Вилен һарайҙары

Вилен һарайҙары
Дәүләт	Литва
Административ-территориаль берәмек	Вильнюс
Иң тәүге яҙма ваҡыты	1323
Вилен һарайҙары Викимилектә

Вилен һарайҙары— Бөйөк Литва кенәзлегенең баш ҡалаһы Вильнаның таш һарайҙар комплексы, Вилия йылғаһының һул яҡ ярында урынлашҡан. Комплекс өс һарайҙан: Өҫкө («Тау»), Түбәнге («Үҙән») һәм Ҡыйыштан тора, һуңғыһы 1390 йылда тәре йөрөтөүселәр тарафынан яндырыла һәм бер ҡасан да тергеҙелмәй. XIV быуаттан алып XVII быуат урталарына тиклем бөйөк литва кенәздәренең резиденцияһы булып хеҙмәт итә, XVIII быуат аҙағына тиклем төрлө административ институттар урынлаша.

Тарихы

Замок комплексы планы. Үрге замок: 1. Көнбайыш башня, 2. Көньяҡ башня (соха. фундамент), 3. Цитадель. Түбәнге замок: 4. Һарай урамына ҡапҡа һәм күпер, 5. Күпер урамына юл һәм күпер, 6. Кафедраль собор, 7. Трибунал һарайы, 8. Епископ һарайы 9. Король һарайы, 10. Паркы һарайы, 11. Яңы арсенал (хәҙер музей), 12. Башня һәм иҫке арсенал ҡапҡалары 13. Иҫке арсенал ихатаһы

Түбәнге һарайҙы төҙөү XIII быуат аҙағы — XIV быуат башына ҡарай, Һарай тауы итәгендә ятҡан (Гедимин тауҙары) ауыл һарай итеп үҙгәртелә. XIV быуат башында 9-10 м бейеклеккә һәм 3,1 м киңлеккә еткән стеналарҙың күпселеге төҙөлөп бөтә. Түбәнге һарайҙың стеналарының оҙонлоғо километрҙан ашыу була.

Күпселек башнялары бер-береһенән алыҫ торған. Түбәнге һарайҙың иң боронғо башняларының ҡалдыҡтары кафедраль соборҙың манараһының фундаменты аҫтында һаҡланған, уның аҫтында XV быуат аҙағында —XVI быуат аҙағында ҡулайлаштырылған. Планға ярашлы башня 13,5 метр яҡтары менән квадрат булған.

Вилен һарайҙары тураһында 1323 йылдың 2 октябрендә билдәләнгән яҙма сығанаҡтарҙа бөйөк литва кенәзе Гедимин Тевтонскийҙың орденға һәм Ригаға мөрәжәғәтнәмәһендә телгә алына.

Һарай тауындағы Үрге һарайҙың таш стеналарын төҙөү XIV быуаттың беренсе яртыһына ҡарай тигән фараз бар. XV быуат башында бөйөк литва кенәзе Витовт бойороғо буйынса Үрге һарай яңынан төҙөлә, был, бәлки, 1419 йылда уның көслө янғын ваҡытында зыян күреүе тураһында һөйләй. Беҙҙең көндәрҙә Һарай тауының бейеклеге 48 метр тәшкил итә. Үрге һарайҙың стеналарының оҙонлоғо 320 метр тәшкил итә, һарай үҙе 110—120 метрға 50—60 метр күләм майҙанды биләй.

Литва суҡындырылғандан һуң XIV быуат аҙағында Түбәнге һарайҙың көньяҡ-көнбайыш мөйөшөндә рим-католик кафедраль соборы һәм Вилен епископтарының һарайы төҙөлә. Артабан бында сиркәү үҙәге формалаша, уларҙа шулай уҡ викарий һәм вилен капитул резиденцияһы урынлаша.

XIII—XIV быуаттарҙа Һарай тауының көнбайыш итәгендә таш һарай төҙөлә. XV быуатта был урында готика стилендә бер нисә ҡоролма була, улар XVI быуаттың беренсе яртыһында ренессанс стилендә бөйөк кенәздәрҙең яңы резиденцияһы составына индерелә.

XVI быуат уртаһында Түбәнге һарайҙың төньяҡ өлөшөндә арсенал (цейхгауз) барлыҡҡа килә, XVII быуат башында ул өс төп корпустан тора.

Рус-поляк һуғышы ваҡытында, 1655 йылда, һарайҙарҙы бер ҡыйынлыҡһыҙ һәм айырым һуғышһыҙ рәсәй ғәскәрҙәре баҫып ала. 1661 йылдың 11 июлендә Вильна кире ҡағыла, ләкин замок өсөн көрәштәр декабргә тиклем дауам итә. Һөҙөмтәлә һарайҙар ныҡ зыян күрә, тергеҙеүгә тик кафедраль собор, арсенал һәм епископ һарайы ғына дусар була.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Виленские городские укрепления
• Замковое строительство в Великом княжестве Литовском
• Дворец правителей

Әҙәбиәт

• Будрейка Э. Вильнюсский замок. — Вильнюс: Минтис, 1980. — 44 с.
• Вайцэховіч З. Віленскія замкі. — Менск: Выдавецкая ініцыятыва, 2000. (белор.)
• Bortnowski W. Przegląd prac konserwacyjnych na górze Zamkowej w Wilnie w latach 1930—1936 // Ateneum Wileńskie. — 1938. — Rocz. 13. — Zesz. 1. — S. 211—216. (пол.)
• Drėma V. Dingęs Vilnius. -Vilnius: Vaga, 1991. — 404 p. — P. 82—131. (лит.)
• Kieszkowski W. Dolny zamek wileński // Arkady. — 1937. — № 10. — S. 506—512. (пол.)
• Kitkauskas N. Vilniaus pilys : statyba ir architektura. — Vilnius Mokslas, 1989. — 231 p. (лит.)
• Kuncevičius A. Die Kacheln aus dem Palast der Großfürsten in Vilnius // Archälogische Schätze aus Litauen. Duisburg; Regensburg, 1992. — S. 71—134. (нем.)
• Ragauskienė, R.; Antanavičius, D.; Burba, D. Vilniaus Žemutinė pilis XIV a. — XIX a. pradžioje : 2002—2004 m. istorinių salitinių paieškos. — Vilnius: Pilių Tyrimo Centras «Lietuvos Pilys» Lietuvos Istorijos institutas, 2006. — 455 p. (лит.)
• Tautavičius A. Vilniaus pilies kokliai (XVI—XVII a.). — Vilnius: Mintis, 1969. (лит.)
• The Castles of Vilnius: guidebook. — Vilnius: Draugija Pilis, 2000. — 24 p. (инг.)
• Urbanavičius V. Vilniaus žemutinės pilies rūmai: 1996—1998 metų tyrimai. — Vilnius: Pilių Tyrimo Centras «Lietuvos Pilys» Lietuvos Istorijos institutas, 2003. — 343 p. (лит.)

Һылтанмалар

• Дзярновіч А. Рэканструкцыя Ніжняга замка ў Вільні: прафесійныя праблемы і грамадскі кантэкст // Республиканская научно-практическая конференция «Мирский замок. Концепция реставрации и проблемы музеефикации». — Мир, 2005. (белор.)  (Тикшерелеү көнө: 7 ноябрь 2011)