Сәлжүкиҙәр: өлгөләр араһындағы айырма
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) |
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) |
||
| 5 юл: | 5 юл: | ||
Сәлжүкиҙәрҙең килеп сығышының бер нисә фаразы бар. |
Сәлжүкиҙәрҙең килеп сығышының бер нисә фаразы бар. |
||
В. В. Бартольд, мәғлүмәттәре буйынса, сәлжүкиҙәр [[Уғыҙҙар|уғыҙ]] ([[Төркмәндәр|төркмән]]) кынык<ref>Concise Britannica Online [http://concise.britannica.com/ebc/article-9378199/Seljuq-dynasty Seljuq Dynasty] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070114233201/http://concise.britannica.com/ebc/article-9378199/Seljuq-dynasty |date=2007-01-14 }} article</ref><ref>Merriam-Webster Online — Definition of [http://www.m-w.com/cgi-bin/dictionary?va=seljuk Seljuk]</ref><ref>The History of the Seljuq Turks: From the Jami Al-Tawarikh ([https://books.google.com/books?vid=ISBN0700713425&id=jmMpaJZemk0C&pg=PA3 LINK])</ref><ref>Shaw, Stanford. ''History of the Ottoman Empire and Modern Turkey'' ([https://books.google.com/books?vid=ISBN0521291631&id=UVmsI0P9RDUC&pg=PA7 LINK])</ref><ref>Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic People. Otto Harrassowitz, Wiesbaden. p. 209.</ref><ref>Wink, Andre, ''Al Hind: the Making of the Indo-Islamic World'' Brill Academic Publishers, Jan 1, 1996, {{ISBN|90-04-09249-8}}. p. 9.</ref>.>ҡәбиләһенән килеп сыҡҡан. |
|||
В. В. Бартольд, мәғлүмәттәре буйынса, сәлжүкиҙәр [[Уғыҙҙар|уғыҙ]] ([[Төркмәндәр|төркмән]]) кынык<ref name=":2">{{Cite web}}</ref>ҡәбиләһенән килеп сыҡҡан. |
|||
З. В. Туған һәм Д. М. Данлоп фекере буйынса, сәлжүк төркөмө [[Хазарҙар|хазар]] төркиҙәренән килеп сыҡҡан. Был фаразға ярашлы, берекмә башында торған династия уғыҙ ҡәбиләләре мөхитенән сыҡҡан<ref>''Тоgan Z. V.'' Umumi turk tarihine giris. — Istanbul, 1946.</ref><ref>''Dunlоp D. M.'' The History of the Jewish Khazars. — Princeton, 1954 (Princeton Oriental Series, vol. 16). — P. 258—259.</ref><ref name=":0">{{Китап|автор=Агаджанов С. Г.|isbn=9785517609939|страниц=|издательство=Рипол Классик|заглавие=Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX—XIII вв|ссылка=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=hFoIAwAAQBAJ&q=%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D1%83%D1%82#v=snippet&q=%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D1%83%D1%82&f=false|ответственный=|издание=|место=|год=|страницы=42}}</ref><ref name=":1">{{Мәҡәлә|автор=Агаджанов С. Г.|заглавие=Некоторые проблемы истории огузских племен Средней Азии|ссылка=http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/p_ts_1970_11_agadzhanov.pdf|язык=|издание=Тюркологический сборник|тип=|год=Москва: Наука, 1970|том=|номер=|страницы=192—207|issn=}}</ref>. |
