Лезгин яҙмаһы
| Лезгин яҙмаһы | |
| Әҫәрҙең теле | лезгинский язык[d] |
|---|---|
Лезгин яҙмаһы (лезг. лезги кхьинар) — лезгин телендә яҙыу өсөн ҡулланылған яҙма. Төрлө ваҡытта төрлө графикалаға нигеҙләнеп йәшәй, бер нисә тапҡыр реформаға дусар була. Әлеге ваҡытта лезгин яҙмаһы кириллицала тормошҡа аша. Лезгин яҙмаһының тарихында түбәндәге баҫҡыстар айырыла:
- XIX быуат башы — 1928 йыл — ғәрәп алфавитына нигеҙләнгән яҙма
- 1860-сы — 1910-сы йылдар — кириллицалағы яҙыу (ғәрәп яҙмаһы менән йәнәш)
- 1928—1938 йылдар — латин алфавитындағы яҙма
- 1938 йылдан алып — кириллица алфавитына нигеҙләнгән хәҙерге заман яҙыуы.
Ғәрәп яҙмаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Хәҙерге Дағстан авторҙарының хеҙмәттәрендә агван теле менән ул ҡулланған яҙма лезгин теле менән тиңләп күрһәтелә. Ләкин күпселек ғалимдар агван телен «уди теленең иҫкесә торошо» тип иҫәпләй[1].
Лезгин яҙмаһының иң боронғо ҡомартҡылары XIX быуаттың беренсе яртыһына ҡарай. Был ҡулъяҙмаларҙа өлөшләтә дағстан телдәре (аджам) фонетикаһына яраҡлаштырылған ғәрәп алфавиты ҡулланыла. XIX быуатта лезгин телендә ғәрәп шрифты менән байтаҡ нәфис һәм поэтик әҫәр яҙыла (Етим Эмин шиғриәте һ.б.)[2].
1917 йылғы революциянан һуң ғәрәп графикаһында фәнни нигеҙҙәге беренсе норматив лезгин алфавитын төҙөү буйынса эш башлана. Ошондай тәүге алфавитты Касумкент уҡытыусыһы Абу-Джафар Мамедов эшләй. Алфавиттың икенсе бер вариантын Г. А. Гаджибеков әҙерләй. Был алфавитта бер нисә китап нәшер ителә, шул иҫәптән «Лезгин шағирҙарының йырҙары» (1927), әммә был ваҡытҡа ғәрәп яҙмаһы урынына латин яҙмаһын ҡулланыу тураһындағы мәсьәлә ҡалҡып сыға[3].
Ғәрәп яҙмаһына нигеҙләнгән лезгин алфавиты түбәндәге күренештә була (хәрефтәрҙең урынлашыу тәртибе һаҡланмаған)[4]:
| آ | ب | چ | ج | ڃ | د | اه | ٱ | ف | گ |
| غ | ﻫ | اى | ى | ک | ل | م | ن | اۊ | پ |
| ڢ | ڠ | ق | ر | س | ص | ش | ت | ط | ت |
| ط | او | اۈ | و | خ | | څ | ز | ژ | ڗ |
Услар кириллицаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1860-сы йылдарҙа, Дағстан Рәсәй империяһына ҡушылғандан һуң, этнограф һәм лингвист П. К. Услар тарафынан беренсе лезгин грамматикаһы эшләнә (1896 йылда баҫылып сыға). Был грамматикала бер нисә латин һәм грузин хәрефе өҫтәлгән һәм модификацияланған кириллица алфавиты ҡулланыла. 1871 йылда ошо алфавитта Темир-Хан-Шурала беренсе лезгин китабы — «Кюринская азбука» нәшер ителә, Усларҙың ярҙамсыһы Казанфар Зульфикаров уның авторы була[5].
XX быуат башында Услар алфавитында тағы бер нисә китап баҫылып сыға. Улар араһына «Ҡөрьәндә телгә алынған һигеҙ пәйғәмбәрҙең тарихы» һәм Абу-Джафар Мамедов төҙөгән «Ќу̇ре ჭалан елифарни аҳпа гw æниз қелдаj ђуз» әлифбаһы була; әлифба Тифлиста 1911 йылда нәшерләнгән була[6]. Әммә Услар алфавиты артабан үҫтерелмәй.
