Мәүлән Живәләк, Нуриә Үлвиә

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Нуриә Үлвиә Мәүлән Живәләк
Зат ҡатын-ҡыҙ
Гражданлыҡ  Төркиә
Тыуған ваҡыттағы исеме төр. Nuriye Ulviye
Тыуған көнө 1893
Тыуған урыны Хадживелиоба[d], Хюдавендигар[d], Ғосман империяһы
Вафат булған көнө 9 апрель 1964({{padleft:1964|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:9|2|0}})[1]
Вафат булған урыны Кырыкхан[d], Хатай[d], Төркиә
Туған тел Төрөк теле
Һөнәр төрө журналист, борец за права женщин, суфражистка

Нуриә Үлвиә Мәүлән Живәләк (төр. Nuriye Ulviye Mevlan Civelek; 1893 йылда тыуған — 1964 йылдың 9 апрелендә вафат булған, Ҡырыҡханда ерләнгән) — төрөк ҡатын-ҡыҙ хоҡуҡтарын яҡлаусы, ҡатын-ҡыҙҙың һайлау хоҡуғы өсөн көрәшсе суфражист, журналист һәм тәүге феминистик журналға һәм Төркиә мосолман ҡатын-ҡыҙ хоҡуҡтарын яҡлау ойошмаһына нигеҙ һалыусы. Журнал беренсе тапҡыр мосолман ҡатын-ҡыҙының фотоһын баҫтырған.

Иртә биографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нуриә Үлвиә Едич 1893 йылда тыуған ғаиләләргә Сафие Ханым һәм Мәхмүт Едичтәр[2], ғаиләһендә тыуған, моғайын. швецияның Хадживелиоба местечкоһында (Ген, Ғосман империяһы, Гёнен[3]. Сүриә тыуған урыны булыуы уны Башҡа сығанаҡтар буйынса[4], уның тыуған урыны Сүриә булған тиҙәр, ә өсөнсөләре үҙәк Төркиәләге Гёремены күрһәтә[2]. Уның атаһы ауыл хужалығы менән мәшғүл булған. Ул сығышы менән черкес булған, ә Төньяҡ Кавказды, Рәсәй империяһы[2] яулап алғандан һуң, ташлап китергә мәжбүр булған. Финанс проблемалары арҡаһында ғаилә хәйерселектә йәшәй башлағас, алты йәштәге ҡыҙын Йылдыз һарайына ебәрергә мәжбүр була[5]. Ул унда һарай ҡағиҙәләренә һәм манераларына өйрәнә, шулай уҡ дини әҙерлек үтә. Ул саҡтағы йола буйынса, 1906 йылда 13 йәшендә кейәүгә сыға[4]. Уның ире, Хулуси бей, солтандың тәрбиәгә алынған ағаһы булған һәм туйҙан һуң күп тә үтмәйенсә вафат була[2].

Эшмәкәрлеге[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иренән мираҫҡа ҡалған аҡсаға ул 1913 йылдың 4 апрелендә, Нуриә Үлвиә исеме аҫтында,Ҡатын-ҡыҙ донъяһы (төр. Kadınlar Dünyası) тигән журналға нигеҙ һалған. Шул уҡ йылдың 28 майында ул, ҡатын-ҡыҙҙарҙың белем алыуын һәм эшкә урынлаштырыуҙы яҡшыртыу, шулай уҡ дресс-код реформаһын үткәреү маҡсатында,Ҡатын-ҡыҙҙарҙың хоҡуҡтарын яҡлау буйынса Ғосман йәмғиәтен (төр. Osmanlı Müdâfaa-i Hukuk-ı Nisvan Cemiyeti) ойошторған. Ассоциация тәү сиратта мосолман ҡатын-ҡыҙҙары ойошмаһы булһа ла, уға шулай уҡ этник әҙселек вәкилдәре һәм европа журналистары ингән[6].

