Каддафи Муаммар

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Муаммар Каддафи
ғәр. معمر القذافي‎
Муаммар Каддафи
Каддафи 2009 йылдың 2 февралендә Аддис-Абебала Африка союзы саммитында
Флаг
Флаг
 Ливия Дөйөм халыҡ конгресының генераль секретары
2 март, 1979 — 20 октябрь, 2011
Алдан килеүсе: вазифа раҫланған
Дауамсы: вазифа юҡҡа сығарылған
2 март, 1977 — 2 март, 1979
Алдан килеүсе: вазифа раҫланған
Дауамсы: Абдул Ати әл-Обейди
Флаг
Флаг
 Ливияның Революцион командование советы рәйесе
Флаг
Флаг
1 сентябрь, 1969 — 2 март, 1977
Алдан килеүсе: вазифа раҫланған
Дауамсы: вазифа юҡҡа сығарылған
Флаг
Флаг
 Ливия премьер-министрҙары исемлеге
Флаг
Флаг
16 ғинуар, 1970 — 16 июль, 1972
Алдан килеүсе: Мәхмүт Сөләймән әл-Мәғриби
Дауамсы: Әбдел Сәләм Жәллүд
Флаг
Флаг
 Ливияның оборона министры
Флаг
Флаг
16 ғинуар, 1970 — 16 июль, 1972
Алдан килеүсе: Әҙәм Сәйет Хавваз[1]
Дауамсы: Әбүбәкер Юныс Жабәр
Флаг
Флаг
 Африка союзы рәйесе
2 февраль, 2009 — 31 ғинуар, 2010
Алдан килеүсе: Жакайя Киквете
Дауамсы: Бингу вә Мутарика
 
Дине: Ҡөрьәнселек һәм Сөнниҙәр
Тыуған: 7 июнь 1942({{padleft:1942|4|0}}-{{padleft:6|2|0}}-{{padleft:7|2|0}})[2][3][4][…]
Каср Абу-Хади[d], Итальянская Ливия[d]
Үлгән: 20 октябрь 2011({{padleft:2011|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:20|2|0}})[5][2][6][…] (69 йәш)
Сирт[d], Ливия[7][8][9]
Ерләнгән: Ливийская пустыня[d]
Исеме: ғәр. Muammar Muhammad Abu Minyar Gadafi‎
Атаһы: Абу Меньяр[d]
Әсәһе: Аиша бен Ниран[d][10]
Супруг: Fathia Nuri Khalid[d] һәм Сафия Фаркаш[d]
Балалары: Саади Каддафи[d]
Каддафи, Саиф аль-Ислам[d]
Ганнибал Каддафи[d]
Каддафи, Муттазим Билла[d]
Каддафи, Саиф аль-Араб[d]
Хамис Каддафи[d]
Мухаммад Каддафи[d]
Аиша Каддафи[d]
Партия: Арабский социалистический союз[d] һәм Арабский социалистический союз[d]
Белеме: Военная академия Бенгази[d]
Ливийский университет[d]
Joint Services Command and Staff College[d]
Fu Hsing Kang College, National Defense University[d]
Фәнни дәрәжәһе: фән докторы
 
Автограф:
 
Наградалары:
Беренсе класлы Бөйөк яулап алыусы ордены
Таҫмалы«Стара планина» ордены Изге Өмөт орденының махсус класлы (КАР)
Милли орден кавалеры (Чад)
I дәрәжә Аҡ арыҫлан ордены
«На благо Республики» ордены кавалеры
«На благо Республики» ордены кавалеры
 Республика ордены (Нигерия, граждандар өсөн)
Орден Князя Ярослава Мудрого І степени
Орден Князя Ярослава Мудрого І степени
 I дәрәжә Богдан Хмельницкий ордены (Украина)
Гранд-командор ордена Республики Гамбия
1 дәрәжә Милли флаг ордены
1 дәрәжә Милли флаг ордены
Большой Крест Национального ордена Мали
Большой Крест Национального ордена Мали
«На благо Республики» ордены кавалеры
«На благо Республики» ордены кавалеры
1 класлы Омейяд ордены
Хосе Марти Милли ордены
Хосе Марти Милли ордены
 Милли орден кавалеры (Нигер)
Леопард орденының Ҙур тәреһе кавалерҙары Бенин Милли орденының Ҙур тәреһе кавалеры
Кавалер Большого креста ордена Признания (ЦАР) Дуҫлыҡ ордены — 2009 Орден Дружбы (Вьетнам) I дәрәжә Румыния Социалистик Республикаһының Йондоҙ ордены кавалеры
Юбилейная медаль «За доблестный труд (За воинскую доблесть). В ознаменование 100-летия со дня рождения Владимира Ильича Ленина»
Юбилейная медаль «За доблестный труд (За воинскую доблесть). В ознаменование 100-летия со дня рождения Владимира Ильича Ленина»
Каддафи бите бында йүнәтелә. Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Каддафи (мәғәнәләр).

Муаммар Мөхәммәт Әбү Миньяр әл-Каддафи (ғәр. مُعمّر محمد عبد السلام القذّافي‎; 7 июнь 1942 — 20 октябрь 2011) — ливия революционеры, сәйәсмән һәм сәйәси теоретик. Ул 1969 йылдан алып 2011 йылға тиклем Ливияның фактик лидеры менән, башта 1969 йылдан алып 1977 йылға тиклем Ғәрәп Ливия Республикаһының революция рәйесе булараҡ, ә һуңынан, 1977 йылдан 2011 йылға саҡлы, Бөйөк Социалистик Халыҡ Ливия Ғәрәп Жәмәһириәһенең «туғандаш юлбашсыһы». Тәүҙә идеологик яҡтан ғәрәп милләтселеге һәм ғәрәп социализмы тарафдары, аҙаҡ ул, Африка йүнәлешле Өсөнсө бөтә донъя теорияһы тип аталған үҙ ҡағиҙәләренә ярашлы, идара иткән.

