Дан мемориалы (Алматы)

Дан мемориалы
	Дан мемориалы
Нигеҙләү датаһы	1975
Дәүләт	Ҡаҙағстан
Административ-территориаль берәмек	Медеуский район[d]
Архитектор	Басенов, Толеу Кульчаманович[d] һәм Сейдалин, Рустем Аббасович[d]
	Дан мемориалы Викимилектә

Дан мемориалы — Алматыла мемориаль комплекс, ул Бөйөк Ватан һуғышының 30-йыллығына 28 герой-панфиловсылар исемендәге паркта төҙөлгән. Комплекс сиктәрендә мәңгелек ут тоҡанған.

Тарихы

1974 йылда архитекторҙар Т. К. Басенов, Р. А. Сейдалин һәм В. Н. Ким тарафынан мемориаль комплекстың проекты төҙөлә, уны 28 герой-панфиловсылар исемендәге паркта урынлаштырыу планлаштырыла. Ҡаҙағстанда Совет власын урынлаштырыуға һәм совет халҡының Бөйөк Ватан һуғышында еңеүенә арналған триптих, шулай уҡ мәңгелек ут өсөн махсус постамент төҙөү ҡарала.

1975 йылдың 8 майында мемориаль комплексты тантананалы асыу була. Скульптура авторҙары .В. А. Андрющенко һәм А. Е. Артимович була^[1]

2012 йылда беренсе тапҡыр Дан Мемориалының һәм уның төп элементтарының реставрацияһы үткәрелә^[2] Шул уҡ ваҡытта реконструкция сиктәрендә байтаҡ етешһеҙлектәр билдәләнә. Мәҫәлән, мемориалда яңы плиталар башта урынлаштырылғандарына төҫө һәм структураһы менән тура килмәй; хәрефтәр стелала тигеҙ беркетелмәгән. Айырым ойошма йәмәғәттәре семипалатин ҡарағайҙары ҡырҡып алынған, ә алмашҡа яңылары ултыртылмаған, был тәбиғи- архитектура композицияһын боҙа, тип әйтә.^[3]

Триптих

Мемориаль комплекс триптихтан ғибәрәт:^[4]

«Ант» горелефы йәш ҡыҙылармеецтың һәләк булған иптәштәренең аттарын алып китеп барыуын һүрәтләй. Мемориаль комплекстың төп күсәренең һул яғына урынлаштырылған. Горельеф алдында лабрадориттан ҙур һауыттарҙа герой-ҡалаларҙың тупрағы менән капсулалар урынлашҡан.

«Батырлыҡ» монументы — Мәскәүҙе күкрәктәре менән яҡлаған герой-панфиловсыларҙың образдары сағылдырылған. Подиумда горельеф баҡырға биҙәк баҫыу техникаһы менән башҡарылған, Советтар Союзы картаһы контурында 15 совет республикалары вәкилдәрен күрһәтелә. Подиумда панфилов дивизияһы политругының һүҙҙәре уйып яҙылған: «Рәсәй ҙур, ә сигенергә урын юҡ. Артта Мәскәү!».

«Дан һөрәнләүсе» горельефы тормош гимнын сағылдыраған образдар һүрәтләнә. Мемориаль комплекстың төп күсәренең уң яғында урынлаштырылған. Горельеф алдында лабрадориттан ҙур һауыттарҙа герой-ҡалаларҙың тупрағы менән капсулалар урынлашҡан.

Комплекстың дөйөм күренеше
«Ант» горельефы
«Батырлыҡ» горельефы
«Дан һөрәнләүсе» горельефы
Герой-ҡаланың тупрағы менән капсула

Мәңгелек ут

Мәңгелек ут 1975 йылда мемориаль комплексты асыу ваҡытында тоҡандырыла^[5] .

