирғәнә-ҡыпсаҡ һәм ҡырғыҙ телдәренә (XV быуаттан) тарҡала. Көнбайыш һәм көнсығыш ҡыпсаҡ телдәренең үҙенсәлекле айырмаһы булып ау дифтонгыһының үҫтерелеүе тора: көнбайыш ҡыпсаҡтарҙа ул һаҡланған (тау — «гора»), көнсығыш ҡыпсаҡтарҙа боронғо кимәлдә оҙон һуҙынҡыға үҙгәргән (ҡырғыҙса: тоо, көньяҡ алтайса: туу, диалекттарҙа тоу).

Был хронологик эҙмә-эҙлеклелек менән волга буйы ареалы Артабанғы быуаттарҙа көнбайыш ҡыпсаҡ ареалы иҙел буйы ҡыпсаҡ (XIII быуат), ҡыпсаҡ-ҡыпсаҡ (XI—XIII бб.) һәм нуғай-ҡыпсаҡтарға (XIV—XVI бб.) тарҡала. К. я. в фонетической структуре характеризуется неустойчивостью соответствий с/ш в словах типа тас/таш - 'камень', преимущественным употреблением 'й' в начале слова вместо ж/ж. в других языках, в грамматическом строе - параллельным употреблением форм причастия на -ур/-р и -ар/-эр, активизацией имён действия на vмак. /-мэк вместо формы на -у-/- и др., а также наличием огузской лексики. Сведения о языке куманов, или половцев домонгольской эпохи (11-1-я половина 13 вв.), даёт Мәхмәүт Ҡашғари

Более значительные памятники К. я. относятся к послемонгольской эпохе (2-я половина 13-16 вв.). Крупнейший памятник К. я. - латино-персидский-куманский словарь конца 13 в. 'Codex Cumanicus' (издан Т. Клапротом в 1828).

Шулай уҡ ҡарағыҙ

  • Половецкий язык
  • Армяно-кыпчакский язык
  • Кыпчакские языки
  • Киргизско-кыпчакские языки
  • Кодекс Куманикус

Иҫкәрмәләр

  1. ↑ Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. — СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2005. — ISBN 5-8465-0246-6.
  2. ↑ Баскаков Н. А. К вопросу о классификации тюркских языков // Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка. — М., 1952. — В. 2. — Т. XI. — С. 121—134.

Һылтанмалар

Әҙәбиәт

  • Радлов В. В., О языке куманов. По поводу издания куманского словаря, СПБ. 1884; Codex Cumanicus, hrsg. von К. Gronbech, Kbh., 1936; Gronbech K., Komanisches Worterbuch. Kbh., 1942.
  • Махмуд Кашгари. 'Словарь тюркских наречий'
  • Наджип Э. Н., Благова Г. Ф. Мамлюкско-кыпчакский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 75—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
  • Чеченов А. А. Половецкий язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 110—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
  • Тенишев Э. Р. Тюркоязычных древних памятников языки // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 35—47. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
  • Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Тенишев Э. Р.. — М.: Наука, 2002. — С. 216—338, 736—737.
  • Гаркавец А. Н. Кыпчакские языки. — Алма-Ата: Наука, 1987.
  • Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. — Алматы: Дешт-и-Кыпчак, Баур, 2004. — Т. II. — 60 с.
  • Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков. — Москва: Русская деревня, 2006. — 88 с.
  • Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. — Алматы: КАСЕАН; Баур, 2007. — Т. II. — С. 63—120.
  • Codex Cumanicus / Kuun, Géza. — Budapest, 1880.


Был тел йәки тел белеме тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡыпсаҡ_теле&oldid=973166» битенән алынған