З. В. Туған һәм Д. М. Данлоп фекере буйынса, сәлжүк төркөмө [[Хазарҙар|хазар]] төркиҙәренән килеп сыҡҡан. Был фаразға ярашлы, берекмә башында торған династия уғыҙ ҡәбиләләре мөхитенән сыҡҡан<ref>''Тоgan Z. V.'' Umumi turk tarihine giris. — Istanbul, 1946.</ref><ref>''Dunlоp D. M.'' The History of the Jewish Khazars. — Princeton, 1954 (Princeton Oriental Series, vol. 16). — P. 258—259.</ref><ref name=":0">{{Китап|автор=Агаджанов С. Г.|isbn=9785517609939|страниц=|издательство=Рипол Классик|заглавие=Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX—XIII вв|ссылка=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=hFoIAwAAQBAJ&q=%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D1%83%D1%82#v=snippet&q=%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D1%83%D1%82&f=false|ответственный=|издание=|место=|год=|страницы=42}}</ref><ref name=":1">{{Мәҡәлә|автор=Агаджанов С. Г.|заглавие=Некоторые проблемы истории огузских племен Средней Азии|ссылка=http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/journals/p_ts_1970_11_agadzhanov.pdf|язык=|издание=Тюркологический сборник|тип=|год=Москва: Наука, 1970|том=|номер=|страницы=192—207|issn=}}</ref>. |
||
04:09, 12 ноябрь 2020 өлгөһө
| Сәлжүкиҙәр | |
| Герб | |
 | |
| Нигеҙләү датаһы | X быуат |
|---|---|
| Кем хөрмәтенә аталған | Сельджук[d] |
| Юрисдикция таралышы | Бөйөк Сәлжүк империяһы |
| Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе | Ғосмандар[d] |
| Ғәмәлдән сыҡҡан дата | 1308 |
 Сәлжүкиҙәр Викимилектә | |
Сәлжүкиҙәр (төркм. Seljuklylar; перс. آل سلجوق Al-Saljuq e) — төрки династия, сығышы менән төркиә төркмәндәренең кынык ҡәбиләһенән сыҡҡан, XI— XIV быуаттарҙа Яҡын һәм Урта Көнсығышта, Әрмәнстанда, Анатолияла, Месопотамиянла, Сүриәлә, Фәләстин ҙур өлөшө һәм Иран менә байтаҡ илдәрҙә хакимлыҡ иткән. Династияға нигеҙ һалыусы: Тоғрул бәк.
Сығышы
Сәлжүкиҙәрҙең килеп сығышының бер нисә фаразы бар.
В. В. Бартольд, мәғлүмәттәре буйынса, сәлжүкиҙәр уғыҙ (төркмән) кынык[1][2][3][4][5][6].>ҡәбиләһенән килеп сыҡҡан.
З. В. Туған һәм Д. М. Данлоп фекере буйынса, сәлжүк төркөмө хазар төркиҙәренән килеп сыҡҡан. Был фаразға ярашлы, берекмә башында торған династия уғыҙ ҡәбиләләре мөхитенән сыҡҡан[7][8][9][10].
Йөҙ йыл элек Э. Блоше һәм Н. Асим сәлжүктәр монгол сығышлы тип иҫәпләй торған булған. Уларҙың фекеренсә, нирун-монгол һалйот[11][12]ҡәбиләһенең сәлжүк төркөмөнән барлыҡҡа килгән. Сәлжүктәр, Н. Асим фекеренсә, христиан динен тотҡан кәрәйеттәр йәки наймандарҙан сыҡҡан. Бер фараз буйынса, был династияға Үҙәк Азия[9][10] төрки-монгол хакимдарының береһенә хеҙмәт иткән Сәлжүк (Салджик, Салчик) нигеҙ һалған.
Г. Вейль Сәлжүкиҙәр династияһына нигеҙ һалыусы тәүҙә Бәйгү исемле «ҡырғыҙ» хакимында хеҙмәттә торған[13]. Сәлжүктәрҙе «ҡырғыҙ далаларынан» сыҡҡан тип һанаусы К. Брокельман ошондай уҡ фекер яҡлы.[14][9][10].
Бөйөк Сәлжүк империяһы
1038 йылдан 1055 йылға саҡлы сәлжүктәр менән яулап Хөрәсәнде, Хорезмды, Көнбайыш Иран һәм Ираҡты яулай. Ғәббәсиҙәр хәлифәһе әл-Ҡаим Тоғрулбәкте (1038—1063) солтан һәм «Көнбайыш һәм Көнсығыш батшаһы» тип танырға мәжбүр була. Сәлжүк солтаны хәлифәнең наместнигы була, ә хәлифә үҙе номиналь суверенитетын һәм рухи абруйын һаҡлаған. Тоғрулбәк дәүләтенең баш ҡалаһы Рей була.