Сирттан алыҫ булмаған Италия Ливияһында, ярлы бедуин ғаиләһендә тыуып үҫкән Каддафи Сабха мәктәбендә уҡығанда уҡ ғәрәп милләтсеһе булып китә, һуңынан Бенгазиҙағы Король хәрби академияһына уҡырға инә. Ул ҡораллы көстәрҙә Көнбайыш хуплаған Иҙристең сенусит монархияһын 1969 йылда ҡолатҡан революцион төркөм ойоштора. Власҡа килгәс, Каддафи Ливияны үҙенең Революцион командование советы идара иткән республикаға әйләндерә. Үҙенең указдарына таянып, ул илдән ливия итальяндарын депортациялаған һәм көнбайыш хәрби базаларҙы ҡыуып сығарған. Ғәрәп милләтсе хөкүмәттәре, айырыуса Мысырҙан Ғәмәл Әбдел Насер өлгөһөндә бәйләнештәрҙе нығытҡанда, ул панғәрәп сәйәси союзы өсөн уңышһыҙ сығыш яһай. Ислам модернисы булараҡ, ул шәриғәтте хоҡуҡ системаһына нигеҙе булараҡ индерә һәм «ислам социализмын» үҫтерә. Ул нефть сәнәғәтен национализациялай һәм ҡораллы көстәргә ярҙам итеү, сит ил революционерҙарын финанслау һәм торлаҡ төҙөлөшөнә, һаулыҡ һаҡлауға һәм мәғарифҡа айырыуса иғтибар бүленгән социаль программаларҙы тормошҡа ашырыу өсөн арта барған дәүләт килемдәрен файҙалана. 1973 йылда ул, туранан-тура демократия системаһы булараҡ күрһәтелгән Төп халыҡ конгрестарын ойоштороп, "Халыҡ революцияһы"на башланғыс һала, ләкин төп ҡарарҙар буйынса шәхси контролен һаҡлап ҡала. Шул уҡ йылда ул "Йәшел китап"та (Каддафи) үҙенең Өсөнсө бөтә донъя теорияһын бәйән итә.

Каддафи Ливияны 1977 йылда Жәмәһириә («массалар дәүләте») исемле яңы социалистик дәүләткә әйләндерә. Ул рәсми рәүештә идара итеүҙе үҙ өҫтөнә алған, ләкин башҡаса фекерләүҙе баҫтырыу өсөн яуаплы хәрби һәм революцион комитеттарҙың башлығы булып ҡалған. 1970-1980-се йылдарҙа Ливияның Мысыр һәм Чад менән сик буйы бәрелештәре, сит ил боевиктарына ярҙам итеү һәм Шотландияла Локерби өҫтөндә шартлау өсөн яуаплылыҡ уның донъя аренаһында тағы ла нығыраҡ изоляцияһына килтерә. Айырыуса Израиль, АҠШ һәм Берләшкән Короллек менән дошманлыҡ мөнәсәбәттәре нығына, был 1986 йылда Америка Ҡушма Штаттарының Ливияны бомбаға тотоуына («Эльдорадо каньоны» опреацияһы) һәм Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы индергән иҡтисади санкцияларға килтерә. 1999 йылдан Каддафи панғәрәбизмдан ситләшә һәм панафриканизмды, көнбайыш илдәре менән яҡынайыуҙы хуплай; 2009—2010 йылдарҙа ул Африка союзы рәйесе була. 2011 йылда «ғәрәп яҙының» ҡыҙған мәлендә Ливияның көнсығышында бөтә ерҙә лә таралған ришүәтселеккә һәм эшһеҙлеккә ҡаршы протест хәрәкәте тоҡана. Хәл граждандар һуғышына әүерелә, уға Төньяҡ Атлантик килешеүе ойошмаһы Каддафи яҡлыларға ҡаршы Милли күсеү советы яғында сығыш яһай. Каддафи хөкүмәте ҡолатыла; ул Сиртҡа сигенә, ләкин Милли күсеү советы боевиктары тарафынан ҡулға алына һәм үлтерелә.

Етди фекер айырымлыҡтары тыуҙырған фигура булараҡ, Каддафи Ливия сәйәсәтендә дүрт тиҫтә йыл дауамында өҫтөнлөк иткән һәм Ливияла бөтә ерҙә лә шәхес культы объекты булған. Ул төрлө наградалар менән бүләкләнде һәм үҙенең империализмға ҡаршы позицияһы, ғәрәп, аҙаҡтан Африка берҙәмлеген хуплауы, шулай уҡ нефть запастарын асҡандан һуң илдең һиҙелерлек үҫеше өсөн юғары баһа алды. Ә Ливия халҡының күбеһе Каддафиҙың социаль һәм иҡтисади реформаларына тәүәккәл рәүештә ҡаршы сыҡҡан; үлгәндән һуң, уны үҙ халҡына ҡарата енси аҙғынлыҡ ҡылыуҙа, язалауҙа һәм үлтереүҙә ғәйепләйҙәр. Күптәр уны кеше хоҡуҡтарын даими боҙған һәм төбәктә һәм сит илдә глобаль терроризмды финанслаған авторитар хаким, диктатор булараҡ ғәйепләгән.

Йәшлек йылдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бала сағы: 1940-1950-се йылдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Муаммар Мөхәммәт Әбү Миньяр әл-Каддафи[11] Каср Әбү-Хадиҙан алыҫ түгел, Сирт ҡалаһынан алыҫ булмаған, Ливияның көнбайышында Триполитания сүллегендәге ауыл ерендә тыуған[12][13][14]. Уның ғаиләһе сығышы буйынса ғәрәп булған Каддафа исемле әллә ни йоғонтоға эйә булмаған ғәрәпләшкән берберҙәр нәҫеленән сыҡҡан[12][13][15][16]. Уның әсәһе Аиша бин Ниран (1978 йылда вафат булған), ә атаһы Мөхәммәт Абдул Сәләм бин Хамед бин Мөхәммәд булған, ул Әбү Мениар булараҡ билдәле булған (1985 йылда вафат булған); ярлы кәзә һәм дөйә көтөүсеһе булған[12][13][15]. Күп кенә сығанаҡтар раҫлауынса, әсәһе яғынан өләсәһе ислам динен ҡабул иткән йәһүд булған[17].

