Ҡара урман (йыр)
| Ҡара урман | |
| Яҙыу датаһы |
XIX быуат |
|---|---|
| Автор |
халык |
Ҡара урман, шулай уҡ Иҫке ҡара урман — оҙон көй жанрында яҙылған башҡорт һәм татар халыҡ йыры[1].
Ҡара ла ғына урман, ҡараңғы төн,
Яҡшы аттар кәрәк үтергә;
Ҡара урманды сыҡҡан саҡта,
Киҫеп алдым пар уҫаҡ,
Ай, айырылмайыҡ, дуҫ булһаҡ.
Заманалар ауыр, йылдар ябыҡ,
Дуҫ-иш кәрәк донъя көтөргә.
Ҡара урманды сыҡҡан саҡта
Киҫеп алдым пар ҡайын,
Ай, айырылмайыҡ, дуҫҡайым.
Ҡара ла ғына йылан, ай, туҙ башлы
Йөрөйҙөр ҙә ҡамыш буйынса.
Ҡара урманға кергән саҡта,
Киҫеп алдым пар уҫаҡ,
Ай, айырылмайыҡ, дуҫ булһаҡ.
Яңғыҙ башым, юҡ юлдашым,
Йөрөймөн дә яҙмыш буйынса.
Ҡара урманға кергән саҡта,
Киҫеп алдым пар ҡайын,
Ай, айырылмайыҡ, дуҫҡайым.
Ҡара ла ғына урман, ҡараңғы төн,
Ниндәй юлдар менән үтербеҙ?
Ҡара урманды сыҡҡан саҡта,
Киҫеп алдым пар уҫаҡ,
Ай, айырылмайыҡ, дуҫ булһаҡ.
Дуҫ-иш менән бергә эш иткәндә,
Теләктәргә тиҙерәк етербеҙ.
Ҡара урманды сыҡҡан саҡта,
Киҫеп алдым пар ҡайын,
Ай, айырылмайыҡ, дуҫҡайым.
Төҙөлөшө[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Йырҙың төҙөлөшө ғәҙәттәгесә тарихи ваҡиғалар сылбырына нигеҙләнмәй. Йырҙың бар матурлығы уның күркәм, үҙенсәлекле метафораларында[2]. Йыр ир-ат дуҫлығы темаһын аса[3]. Йырҙың асылында «кешенең мөрәжәғәт итерлек иптәштәре булмаһа, ул ҡара урман шул тиклем ғүмер итә[2]», тигән тема ята. Йыр күп осраҡта ир-ат тарафынан башҡарыла.
Йырҙа һәм строфалар өҫтәмә оло контраста эйә: строфаларҙа ҡара төҫ өҫтөнлөк итһә, өҫтәмә яҡты төҫтәргә бай[4].
Башҡарыусылар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Бөгөнгө көндә Роза Аҡкучукова, Әлфиә Юлсурина, Зәки Мәхмүтов[5], Илһам Шакиров, Мәсгут Имашев[6] һәм башҡалар яҙмалар нигеҙендә билдәле.
Ҡыҙыҡ факттар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1974 йылда Илһам Шакиров Мәскәүҙә концерт бирә[7]. Билеттар ҡалмаған, һәм бер үк ваҡытта алдан күрелмәгән йырсы өҫтөндә режиссер Ростропович килә һәм сәхнә артынан уның йырлауын тыңларға тели. Был ваҡытта улар яңы ғына билдәле булалар, М.Ростропович Ҡазан консерваторияһында сығыштар яһаған була. Концерт тамамланғас, М.Ростропович уға көтөлмәгән әйтә текст:
«Һин мине был йырың менән үлтерҙең![8]»
Һүҙ «Ҡара урман» йыры тураһында барған[9]. Шунан һуң Илһам Шакиров Мстислав Леопольдович янына ҡунаҡҡа саҡырыла. Аяз Ғиләжевтың «Өс аршын ер» әҫәрендә батыр баш Мирвәли бер үк күренештә «Иҫке ҡара урман» йырын башлап ебәрә[10].
«Ҡара ғы-най урма-а-ан, ҡараң-ы-ы тө-ө-өн,/ Яхшый-ы-ый аттар кәрәк үтергә-ə-ə-әй!», — Мирвәли, А.Ғиләжевтең "Өс аршын ер" әҫәре.