Алыпарыҫлан (1063—1072) һәм Мәлик шаһ (1072—1092) дәүерендә сәлжүктәр Әрмәнстанды, бөтә Кесе Азияны тиерлек, ә һуңынан — Сүриәне һәм Фәләстанды яулай. Грузия, Ширван һәм Мәүәрәннәһерҙе баҫып алғандан һуң, ундағы хакимдар сәлжүк солтаны вассалына әйләнә. Бөйөк Сәлжүк империяһы үҙенең хәрби-сәйәси ҡеүәтенә Мәлик шаһ осоронда өлгәшә[15].
Яңы ерҙәрҙе һәм халыҡтарҙы яулау төркиҙәр менән урындағы халыҡтың ҡатнаш никахтарына килтерә һәм, өҫтәүенә, иң юғары дәүләт кимәлендә шуға оҡшаш процестар бара. XII быуатҡа көнсығыш Анатолияның (өлөшләтә) сәлжүк хакимдарының күпселеге грек, грузин, әрмән тамырҙарына эйә була[16].
XI быуат аҙағынан Сәлжүк империяһының тарҡала башлай. Көрсөктөң төп сәбәптәре: беренсе тәре походы арҡаһында империя Грузияны, Ширван, Кесе Азияның яр буйы өлөшөн, Сүриә һәм Фәләстандың бер өлөшөн юғалта; феодаль тарҡаулыҡ һәм вассалдарҙың сепаратист ынтылыштары арта. Тоғрулбәк заманында Сәлжүкиҙәр ырыуына ҙур биләмә-уделдар бүлеп бирелә, ваҡыт үтеү менән уларҙың ҡайһы берҙәре ысынбарлыҡта үҙ аллы: Керман, 1041—1187; Сүриә, 1074—1117; Конья, йәки Румский, 1077—1307[15]солтанлыҡтарына әйләнгән.
Солтандарюғары ҡатламға һәм ябай яугирҙәргә хәрби лендар— икталар, таратҡан, һәм был солтан власын һаҡлап ҡалыу мөмкинлеген бирә. XI быуат аҙағында юғары ҡатламға яңы ерҙәр һәм хәрби табыш килтереү тамамлана, һәм был ил эсендә сәйәси хәл үҙгәреүгә килтерә. Юғары ҡатлам үҙ биләмәләрен хоҡуҡи яҡтан мираҫ итеп тапшырырлыҡ итергә, ә райяттар өҫтөнән үҙ власын— сикләнмәгәнгә әйләндерергә тырышҡан; эре лендар хөкөмдарҙары бойондороҡһоҙлоҡ яулау фетнәләрен күтәргән (XII быуаттың 1-се яртыһында Хорезм). Килеп тыуған хәлдә солтан көслө дәүләт аппаратын һәм көслө үҙәкләштерелгән власть теләгән иран чиновниктары юғары ҡатламында таяныс эҙләгән, әммә үҙәкләштерелгән сәйәсәт иҫке иран традицияһын тергеҙергә тырышыу уңышһыҙлыҡҡа тарый[15].
Мәлик шаһ вафатынан һуң, Бөйөк Сәлжүк империяһында үҙ-ара низағтар башлана; солтан тәхете бер-бер артлы Мәлик шаһтың бер улынан икенсеһенә күсә. Мәхмүткә (1092—1094), Бәркияруҡҡа (1094—1104), Мәлик шаһ II-гә (1104—1105) һәм Мөхәммәткә (1105—1118) юғары ҡатлам менән генә түгел, ә исмаилистар хәрәкәте менән көрәшергә тура килә. 1118 йылда солтанлыҡ Мөхәммәттең улы — Мәхмүт һәм һәм уның атаһының туғаны — Санжар араһында бүленә. Беренсеһенә баш ҡалаһы Хамадан булған Ираҡ солтанлығы (Көнбайыш Иран, Ираҡ һәм Әзербайжан), икенсеһенә баш ҡалаһы Мервта урынлашҡан Хөрәсән, Хорезм һәм Мәһәүәрәннәһер эләгә.