1980 йылдан башлап Мәңгелек ут янында Бөйөк Еңеүҙең байрам көндәрендә ҡаланың иң яҡшы пионерҙарынан, комсомолсыларынан почетлы ҡарауыл ҡуйыла. Традиция 2010 йылда И. В. Панфилов исемендәге 54-се һанлы Ҡаҙаҡ-Рәсәй гимназияһының етәкселеге инициативаһы менән тергеҙелә, Хәтер вахтаһында ҡаланың 9-11 синыф уҡыусылары ҡатнаша^[6]^[7]

Мәңгелек ут янына традициялы рәүештә ҡаланың яңы өйләнешкән парҙары бара, әммә уларҙың ҡылыҡтары әленән-әле ризаһыҙлыҡ тыуҙыра^[8]

Мемориаль эргәһендә ҡәберҙәр

Мемориалға ингән урында һауа трассаһын асыусылар иҫтәлегенә гранит плита урынлашҡан. Осоусы Т. Суонио һәм бортмеханик Н. Зорин 1931 йылда бортта берҙән-бер пассажир — Гулагтың дала төҙөлөшө етәксеһе Д. И. Литвинды оҙатып барғанда Аягуз янында һауала шартлай^[9]

Һәйкәл статусы

1979 йылдың 4 апрелендә халыҡ депутаттарының Алматы ҡала Советы башҡарма комитетының «Алматы ҡалаһының тарихи һәм мәҙәниәт ҡомартҡылары исемлеген раҫлау тураһында» 139-сы һанлы ҡарары ҡабул ителә, унда Дан Мемориалы ла күрһәтелгән.^[10] Ҡарар һәйкәлдәрҙе һаҡлау бурысын һәм реставрациялау проекттарын әҙерләүҙе күҙ уңында тота.

1982 йылдың 26 ғинуарында бина Ҡаҙаҡ ССР-ының республикаһы әһәмиәтендәге тарихи һәм мәҙәниәт ҡомартҡылары исемлегенә индерелгән^[11]

1993 йылдың 25 ноябрендә Алматы дәүләт тарихи-архитектура һәм мемориаль ҡурсаулығының өлөшө була. Ҡурсаулыҡ территорияһында яңы төҙөлөш тыйыла. Объекттарҙы реконструкциялау тик Ҡаҙағстан мәҙәниәт министрлығы рөхсәте менән генә мөмкин^[12]

Иҫкәрмәләр

[1] Бөйөк ватан һуғышы тураһында иҫтәлегенә монумент Алматы 2018 йыл 26 ноябрь архивланған.

[2] Тәүге тапҡыр Дан мемориаль тергеҙеү. Алматы

[3] Йәмәғәтсе булараҡ Дан мемориал ремонтлана. асыулана Алматы

[4] Дан мемориалы. алма-ата 2014 йыл 29 май архивланған.

[5] Дан мемориалы. алма-ата 2018 йыл 26 ноябрь архивланған.

[6] Мәңгелек ут янында мәктәп уҡыусыларының почетлы ҡарауылы оҙатыуында булған. Алматы

[7] Мәңгелек ут янында хәтер вахтаһы асылды. Алматы

[8] Мәңгелек ут янындағы йәштәр обеспокоиться тәртип хурлыҡлы. Алматы

[9] Дан Мемориалы

[10] Башҡарма комитеты ҡарары алма-ата ҡалаһы халыҡ депутаттары советы 1979 йылдың 4 апрелендә № 139 «ҡала тарих һәм мәҙәниәт ҡомартҡылары исемлегенә раҫлау тураһында алматы»

[11] Постановление Совета Министров Казахской ССР от 26 января 1982 года № 38 «О памятниках истории и культуры Казахской ССР республиканского значения» (билдәһеҙ). Дата обращения: 15 ғинуар 2013. Архивировано 21 ғинуар 2013 года.

[12] 1993 йылдың 25 ноябрендә Н 1182 Ҡаҙағстан республикаһы министрҙар кабинеты ҡарары тураһында «ойошмаһы Алматы дәүләт тарихи-архитектура ҡурсаулығы һәм мемориал»

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]