Хәҙерге заман Каддафиҙары кеүек үк, бәҙеүәндәрҙең күсмә ҡәбиләләре наҙан булған һәм тыуыу тураһында яҙма алып бармаған[13][14][18]. Күп биографтар 7 июнде Каддафиҙың тыуған көнө тип ҡарай; ләкин уның тыуған көнө аныҡ билдәле түгел, һәм сығанаҡтар уның 1942 йылда йәки 1943 йылдың яҙында тыуғанлығын раҫлай[13][14][18]. Биографтар Дэвид Бланди һәм Эндрю Лайсетт билдәләүенсә, Каддафиҙың тыуыуы 1940 йылға тиклем булыуы ла мөмкин[18]. Каддафиҙың өс апаһы, һәм ул ата-әсәһенең берҙән-бер улы булған[13][14][18]. Каддафи бәҙәүи мәҙәниәтендә тәрбиәләнгән, һәм уның шәхси зауығына бөтә ғүмеренә йоғонто яһаған; ул сүллеккә өҫтөнлөк биргән һәм уйланған саҡтарында барған[13][14].

Каддафи бала саҡтан Европа колониаль державаларының Ливияға ҡатнашлығы барлығын белгән; Италия уның илен баҫып алған, һәм Икенсе бөтә донъя һуғышының Төньяҡ Африка кампанияһы ваҡытында Ливия итальян һәм инглиз ғәскәрҙәре араһындағы конфликттың шаһиты булған[14][19]. Һуңыраҡ яҙылған раҫлауҙарға ярашлы, Каддафиҙың атаһы яғынан олатаһы Әбдесәләм Буминьяр 1911 йылда Италия армияһы баҫып ингән ваҡытта үлтерелә[20][21][22]. Икенсе бөтә донъя һуғышының аҙағында, 1945 йылда, Ливияны Британия һәм Франция ғәскәрҙәре баҫып ала. Бөйөк Британия һәм Франция илде үҙ-ара бүлешеү мөмкинлеген ҡарай[23][24][25], әммә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Генераль ассамблеяһы илгә сәйәси бойондороҡһоҙлоҡ бирелергә тейеш тигән ҡарар ҡабул итә һәм 1951 йылда көнбайыш монарх Мөхәммәт Иҙрис әс-Сануси етәкселегендә федератив дәүләт — Ливия Берләшкән Короллеген булдырҙы. Ул сәйәси партияларҙы тыйҙы һәм власты үҙ ҡулында үҙәкләштерҙе[23][24][25].

Белеме һәм сәйәси әүҙемлеге: 1950—1963[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Каддафиҙың иң тәүге белеме урындағы ислам уҡытыусыһы биргән дини характерҙа була[26][27]. Һуңынан, Артабан, башланғыс мәктәптә уҡыу өсөн күрше Сиртҡа күсеп килә, һәм дүрт йыл эсендә алты синыфты тамамлай[28][29][30][31]. Ливияла белем алыу түләүһеҙ булмаған, әммә атаһы уға, финанс ауырлыҡтарға ҡарамаҫтан, был ҙур файҙа килтерер, тип уйлаған. Аҙна дауамында Каддафи мәсеттә йоҡлаған, ә ял көндәрендә ата-әсәһенең хәлен белер өсөн 32 саҡрым үткән[16][28][29][30][31]. Мәктәптә, ул бедуин булғаны өсөн, Каддафиҙы мыҫҡыл иткәндәр, әммә ул үҙенә бер төрлөлөгө менән ғорурланған һәм башҡа бедуин балаларында ғорурлыҡ тойғоһон үҫтергән[28][29][30][31]. Сираттан ул һәм уның ғаиләһе Ливияның үҙәк өлөшөндәге Феццандағы Сабха баҙар ҡаласығына күскән. Атаһы ҡәбилә башлығында күҙәтеүсе булып эшләгән, ә Муаммар урта мәктәптә уҡыған[29][31][32][33]. Каддафи был мәктәптә бик популяр булған; шул осорҙағы ҡайһы бер дуҫтары уның артабанғы хакимиәтендә, атап әйткәндә, уның иң яҡшы дуҫы Әбдел Сәләм Жәллүд мөһим вазифалар алған[15][34][35].

Мысыр Президенты Ғәмәл Әбдел Насер Каддафиҙың сәйәси батыры булған

Сабхалағы уҡытыусыларҙың күбеһе мысырлы булған, һәм Каддафи тәүге тапҡыр панғәрәп гәзиттәренә һәм радиотапшырыуҙарына, айырыуса Мысырҙың «Ғәрәптәр тауышы» менән бәйләнешкә ингән[15][31][36][37]. Каддафи бала сағында ғәрәп донъяһын тетрәткән мөһим ваҡиғаларҙың, шул иҫәптән 1948 йылда ғәрәп-Израиль һуғышы, 1952 йылда Мысыр революцияһы, 1956 йылда Суэц көрсөгө һәм 1958 һәм 1961 йылдарҙа Берләшкән Ғәрәп Республикаһының оҙаҡҡа һуҙылмаған йәшәүенең шаһиты булған[31]. Каддафи Мысыр Ғәрәп Республикаһының геройы, президент Ғәмәл Әбдел Насер идаралыҡ иткән дәүерҙә үткәрелгән сәйәси үҙгәрештәр менән һоҡлана. Насер ғәрәп милләтселеге өсөн; көнбайыш колониализмынан, неоколониализмдан һәм сионизмдан баш тартыу өсөн, капитализмдан социализмға күсеү өсөн сығыш яһай[31][36][37][38]. Каддафи Насерҙың түңкәрелеште нисек ойошторорға өйрәткән «Революция философияһы» тигән китабы тәьҫирендә булған[36][39]. Мысырҙан Каддафи уҡытыусыларының береһе Мәхмүт Эфай, сығанаҡтарға ярашлы, егеттең сәйәси идеяларына теләктәшлек күрһәткән һәм уға уңышлы революция өсөн армия ярҙамына таянырға кәрәклеген кәңәш иткән[39].