Урта Азияға ҡараҡытайҙар баҫып ингәндән һуң, Сәлжүк империяһы Амударъянан көнсығышта һәм төньяҡта урынлашҡан өлкәләрҙе юғалтҡан. 1153 йылда Балх ҡалаһы янында күсеп йөрөүсе уғыҙҙар баш күтәрә, үҙҙәренә ҡаршы сыҡҡан Санжар армияһын тар-мар итә һәм үҙен әсирлеккә ала; унан һуң балх уғыҙ Хөрәсәнде бөлгөнлөккә төшөрәләр. Хорезм шаһы Текештең яулап алыуҙары Ираҡ солтанлығын юҡ итә. Емерелгән империяның һуңғы ярсығы— Иконий Рум солтанлығы XIV быуат башына тиклем йәшәй[15].
Ираҡ солтанлығы
Сүриә солтанлығы
Хөрәсән солтанлығы
Керман солтанлығы
Рум солтанлығы
Конья солтанлығы Кесе Азияла (ул ғәрәп һәм фарсы авторҙарында — Рум) төрөк-сәлжүктәрҙең XI—XIII быуаттарҙа баҫып алыуҙары һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. 1090 йылдарға сәлжүктәр Кесе Азияла барлыҡ византий ҡалаларын яулап алып, Дарданелл һәм Босфор.боғаҙҙарына сыға.
1070 йылда-йылда сельджук хәрби етәксеһе Сөләймән ибн Кутулмыш, ике туған ҡустыһы солтан мәлик шаһ, көнбайыш анатолияла власҡа килә. Был 1075 йыл византия баҫып ала, уның ҡала Никея (Изник) һәм Никомедия (Измит). Ике йылдан һуң ул үҙен бойондороҡһоҙ дәүләт тип иғлан сельджуктар солтан, уның никея үҙәге эшләй.
1086 йылда Антиохияла сәлжүк Сүриә хакимы Тутуш I Сөләймәнде үлтерә, һәм уның улы Ҡылыс-Арыҫланды төрмәгә яба. Мәлик шаһ үлгәндән һуң (1092) Ҡылыс-Арыҫлан атаһының азат ителә һәм кисекмәҫтән үҙ биләмәләрендә раҫлана. Ахыр сиктә ул Беренсе тәре походында еңелә һәм үҙәк Анатолияның көньяғына сигенә, унда баш ҡалаһы Конья булған үҙ дәүләтен тергеҙә. 1107 йылда Мосулды яулай, ләкин шул йылда Мәлик шаһтың улы Мәхмәт Тэпэр менән көрәшеп һәләк була. 1096 йылда тәре йөрөтөүселәр һәм византийлылар Никеяны алғандан һуң, баш ҡала Конья (Иконий) ҡалаһына күсерелә.
Шул уҡ ваҡытта рум сәлжүге Мәлик-шаһ Конья баҫып ала. 1116 йылда Ҡылыс-Арыҫлан улы— Мәсүд I — ҡала алыу менән ярҙамға Данишмәнлеләр ярҙамы менән ҡаланы ала. Мәсүдтең вафатына яҡынлашҡан дәүерҙә 1156 йылда үҙәк Анатолия менән солтанлыҡ идара итә. Мәсүд улы Ҡылыс- Арыҫлан II, һуңғы Дәнишмәндидтәрҙән Сивас һәм Малатья янындағы территорияларҙы баҫып ала (1174). 1176 йылғы Мириокефаль янындағы алышта Ҡылыс-Арыҫлан II Мануил I Комнин етәкселегендәге византия ғәскәрен еңә, шуның менән төбәктәге византия власына төп удар яһай. 1190 йылда Конья ҡалаһын Өсөнсө Тәре походында ҡатнашыусылар ваҡытлыса баҫып алыуға ҡарамаҫтан, солтанлыҡ тиҙ арала үҙ власын тиҙ кире ҡайтара һәм туплай.