Латин алфавиты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1920-се йылдарҙа СССР-ҙа алфавиттарҙы латинлаштырыу башлана. 1925—1926 йылдарҙа Мәскәү юғары уҡыу йорттарында уҡыған лезгин студенттары «лезгин түңәрәге» ойоштора, уның эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә «Лезгинса яҙырғамы?» тигән брошюра баҫтырыла, ошо китапта латинлаштырылған алфавиттың проекты бирелә. Бер ни тиклем ваҡыттан дағстан телдәре өсөн Г. А. Гаджибеков һәм А. Л. Шамхалов тарафынан беренсе «яңы дағстан алфавиты» төҙөлә. Уның модификацияларының береһе лезгин теленә тәғәйенләнә.
1928 йылдың 27 июнендә Бөтә Союз яңы алфавит үҙәк комитетының ғилми советы тәҡдим ителгән алфавитты хуплай. Яңы яҙманың үҙенсәлектәренең береһе булып баш хәрефтәрҙең булмауы тора. Алфавит үҙе ошондай күренештә була[7]: a, b, c, cc, 
, ç, d, e, ə, f, g, ƣ, h, i, j, k, kk, ⱪ, l, m, n, o, ө, p, pp, 
, q, ꝗ, r, s, ş, t, tt, 
, u, v, x, 
, 
, y, z, ƶ, ꞩ, ꞩꞩ, ⱬ, '
1932 йылда лезгин алфавитына бер нисә үҙгәреш индерелә — хәрефтәр һаны ҡыҫҡартыла, баш хәрефтәр индерелә. 1930-сы йылдар уртыһына ул ошондай ҡиәфәткә инә[8]:
| A а | B b | C c | Ç ç | D d | E е | F f | G g | Ƣ ƣ | H h | I i | J j | K k |
| Ⱪ ⱪ | L l | M m | N n | O о | P p | 
|
Q q | Ꝗ ꝗ | R r | S s | Ş ş | Ꞩ ꞩ |
| T t | 
|
U u | V v | X x | 
|
|
Y y | Z z | Ƶ ƶ | Ⱬ ⱬ | ' |
2018 йылда Әзербайжанда латинлаштырылған алфавит проекты эшләнә, уны ошо илдә йәшәгән лезгиндарға ғәмәлдәге кириллица алфавиты урынына ҡулланыуға тапшырырға ниәт ителә[9] [неавторитетный источник?]
Хәҙерге алфавит[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1930-сы йылдар аҙағында СССР-ҙа яҙмаларҙы кириллицаға күсереү башлана. Уның барышында 1938 йылдың 5 ғинуарында ВКП(б)-ның Дағстан өлкә комитеты бюроһы Дағстан халыҡтары алфавиттарын да кириллицаға күсереү тураһында ҡарар сығара. 8 февралдә был ҡарар партияның Дағстан АССР-ы өлкә комитеты тарафынан раҫлана[10]. 11 февралдә яңы лезгин алфавиты «Дагестанская правда» гәзитендә баҫылып сыға.
Артабан алфавитҡа ҙур булмаған үҙгәрештәр индерелә (Ё ё хәрефе индерелә, ә УӀ уӀ хәрефе Уь уь менән алмаштырыла). Әлеге ваҡытта лезгин алфавиты түбәндәгесә[11]:
| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Гь гь | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и |
| Й й | К к | Къ къ | Кь кь | КӀ кӀ | Л л | М м | Н н | О о | П п | ПӀ пӀ | Р р |
| С с | Т т | ТӀ тӀ | У у | Уь уь | Ф ф | Х х | Хъ хъ | Хь хь | Ц ц | ЦӀ цӀ | Ч ч |
| ЧӀ чӀ | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Хәҙерге орфография 1962 йылдан бирле йәшәп килә. 1962 йылға тиклем /k/, /p/, /t/, /t͡s/, /t͡ʃ/ ышҡылыуһыҙ тартынғылары икеләтелгән хәреф менән билдәләнгән була: кк, пп, тт, цц, чч, ччил /t͡ʃil/ «ер» менән чил /t͡ʃʰil/ «селтәр» кеүек парҙар хасил ителә. Кәм тигәндә 19 ошондай пар була. Хәҙерге орфографияла бындай һүҙҙәр омограф булып тора: чил — бер үк ваҡытта /t͡ʃil/ «ер» ҙә, /t͡ʃʰil/ «селтәр» ҙә[12].