Каддафи демонстрациялар ойошторған һәм монархияны тәнҡитләгән плакаттар таратҡан[31][37][40]. 1961 йылдың октябрендә ул Сүриәнең Берләшкән Ғәрәп Республикаһынан бүленеүенә ҡаршы протесты етәкләй һәм Насерҙы хуплау телеграммалары ебәреү өсөн аҡса йыя. Сыуалыштар һөҙөмтәһендә егерме студент ҡулға алына. Каддафи һәм уның иптәштәре алкоголь таратыуҙа ғәйепләнгән ҡунаҡхананың тәҙрәләрен вата. Каддафиҙы язалау өсөн, властар уны һәм уның ғаиләһен Сабханан ҡыуып ебәргән[15][31][35][40][41]. Каддафи Мисратаға күсә һәм Мисрата урта мәктәбендә уҡый[15][35][42][43][44]. Ғәрәп милләтселеге менән ҡыҙыҡһыныуы менән бергә, ул, фракциялыҡты кире ҡағып, Ғәрәп милләтселәре хәрәкәте, Баас ғәрәп социалистик партияһы һәм Мосолман туғандар партияһы кеүек ҡалала хәрәкәт иткән тыйылған сәйәси партияларға ҡушылыуҙан баш тарта[44]. Ул Насер һәм 1789 йылғы Француз революцияһы тураһында, шулай уҡ Сүриә сәйәси теоретигы Мишель Афляктың хеҙмәттәрен һәм Авраам Линкольн, Сунь Ятсен һәм Мостафа Кәмал Ататөрк биографияларын өйрәнгән[44].

Хәрби әҙерлеге: 1963—1966[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Каддафи Бенгазиҙағы Ливия университетында бер ни тиклем ваҡыт уҡығандан һуң, хәрби хеҙмәткә инер өсөн уҡыуын ҡалдырған[45][46]. Полиция досьеһы булыуына ҡарамаҫтан, 1963 йылда ул Бенгазиҙа Король хәрби академияһында Мисраттан бер нисә фекерҙәш дуҫы менән уҡыу башлай. Хәрби көстәр йәберләнгән ливиялылар өсөн социаль үрләү мөмкинлеге биргән берҙән-бер баҫҡыс ине, һәм Каддафи уларҙы сәйәси үҙгәрештәрҙең потенциаль ҡоралы тип иҫәпләгән[46][47][48]. Иҙрис ваҡытында Ливия ҡораллы көстәрен Британия хәрбиҙәре уҡытҡан; был инглиздәрҙе империалистар тип иҫәпләгән Каддафиҙың асыуын килтергән, шуға күрә ул инглиз телен өйрәнеүҙән баш тартҡан һәм инглиз офицерҙары менән тупаҫ мөғәмәлә иткән, һөҙөмтәлә имтихандар тапшырғанда уңышһыҙлыҡҡа осраған[47]. Британия инструкторҙары уны буйһонмаусан һәм мыҫҡыллы тәртибе өсөн шелтәләгән, уның 1963 йылда хәрби академия командирын үлтереүгә ҡатнашлығы бар тип белдергән. Был хәбәрҙәр иғтибарһыҙ ҡалған, һәм Каддафи тиҙ арала хәрби курстарҙы үткән[49][50].

1964 йылда Каддафи бер төркөм тоғро хәрби кадрҙар менән мысыр президенты Насерҙыҡы кеүек Ирекле офицерҙар хәрәкәтенең Үҙәк комитетын, революцион төркөм ойоштора. Каддафи етәкселегендә улар йәшерен осрашыуҙар үткәргән һәм, эш хаҡтарын берҙәм фондҡа туплап, йәшерен ячейкалар системаһын ойошторған[50][51][52]. Каддафи, разведка мәғлүмәттәрен йыйып һәм теләктәшлек күрһәткән кешеләр менән бәйләнештәрҙе яйға һалып, Ливия буйлап сәйәхәт иткән, ләкин хөкүмәттең махсус хеҙмәттәре, уларҙы ҙур булмаған янау тип ҡабул иткән, һанға һуҡмаған[53]. 1965 йылдың авгусында юғары белем алып[46], Каддафи армия элемтә корпусында элемтә офицеры була[54].

1966 йылдың апрелендә ул артабан уҡыу өсөн Бөйөк Британияға ебәрелә; туғыҙ ай дауамында ул Беконсфилдта, Бакингемшир графлығында инглиз теле курсын, Дорсет графлығындағы Бовингтон лагерында, Хайттағы армия авиацияһы корпусының хәрби элемтә инструкторҙары курсын, Кент графлығындағы Хайтта пехотаның хәрби элемтә инструкторҙары курсын үтә[46][53][54][55]. Хәрби бәйләнеште өйрәнеү буйынса Бовингтон курстары директоры Каддафиҙың инглиз телендәге ҡатмарлы телмәр әйләнештәрен өйрәнеү менән бәйле проблемаларҙы уңышлы еңеүе хаҡында хәбәр итте. Каддафиҙың яратҡан мауығыуҙары футбол уйнау һәм уҡыу булыуын билдәләп, уны «мәрәкә, һәр ваҡыт шат күңелле, эшһөйәр һәм намыҫлы офицер» тип һанаған[56]. Каддафи Англияны, Британия армияһы офицерҙары уны раса сығышы буйынса кәмһеткәнен раҫлап, һәм уға ил мәҙәниәтенә өйрәнеп китеүе ауыр булған; Лондонда үҙенең ғәрәп берҙәйлеген раҫлап, Пикадилли буйлап традицион Ливия кейемендә йөрөгән[53][54][55][57]. Һуңғараҡ ул, Англия Ливияға ҡарағанда үҫешкәнерәк тип иҫәпләп йөрөһә лә, «беҙҙең ҡиммәттәр, идеалдар һәм социаль характерыбыҙ ышаныслы һәм ғорурыраҡ» тигән фекер әйткән[53][55][57].