Башта журнал көн һайын баҫыла. Йөҙөнсө сығарылышынан һуң аҙнаға бер сыға башлай[2], ә 108-се сығарылыштан һуң (1913 йылдың 7 сентябре тирәһендә) Нуриә Үлвиә үҙенең мәҡәләләренә, яңы ире, журналист һәм сәйәсмән, Рыфат Мәүләндең фамилияһын алып, ҡул ҡуйған. Баҫманың хеҙмәткәрҙәре араһында бер генә ир-ат автор булмауы Мәүләндең ир-ат ҡатын-ҡыҙҙарға йәмәғәт эшмәкәрлегендә ҡатнашыу хоҡуғын бирмәгәнгә яуабы булғандыр[6].

Мәүлән үҙенең мәҡәләләрендә аныҡ талаптар, шул иҫәптән ҡатын-ҡыҙҙарҙың да юғары белемгә, ирҙәр менән тиң эш хаҡына, дәүләт ваэифаларына хоҡуҡлы булыу талаптарын иғлан иткән, шулай уҡ ҡатын-ҡыҙҙарҙың тормошон яҡшыртыу дөйөм йәмғиәт тормошон яҡшыртыуға килтерәсәк тип раҫлаған[7]. Шулай уҡ ул хиджаб урынына яулыҡ ябынып йөрөү, енестәрҙең никахҡа тиң хоҡуғы яҡлы һәм никахтарҙы егет менән ҡыҙҙың ризалығынан тыш рәтләү ғәмәленә ҡаршы булған[8]. Үҙҙәренең кампанияһы һөҙөмтәһендә төрөк ҡатын-ҡыҙы уңышҡа өлгәшкән: 1913 йылда ете ҡатын-ҡыҙ телефон компанияһына эшкә ялланған, ә 1914 йылда Инас Дарюльфюнуну[7] . әҙәбиәт һәм фән өлкәһендәге ҡатын-ҡыҙҙар өсөн курстар аса. Истанбулда[9] фән һәм әҙәбиәт өлкәһе буйынса курстар асҡан. Шулай уҡ 1913 йылдан 1914 йылға саҡлы, европа феминисткалары һәм ассоциация ағзалары араһында диалогты киңәйтеүгә йүнәлтелгән[6].

Мәүлән Ҡатын-ҡыҙ донъяһы менән 1921 йылға тиклем идара иткән[7]. Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш осоронда уның курдтарҙың бойондороҡһоҙлоғо яҡлы булған ире[10], Төркиәнең 150 кәрәкмәгән шәхесе исемлегенә индерелгән һәм, һуғыш тамамланғандан һуң, 1923 йылда илдән һөрөлгән[5][4]. 1927 йылда Мәүлән уның менән айырылған һәм уҡыусылар өсөн йорт-интернат тота башлаған. 1931 йылда ул Антиохиянан уҡырға килгән һәм уның менән йәшәгән студент-медик Али Мөхәррәм Живәләккә кейәүгә сыҡҡан[3]. Уның уҡыуы тамамланғандан һуң, ирле-ҡатынлы Истанбулдан Ҡырыҡханға күсеп киткән[4].

Civelek 1964 йылдың 9 апрелендә Төркиәнең Хатаи провинцияһындағы Ҡырыҡханда вафат булған һәм Төркиәнең Хатаи провинцияһы Антакьялағы Асри зыяратында ерләнгән[7].

Мираҫы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Вафатынан һуң 1967 йылда ире уның исемен йөрөткән асыҡ китапханаға нигеҙ һалған. 2004 йылға китапханала 9 000 ашыу китап һаҡланған[11]. Ҡырыҡхан урамдарының береһе уның исемен йөрөтә[5], ә ул ерләнгән зыяратҡа ире уның иҫтәлегенә фонтан ҡуйған. 1967 йылда ошо уҡ зыяратта Төрөк ҡатын-ҡыҙҙар советы (төр. Türkiye Kadınlar Konseyi) уға бағышланған мемориаль таҡтаташ асҡан[7].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сығанаҡтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]