Бөйөк Сәлжүк империяһының һуңғы солтаны Тоғрол III 1194 йылда үлгәндән һуң, рум солтандары династияның хакимлыҡ итеүсе берҙән-бер вәкилдәре була. Византия көсһөҙләнгәндән һуң, 1204 йылда төрөктәр тарафынан Атталия (1207) һәм Синоп (1214) ҡалалары баҫып алына. Кей-Хосров I 1205 йылда тәре йөрөтөүселәрҙән Коньяны тартып ала. Уның осоронда һәм ике вариҫы, Кей-Кавус I һәм Кей-Кубад I ваҡытында Анатоляла сәлжүктәрҙең власы үҙенең иң бейек үҫешенә етә. Кей-Хосровтың иң мөһим ҡаҙанышы булып баҫып булмай Attalia (Анталья) гаванын урта диңгеҙ яр буйҙарында н 1207 йылда. Ул уны кейеп-яһала һәм i синоп кавус баҫып күпмелер ваҡыт үҙен вассалдар трапезунд империяһы (1214). Ул шулай уҡ әрмән Киликияһын ҡоллоҡҡа дусар итә, әммә 1218 йылда әл-Камилдан алынған Алеппо ҡалаһын тапшырырға мәжбүр була. Кей-Кубад I 1221 йылдан алып 1225 йылға тиклем Урта диңгеҙ буйындағы ерҙәрҙе яулауын дауам итә. 1220-се йылдарҙа ул Ҡара диңгеҙ аша экспедиция ғәскәрҙәрен Ҡырымға ебәрә. Көнсығышта ул Мәнгжүктәрҙе еңә һәм Артукидтарға баҫым яһай башлай.
1307 йылда солтанлыҡ ваҡ кенәзлекләргә тарҡала. Уларҙың береһе —лен итеп бирелгәндән башланған Ғосман I бейлеге, — XIV быуат башында барлыҡҡа килгән Ғосман дәүләтенең башланғысы була.
| Исеме | Титулы | Хакимлыҡ йылдары |
Иҫкәрмә |
|---|---|---|---|
| Сөләймән ибн Ҡотолмош | Рум солтаны | 1077—1086 | |
| Әбүлҡасим | Рум солтаны | 1086—1092 | узурпатор |
| Ҡылыс-Арыҫлан I | Рум солтаны | 1092—1107 | |
| Мәлик шаһ I | Рум солтаны | 1107—1116 | |
| Мәсүд I | Рум солтаны | 1116—1156 | |
| Ҡылыс-Арыҫлан II | Рум солтаны | 1156—1188 | |
| Руҡн әд-дин Сөләймән шаһ | Тоҡат мәлиге | 1188—1196 | |
| Рум солтаны | 1196—1204 | ||
| Бөрҡыйаруҡ шаһ ибн Ҡылыс-Арыҫлан | Никсар мәлиге | 1188— | |
| Тоғрул ша ибн Ҡылыс-Арыҫлан | Эрзурум мәлиге | 1188—1225 | |
| Солтан-шаһ ибн Ҡылыс-Арыҫлан | Кайсери мәлиге | 1188— | |
| Мәлик ша ибн Ҡылыс-Арыҫлан | Сивас мәлиге | 1188— | |
| Ҡайсар шаһ ибн Ҡылыс-Арыҫлан | Малатья мәлиге | 1188— | |
| Санжар шаһ ибн Ҡылыс-Арыҫлан | Эрегли мәлиге | 1188— | |
| Арыҫлан шаһ ибн Ҡылыс-Арыҫлан | Нигде мәлиге | 1188— | |
| Низам әд-Дуния Арғун шаһ ибн Ҡылыс-Арыҫлан | Амасья мәлиге | 1188— | |
| Муһйи әд-Дуния Арғун шаһ ибн Ҡылыс-Арыҫлан | Анкара мәлиге | 1188—1202 | |
| Кей-Хосров I | Конья мәлиге | 1188—1192, 1196—1205 |
|
| Рум солтаны | 1192—1196, 1205—1210 | ||
| Ҡылыс-Арыҫлан III | Рум солтаны | 1204—1205 | |
| Кей-Кавус I | Рум солтаны | 1210—1219 | |
| Кей-Кубад I | Токат мәлиге | 1205— | |
| Анкара мәлиге | —1212 | ||
| Рум солтаны | 1219—1236 | ||
| Жахан шаһ ибн Тоғрул шаһ | Эрзурум мәлиге | 1225—1230 | |