Ливия Ғәрәп Республикаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Дәүләт түңкәрелеше: 1969[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

{{{Содержание}}}

1960 йылдар аҙағына Иҙрис хөкүмәте популярлығын юғалта бара; ул Ливияла традицион төбәк һәм ҡәбилә мөнәсәбәттәрен тағы ла киҫкенләштерә[58][59][60], илдең нефть байлыҡтары менән файҙаланыу өсөн федераль системаны үҙәкләштерә. Коррупция һәм патронаждың тамыр йәйгән системалары нефть сәнәғәтендә киң таралған була[61][62]. Ғәрәп милләтселеге киң билдәлелек яулай бара, 1967 йылда Израиль менән алты көнлөк һуғышта Мысыр еңелгәндән һуң, протестар тоҡана; Иҙрис хакимиәте уның көнбайыш державалары менән союзы арҡаһында Израиль яҡлы хакимиәт тип иҫәпләнә[63][64][65]. Триполдә һәм Бенгазиҙа көнбайышҡа ҡаршы сыуалыштар тоҡана, ә Ливия эшселәре, Мысыр менән теләктәшлек күрһәтеп, нефть терминалдарын япты[63][64][65]. 1969 йылға Америка Ҡушма Штаттарының Үҙәк разведка идаралығы Ливия ҡораллы көстәренең бер өлөшө түңкәрелеш башлар тип көткән. Үҙәк разведка идаралығы Каддафиҙың азат офицерҙар хәрәкәте тураһында белгәнлеген иғлан итһә лә, һуңынан улар был хәрәкәт тураһында белмәгәнен, бының урынына улар Абдул Әзиз Шалхиҙың «Ҡара итектәр» революцион төркөмөн күҙәтеп барыуҙарын белдерҙе[66][67][68].

1969 йылдың уртаһында Иҙрис, йәйен Төркиәлә һәм Грецияла үткәрер өсөн, сит илгә сығып китә[69][70]. Монархияны ҡолатыу мөмкинлеген биргән был осраҡ менән файҙаланып, Каддафиҙың азат офицерҙары «Иерусалим» операцияһын башлай. 1 сентябрҙә улар Триполиҙа һәм Бенгазиҙа аэропорттарҙы, полиция участкаларын, радиостанцияларҙы һәм хөкүмәт учреждениеларын биләй. Каддафи Бенгазиҙа Берк казармаларын үҙ контроленә ала, шуның менән бергә Омар Мехейши Триполи казармаларын биләй, Джаллуд ҡаланың зенит батареяларын баҫып ала. Хвелди Хемейди тәхет вариҫы Сәйет Хәсән әр-Рид әл-Мәхди әс-Сенуссиҙы ҡулға алыу һәм уның тәхеткә дәғүәләренән баш тарттырыуға ирешеү маҡсатында ебәрелә[58][70][71][72]. Улар ҡаты ҡаршылыҡҡа осрамай һәм монархистарға ҡаршы көс ҡулланылмаған тиерлек[70][73].

Каддафи монархия хөкүмәтен бәреп төшөргәндән һуң, Ливия Ғәрәп Республикаһы төҙөү тураһында иғлан итә[74][75][76]. Халыҡҡа радио аша мөрәжәғәт итә, ул «яманлығы күңелде болғандырған һәм бөтәбеҙҙең дә ҡотон алған» «реакция һәм коррупция» режимының тамамланыуын иғлан итә[58][70][77][78]. Түңкәрелештең ҡанһыҙ характеры арҡаһында, ул тәүҙә «Аҡ революция» тип атала, ләкин һуңғараҡ ул датаһы буйынса «Беренсе сентябрь революцияһы» тип үҙгәртелә[79]. Каддафи, «Азат офицерҙар» ойошторған түңкәрелеш — Ливияның социаль-иҡтисади һәм сәйәсәтендә киң үҙгәрештәрҙең башланыуын билдәләгән революция ул, тип үҙенекендә торған[80][81][82]. Революция "азатлыҡ, социализм һәм берҙәмлек"те аңлата, тип иғлан итә һәм киләһе йылдарҙа был маҡсатҡа ирешеү өсөн саралар күрә[75][83][84][85].

Лидерлыҡ консолидацияһы: 1969—1973[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

12 ағзанан торған Азат офицерҙарҙың үҙәк комитеты үҙен Революцион командование советы, яңы республика хөкүмәте тип иғлан итә[79][86][87]. Лейтенант Каддафи Революцион командование советы рәйесе һәм, тимәк, үҙенә полковник исемен алып, дәүләт башлығы һәм ҡораллы көстәрҙең баш командующийы булып китә[75][79][84]. Жәлүд премьер-министрға әүерелә[88], ә Революцион командование советы сәйәсәтен тормошҡа ашырыу өсөн Сөләймән Мәғриби етәкселегендә Министрҙар советы ойошторола[86][89]. Ливияның административ баш ҡалаһы әл-Бәйданан Триполигә күсерелә[90].

1969-1972 йылдарҙа Каддафиҙың Ливия республикаһы хөкүмәте файҙаланған флагы

Теоретик яҡтан Революцион командование советы — консенсус нигеҙендә эшләүсе коллегиаль орган булһа ла, Каддафи унда өҫтөнлөк итә[79]. Бәғзе берҙәр иһә Каддафиҙың саманан тыш тип һаналған торошон тыйырға тырышҡан[91]. Каддафи хөкүмәттең күмәк халыҡҡа билдәле шәхесе булған, ә Революцион командование советының башҡа ағзалары тураһында 1970 йылдың 10 ғинуарында ғына мәғлүмәт баҫыла. Революцион командалыҡ советы ағзалары эшсе (ҡағиҙә булараҡ, ауыл) мөхитенән һәм урта кластан торған, уларҙың береһенең дә университет белеме булмаған[79][87][92]; бының менән улар элек ил менән идара иткән бай, юғары белемле консерваторҙарҙан айырылып торған[38][91][92][93].