Алфавиттарҙы тап килтереү таблицаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
| Ғәрәп | Услар кириллицаһы |
Латиница 1932-1938 йылдарҙа |
Хәҙерге кириллица |
МФА[12] |
|---|---|---|---|---|
| آ | а | A a | А а | a |
| ب | б | B b | Б б | b |
| و | в | V v | В в | w |
| گ | г | G g | Г г | g |
| غ | г̧ | Ƣ ƣ | Гъ гъ | ʁ |
| ﻫ | h | H h | Гь гь | h |
| د | д | D d | Д д | d |
| اه | е | E e, Je | Е е | je, e |
| - | - | - | Ё ё | jo |
| ژ | ж | Ƶ ƶ | Ж ж | ʒ |
| ز | з | Z z | З з | z |
| اى | i | I i | И и | i |
| ى | j | J j | Й й | j |
| ک | к | K k | К к | kʰ, k |
| ڠ | қ | Q q | Къ къ | q |
| ق | q | Ꝗ ꝗ | Кь кь | q' |
| گ | k | Ⱪ ⱪ | КӀ кӀ | k' |
| ل | л | L l | Л л | l |
| م | м | M m | М м | m |
| ن | н | N n | Н н | n |
| او | о | O o | О о | o |
| پ | п | P p | П п | pʰ, p |
| ڢ | ԥ | P̡ p̡ | ПӀ пӀ | p' |
| ر | р | R r | Р р | r |
| س | с | S s | С с | s |
| ت | т | T t | Т т | tʰ, t |
| ط | ҭ | T̨ t̨ | ТӀ тӀ | t' |
| او | у | U u | У у | u |
| اۊ | у̇ | Y y | Уь уь | y |
| ف | ф | F f | Ф ф | f |
| خ | х | X x | Х х | χ |
| څ | ħ | Ӿ ӿ | Хъ хъ | qʰ |
| ؼ | h̑ | Ҳ ҳ | Хь хь | x |
| ص | ц | S̷ s̷ | Ц ц | ʦ |
| ڗ | წ | Ⱬ ⱬ | ЦӀ цӀ | ʦ' |
| چ | ч | C c | Ч ч | ʧ |
| ج | ჭ | Ç ç | ЧӀ чӀ | ʧ' |
| ش | - | Ş ş | Ш ш | ʃ |
| - | - | - | Щ щ | - |
| - | - | ' | ъ | ʔ |
| - | - | - | Ы ы | - |
| - | - | - | ь | - |
| اه | е | E e | Э э | ʔe, e |
| - | - | ju | Ю ю | ju |
| - | - | ja | Я я | ja, æ |
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Г. А. Климов. Агванский язык // Языки мира. Кавказские языки. — М. : Academia, 1998. — С. 99-101. — 480 с. — ISBN 5-87444-079-8.
- ↑ Р. И. Гайдаров. Из истории становления лезгинского литературного языка и письменности // Учёные записки Дагестанского государственного университета им. В. И. Ленина. — 1962. — Т. VIII. — С. 31-45.
- ↑ А. Ш. [Шабад А.], Е. Ш. Лезгинский язык // Литературная энциклопедия. — М. : ОГИЗ РСФСР, 1932. — Т. 6. — Стб. 151-152.
- ↑ Новый алфавит для народностей Дагестана // Культура и письменность Востока. — Баку, 1928. — Вып. II. — С. 176-177.
- ↑ Кюринская азбука. — Темир-Хан-Шура, 1871. — 57 с.
- ↑ Кюринская азбука и первая книга для чтения = Ќу̇ре ჭалан елифарни аҳпа гw æниз қелдаj ђуз. — Тифлис, 1911.
- ↑ alqcdar a.q. ⱬiji lezgi ilifar-ni sifte ⱪeldaj ktab. — mahac-qala, 1928.
- ↑ Alqadarskij A.Q. Bukvar. — Mahacqala, 1937.
- ↑ С. Керимова. Смена графики ударит по самому сердцу нашего народа (20 март 2019). Дата обращения: 30 март 2019.
- ↑ А. А. Исаев. О формировании и развитии письменности народов Дагестана // Социологический сборник. — Махачкала, 1970. — Вып. I. — С. 173-232.
- ↑ Р. И. Гайдаров, А. Г. Гюльмагомедов, У. А. Мейланова, Б. Б. Талибов. Современный лезгинский язык. — Махачкала : ИЯЛИ ДНЦ РАН, 2009. — С. 94-96. — 482 с. — 300 экз. — ISBN 978-5-914331-018-6.
- ↑ 12,0 12,1 Haspelmath, Martin. A grammar of Lezgian. — Berlin ; New York: Mouton de Gruyter, 1993. — P. 28—29. — 568 p. — ISBN 3-11-013735-6.