Мирвәли ат менән тыуған яғына ҡайтҡан сағынҙа, күп әхлаҡ үҙгәрештәргә үҙе һиҙмәҫтән өлгәшә. Йыр ярҙамында А.Ғиләжев был үҙгәрештәрҙең башланып китеүен һүрәтләй[11].
Профессиональ музыкала ҡулланылышы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1949 йылда Нәжип Жиһанов «Башҡорт темаларына сюита» әҫәрен ижад итә, уның икенсе киҫәгендә «Ҡара урман» көйө инструменталь рәүештә ҡулланыла[12]. Шамил Шәрифуллин үҙенең симфоник оркестр өсөн «Йыйын» концертында «Ҡара урман» йырын инструменталь рәүештә ҡуллана[12].
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Ш.Әхмәһиева «ҠАРА УРМАН» ТАТАР ХАЛЫҠ ЙЫРЫ ТҮГЕЛ! // Ватандаш. — 2023. — ISSN 1683-3554.
- ↑ 2,0 2,1 Дулат-Алеев В. Д. Татарская музыкальная литература / В. Д. Дулат-Алеев. — Казань, 2007. — С.72
- ↑ Хабутдинова М. М. Роль музыки в творчестве А.Гилязова
- ↑ Дулат-Алеев В. Д. Татарская музыкальная литература / В. Д. Дулат-Алеев. — Казань, 2007. — С.72
- ↑ Иске кара урман җыры erlar.ru
- ↑ Мәсгут Имашев, «Кара урман» җыры music-college.ru
- ↑ Илһам дәвере {{{2}}}. protatarstan.ru
- ↑ Илһам дәвере {{{2}}}. protatarstan.ru
- ↑ Илһам дәвере {{{2}}}. protatarstan.ru
- ↑ Хабутдинова М. М. Роль музыки в творчестве А.Гилязова
- ↑ Хабутдинова М. М. Роль музыки в творчестве А.Гилязова
- ↑ 12,0 12,1 Дулат-Алеев В.Р. {{{заглавие}}} (Җ.Дәрзаман тәрҗ.) // В. Дулат-Алеев, З. Саләхова Татар музыкасы фонохрестоматиясе: музыка уку йортлары өчен.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Башҡорттоң 100 йыры / Төҙөүсеһе һәм музыка редакторы Мәжит Алкин. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1992. — 272 бит.
- Башкирское народное творчество: Песни и наигрыши/ Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова. — Уфа: Башкнигоиздат, 1983. — 309 с.
- Башҡорт халыҡ моңдары (Башкирские народные мелодии) / Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова. — Уфа: Башкнигоиздат, 1991. — 104 с.
- Башкирское народное музыкальное искусство. Т. I: Эпические песни и напевы /Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова; Отв. ред. Ф. А. Надршина, Д. Д. Хасаншин. — Уфа: Китап, 2001. — 240 с.(на башк. яз.).
- Башкирское народное музыкальное искусство. Т. II: Лирические песни и напевы / Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова; Отв. ред. Д. Д. Хасаншин. — Уфа: Китап, 2002. — 236 с.(на башк. яз.)
- Башкирское народное музыкальное искусство. T.III: Лирико-драматические песни и напевы /Сост., вступ. ст. и коммент. P. C. Сулейманова; Отв. ред. М. И. Дильмухаметов, Д. Д. Хасаншин. — Уфа, 2001. − 267 с. (на башк. яз.).
- Башкирское народное творчество. Песни. — Уфа, 1974.
- 100 башкирских народных песен и наигрышей / Составители: А.М. Айткулов, Н.В. Ахметжанова, А.Б. Гайсаров, Ф.Х. Шарафуллин, Ф.В. Шарипов. — Уфа, 2017.
- Дулат-Алеев В. Д. Татарская музыкальная литература / В. Д. Дулат-Алеев. — Казань, 2007. — ISBN 5-85401-082-8.
- Хабутдинова М. М. Роль музыки в творчестве А.Гилязова
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
YouTube сайтында Илһам Шакиров башкаруында «Иске кара урман» татар халык җыры.