Түңкәрелеште тамамлап, Революцион командование советы революцион хөкүмәтте нығытыу һәм илде яңыртыу буйынса ниәттәрен тормошҡа ашыра башлай[79]. Улар Ливияның сәйәси донъяһынан һәм ҡораллы көстәренән элекке Иҙрис короле монархистарын һәм Сенуситтар кланы ағзаларын ҡыҫырыҡлап сығарҙы; Каддафи, был элита Ливия халҡының ихтыярына ҡаршы тора һәм ҡыуылырға тейеш, тип иҫәпләй[94][95]. Төрлө монархия сәйәсмәндәре һәм журналистарының эштәрен ҡарау өсөн «халыҡ судтары» ойошторола, уларҙың күбеһе төрмәгә ябыла, ләкин береһе лә язаға тарттырылмай. Иҙрис ситтән тороп язаға тарттырыла[90][96][97].

1970 йылдың майында интеллигенцияны революция идеяларына ылыҡтырыу өсөн революцион интеллигенция семинары үткәрелә[89], ә шул уҡ йылда, шәриғәтте хоҡуҡ системаһына индереп, ҡабул ителгән ҡануниәтте яңынан ҡарау һәм үҙгәртеү, донъяуи һәм дини закондар сығарыу кодекстарын берләштерә[96]. Декреттар менән идара итеп, Революцион командование советы сәйәси партияларға монархия тыйыуын һаҡлап ҡалды, 1970 йылдың майында профессиональ союздары тыйыла, ә 1972 йылда эшселәр забастовкаларын закондан тыш тип иғлан итә һәм гәзиттәр сығарыуҙы туҡтата[89][94][98][99]. 1971 йылдың сентябрендә Каддафи отставкаға китә һәм реформа темптары менән ҡәнәғәт булмауын белдерә, ләкин бер айҙан вазифаһына кире ҡайта[88]. 1973 йылдың февралендә йәнә отставкаға китә, ә киләһе айҙа кире әйләнеп ҡайта[100].

Иҡтисади һәм социаль реформалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Каддафи король Мөхәммәт Иҙрис I әс-Сәнүсиҙе Сентябрь революцияһы барышында тәхеттән төшәргәндән һуң, 1969 йылда, Ливияла ғәрәп саммитында. Каддафи Мысыр президенты Ғәмәл Әбдел Насыр (һулда) менән Сүриә президенты Нуретдин әл-Атаси (уңда) араһында хәрби формала ултыра

Революцион командование советының тәүге осорҙағы иҡтисади сәйәсәте дәүләт-капиталистик сәйәсәт булараҡ билдәләнә[101]. Эшҡыуарҙарға һәм ливий буржуазияһын үҫтереүгә йүнәлтелгән ярҙам итеү һәм байтаҡ башланғыстар булдырылды[102]. Ливиялағы сәсеүлек майҙандарын киңәйтергә ынтылып, 1969 йылдың сентябрендә хөкүмәт, Ливия аҙыҡ-түлек импортына артыҡ бәйле булмаһын өсөн, ауыл хужалығының етештереүсәнлеген арттырыу өсөн "йәшел революция"ны башлай[103]. Ливияны аҙыҡ-түлеккә бай тормошта йәшәтеү өмөтө бар ине[104]. Итальян кешеләренән тартып алынған йәки файҙаланылмаған бөтә ерҙәр ҙә милеккә ҡайтарылған һәм ҡайтанан бүленгән[105]. Ирригация системалары төньяҡ яр буйында һәм төрлө эске оазистар тирәләй булдырылған[106]. Производствоға сығымдар йыш ҡына продукция хаҡынан артып китә ине, шуға күрә Ливия ауыл хужалығы производствоһы дефицитлы булып ҡалған һәм күпмелер кимәлдә дәүләт субсидияларына бәйле булған[107].

Илдең төп экспорты — сей нефть, шуға күрә Каддафи Ливияның нефть секторын яҡшыртырға тырышҡан[108][109]. 1969 йылдың октябрендә ул сауҙа итеүҙең әлеге шарттарын Ливия дәүләтенә ҡарағанда сит ил корпорацияларына күберәк файҙа килтергәнен, ғәҙел булмауын иғлан итә һәм етештереүҙе кәметеү менән янай. Декабрҙә Жәллад ливий нефтенә хаҡтарҙы уңышлы күтәрә[108][109][110]. 1970 йылда Нефть экспортёрҙары ойошмаһының башҡа илдәре лә ошо өлгөгә эйәрә, был эшкәртелмәгән нефткә хаҡтарҙың глобаль артыуына килтерә[108][109]. Шуның менән бәйле Революцион командование советы 1971 йылдың 20 мартында Триполи килешеүенә ҡул ҡуя, унда нефть корпорацияларынан табыш һалымын, кире ҡайтарыу түләүҙәрен һәм табышлыраҡ хаҡтарҙы түләүгә өлгәшә; был саралар Ливияға беренсе йылда яҡынса 1 миллиард доллар өҫтәмә килем килтерә[111][112].