| Кей-Хосров II | Рум солтаны | 1236—1245 | |
| Ҡылыс-Арыҫлан IV | Рум солтаны | 1245—1249, 1249—1265 |
|
| Кей-Хосров III | Рум солтаны | 1265—1283 | |
| Мәсүд II | Рум солтаны | 1283—1284, 1284—1293, 1294—1300, 1302—1304 |
|
| Кей-Кубад III | Рум солтаны | 1284, 1293—1294, 1300—1302, 1304—1307 |
|
| Мәсүд III | Рум солтаны | 1307—1308 |
Иҫкәрмәләр
- ↑ Concise Britannica Online Seljuq Dynasty 2007 йыл 14 ғинуар архивланған. article
- ↑ Merriam-Webster Online — Definition of Seljuk
- ↑ The History of the Seljuq Turks: From the Jami Al-Tawarikh (LINK)
- ↑ Shaw, Stanford. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey (LINK)
- ↑ Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic People. Otto Harrassowitz, Wiesbaden. p. 209.
- ↑ Wink, Andre, Al Hind: the Making of the Indo-Islamic World Brill Academic Publishers, Jan 1, 1996, ISBN 90-04-09249-8. p. 9.
- ↑ Тоgan Z. V. Umumi turk tarihine giris. — Istanbul, 1946.
- ↑ Dunlоp D. M. The History of the Jewish Khazars. — Princeton, 1954 (Princeton Oriental Series, vol. 16). — P. 258—259.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Агаджанов С. Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX—XIII вв. — Рипол Классик. — С. 42. — ISBN 9785517609939.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Агаджанов С. Г. Некоторые проблемы истории огузских племен Средней Азии // Тюркологический сборник. — Москва: Наука, 1970. — С. 192—207.
- ↑ Вlосhеt E. Introduction a l’histoire des Mongols de Fadl Allah Rashid ed-Din, Leyden — London, 1910. — P. 303.
- ↑ Asim N. Turk tarihi. — Istanbul. — P. 244—245.
- ↑ Weil G. Geschichte der islamischen Volker von Muhammed bis zu Zeit des Sultan Selim. — Stuttgart, 1866. — P. 266.
- ↑ Brockelmann C. History of Islamic Peoples. — London, 1949. — P. 171.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 СИЭ, 1961—1976
- ↑ R. Bedrosian Armenia during the Seljuk and Mongol Periods in: The Armenian People from Ancient to Modern Times Vol.1. ed. Richard G. Hovannisian, New York, 1997. С. 241—271Оригинал текст (инг.)
Intermarriage occurred not only between the families of Armenian civil servants and Turkish lords but at the very pinnacle of the state. By the thirteenth century few Seljuk sultans of eastern Asia Minor lacked an Armenian, Georgian, or Greek parent or grandparent.
Әҙәбиәт
- Монархи. Мусульманский Восток VII-XV
- Сельджукское государство // Советская историческая энциклопедия : в 16 т. / под ред. Е. М. Жукова. — М. : Советская энциклопедия, 1961—1976.
Һылтанмалар
- Сельджукиды / Политическая история исламского мира runivers.ru