Нефть секторына дәүләт контролен көсәйтеп, Революцион командование советы, 1971 йылдың декабрендә British Petroleum Hunt Sahir ятҡылығындағы British Petroleum (BP) өлөшөн экспроприациялап, национализациялау программаһын башлай[112][113][114]. 1973 йылдың сентябрендә Ливияла эшләүсе бөтә сит ил нефть сығарыу компаниялары акцияларының 51 %-ын, шул иҫәптән Ливияла нефть табыуҙа төп роль уйнаған Гарольдсон Ханттың улы Нельсон Бункер Ханттың да өлөшөн национализациялау тураһында иғлан ителә[115]. Уның һүҙҙәренсә, национализацияланған компаниялар араһында Хаммер Армандтың Occidental Petroleum булған[116][117]. Каддафи өсөн был социализм юлында мөһим аҙым була[112][114][118][119]. Был иҡтисади уңыш булды; ә тулайым эске продукт 1969 йылда 3,8 миллиард доллар тәшкил иткән ваҡытта, ул 1974 йылда 13,7 миллиард долларға тиклем һәм 1979 йылда 24,5 миллиард долларға тиклем артты[120]. Үҙ сиратында, ливиялыларҙың йәшәү кимәле Каддафи идараһының тәүге ун йыллығында ярайһы уҡ күтәрелде, һәм 1979 йылға йән башына уртаса килем, 1951 йылдағы 40 доллар менән сағыштырғанда, 8170 доллар тәшкил итте; был Италия һәм Бөйөк Британия кеүек сәнәғәте үҫешкән илдәрҙең уртаса кимәленән юғарыраҡ булды[120]. 1969 йылда хөкүмәт шулай уҡ, сит ил банктары йә ябылырға, йә акционерҙар банкы тип үҙгәртелергә тейеш, тип иғлан итте[121].

1971 йылда Мысырҙан Әнүәр Саҙат, Ливиянан Каддафи һәм Сүриәнән Хафез әл-Асад федераль Ғәрәп республикалары союзын ойоштороу тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуя. Өс ғәрәп дәүләте араһында федератив союз килешеүе бойомға ашырылманы

Революцион командование советы, шәриғәтте нигеҙ итеп алып, йәмғиәтте реформалаштырыу сараларын тормошҡа ашыра[79][84][122][123]. Алкоголь ҡулланыу тыйыла, төнгө клубтар һәм христиан сиркәүҙәре ябыла, традицион Ливия кейеме хуплана, ә ғәрәп теле рәсми хәбәрҙәрҙә һәм юл билдәләрендә рөхсәт ителгән берҙән-бер тел тип иғлан ителә[79][84][122][123][124]. Революцион командование советы минималь эш хаҡын икеләтә арттыра, хаҡтарға закондар сығарыу контролен индерә һәм ҡуртым хаҡын 30-40 %-ҡа мотлаҡ кәметә[125]. Каддафи шулай уҡ бынан алдағы режимда ҡатын-ҡыҙҙарға һалынған ҡәтғи социаль сикләүҙәр менән көрәшергә теләй. Ул реформаларҙы дәртләндереү өсөн Революцион ҡатын-ҡыҙҙар формированиеһын булдырҙы[126]. 1970 йылда енестәр тигеҙлеген раҫлаусы һәм эш хаҡы тигеҙлеген көсәйтеүсе закон ҡабул ителә[127]. 1971 йылда Каддафи Ливияның Дөйөм ҡатын-ҡыҙҙар федерацияһын ойоштороуҙа ярҙам күрһәтә[128]. 1972 йылда ун алты йәштән кесерәк ҡатын-ҡыҙҙар менән никах өсөн енәйәт яуаплылығы билдәләүсе һәм ҡатын-ҡыҙ ризалығы никахҡа инеү өсөн мотлаҡ шарт булып тороуын гарантиялаусы закон ҡабул ителә[127]. Режим Каддафи ҡатын-ҡыҙҙарға белем алыу һәм эшкә урынлашыу өсөн киң мөмкинлектәр асты[127].

1969-1973 йылдарҙа ул нефть аҡсаһын социаль тәьминәт программаларын финанслау өсөн файҙалана, был йорттар төҙөүгә, һаулыҡ һаҡлауҙы һәм мәғарифты яҡшыртыуға килтерә[129][130]. Йорттар төҙөү өйһөҙлөктө бөтөрөүгә һәм Ливияның үҫеп килгән урбанизацияһы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән ярлы өйҙәрҙе (трущоба) алмаштырыуға йүнәлтелгән төп социаль өҫтөнлөктәрҙең береһенә әүерелде[125]. Һаулыҡ һаҡлау секторы ла киңәйтелде; 1978 йылға Ливияла дауаханалар 1968 йылға ҡарағанда 50 %-ҡа күберәк ине, ә табиптар һаны ошо ун йыл эсендә 700-ҙән 3000-гә тиклем артты[131]. Биҙгәк (малярия) сире тамырынан ҡоротола, ә трахома һәм туберкулёз һиҙелерлек кәмей[131]. Мотлаҡ белем биреү 6 йәштән 9-ға тиклем киңәйтелә, өлкәндәрҙең белемен күтәреү буйынса программалар һәм бушлай университет белеме биреү индерелә[93]. Әл-Байда университеты асыла, Триполи университеты һәм Бенгази университеты киңәйтелә[93]. Шул рәүешле хөкүмәт Ливия хөкүмәте йәмғиәттең ярлыраҡ ҡатламдарын мәғариф системаһына интеграцияларға ярҙам итте[132]. Ошо саралар арҡаһында Революцион командование советы меңдәрсә кешене эш менән тәьмин итеп, дәүләттең иҡтисади секторын ярайһы уҡ киңәйтте[129][130]. Был тәүге социаль программалар Ливияла популяр булды[130][133][134]. Был популярлыҡ Каддафиҙың шәхси харизмаһы, уның йәшлеге һәм бәҙәүи статусы, шулай уҡ уның итальяндарға ҡаршы көрәшсе Ғүмәр Мөхтәрҙең вариҫы булараҡ ролен һыҙыҡ өҫтөнә алған риторикаһы менән аңлатыла[134][135].

Илдең көслө төбәк һәм ҡәбиләләр тарҡаулығына ҡаршы көрәшеү өсөн Революцион командование советы берҙәм ливий дөйөм һыҙатлы оҡшашлыҡ идеяһын алға һөрә[136]. Өҫтәүенә, улар ҡәбилә лидерҙарын иҫке режим агенты булараҡ абруйын төшөрөргә (дискредитация) маташҡан, һәм 1971 йылдың авгусында Сабха хәрби суды уларҙың күптәрен революцияға ҡаршы эшмәкәрлеге өсөн хөкөм иткән[136]. Элекке административ сиктәр ҡәбиләләрҙең сиктәрен киҫеп яңынан үткәрелде, ә проволюцион модернизаторҙар традицион лидерҙарҙы алмаштырҙы, ләкин улар хеҙмәт иткән общиналар йыш ҡына уларҙы кире ҡаҡты[137]. Модернизаторҙарҙың уңышһыҙлығын аңлап, Каддафи 1971 йылдың июнендә Ғәрәп социалистик союзын - киң мобилизациялауҙың авангард партияһын ойоштора, уның президенты була[94][138][139][140][141]. Ғәрәп социалистик союзы Революцион командование советын үҙенең «Юғары етәксе органы» тип таный һәм бөтә илдә революцион энтузиазм үҫешенә булышлыҡ итергә тейеш була. [94][139][141]. Партия бик бюрократлаштырылған булып ҡала һәм Каддафи күҙаллаған ярҙам күрһәтелмәй[142].

Тышҡы мөнәсәбәттәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Каддафи 1969 йылда Мысыр ғәрәп президенты Насыр менән. [143]

Насырҙың ғәрәп милләтселеге Революцион совет командованиеһына ап-асыҡ аңлашыла ине[44][87][144]. Администрация шундуҡ Мысыр, Сүриә, Ираҡ һәм Судан кеүек күрше ғәрәп милләтселек режимдары тарафынан таныла[70][74][145], һәм Мысыр тәжрибәһеҙ Революцион командование советына ярҙамға эксперттар ебәрә[70][146]. Каддафи бөтә Төньяҡ Африка һәм Яҡын Көнсығышты тоташтырған берҙәм ғәрәп дәүләте төҙөү кәрәклеген пропагандалаған панғәрәп идеяларын иғлан итә[147][148][149][150]. 1969 йылдың декабрендә Ливия, Мысыр һәм Судан менән бергә, Триполи хартияһына ҡул ҡуя. Һөҙөмтәлә өс милләттең тулыһынса сәйәси берләшеүен белдергән Ғәрәп революцион фронты, йәғни панмилли берләшмә барлыҡҡа килә[148][149][150][151]. 1970 йылда Сүриә берләшмәгә ҡушылырға тенләүен белдерә[147].

Насыр 1970 йылдың сентябрендә ваҡытһыҙ вафат була, һәм Каддафи уны ерләүҙә ҡатнаша[152]. Насыр урынына Әнүәр Саҙат килә, Әнүәр ғәрәп илдәренә берҙәм дәүләт төҙөү түгел, ә Ғәрәп Республикалары Федерацияһын төҙөү идеяһын тәҡдим итә, һәм ул 1971 йылдың апрелендә ысынбарлыҡҡа әйләнә; 1971 йылда Мысырҙан Әнүәр Садат, Ливиянан Каддафи һәм Сүриәнән Хафез әл-Асад федераль Ғәрәп республикалары союзын ойоштороу тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуя. Өс ғәрәп дәүләте араһында федератив союз булдырылмай; шуның менән бергә Мысыр, Сүриә һәм Судан ливий нефть аҡсаһынан эре субсидиялар ала[149][153][154][155]. 1972 йылдың февралендә Каддафи һәм Саҙат берләшеү тураһында рәсми булмаған хартияға ҡул ҡуя, әммә алдағы йылда мөнәсәбәттәре боҙоллуы арҡаһында тормошҡа ашмай ҡала. Саҙат Ливияла радикаль йүнәлештәге үҫеш башланыуынан ҡурҡҡан, һәм 1973 йылдың сентябренә тәғәйенләнгән Федерацияға берләшеү хәрәкәте тормошҡа ашырылмай [156][157].

1969 йылғы түңкәрелешенән һуң, дүрт держава — Франция, Бөйөк Британия, Америка Ҡушма Штаттары һәм Совет Социалистик Республикалар Союзының контроль советы — Революцион командование Советы вәкилдәре менән осрашыуға саҡырыла[158]. Бөйөк Британия һәм АҠШ Ливиялағы хәрби базаларының хәлен хәүефтән һәм артабанғы тотороҡһоҙлоҡтан һаҡлау маҡсатында, тиҙ генә дипломатик таныуҙы киңәйтә. Каддафиға яйлашыуға өмөт итеп, 1970 йылда АҠШ уға кәм тигәндә бер түңкәрелеш тураһында хәбәр итәләр[70][159][160]. Революцион командование Советы менән эшсе мөнәсәбәттәр уңышҡа өлгәшмәй; Каддафи милли суверенитетты тергеҙеү һәм сит ил колониаль һәм империалистик йоғонтонан ҡотолоу теләге менән янған. Уның администрацияһы АҠШ һәм Бөйөк Британия Ливиянан үҙҙәренең хәрби базаларын сығарыуҙы талап иткән. Британдар 1970 йылдың мартында, американдар — июнендә илдән китә[67][161][162][163].

1970 йылдың октябрендә Италияның Ливиялағы бөтә активтары экспроприяциялана, ә 12 мең кешенән торған итальян һәм унан аҙыраҡ һанлы йәһүд общиналары Ливиянан сығарыла. Был көн «Үс алыу көнө» тигән атама менән билдәле милли байрам көнөнә әйләнә[84][124][164][165]. Италия 1956 йылғы Италия-Ливия килешеүенә ҡаршы килә тип зарланып ҡарай, әммә БМО бер ниндәй ҙә санкциялар индермәй[124]. Урта диңгеҙ буйында Төньяҡ Атлантик союзының ҡеүәтен кәметергә ынтылып, 1971 йылда Ливия Мальтаға, сит ил ярҙамын тәҡдим итеп, Төньяҡ Атлантик килешеүе ойошмаһына ерҙәрен хәрби базалар урынлаштырыу өсөн файҙаланыуын туҡтатыуҙы талап итә. Компромисҡа барып, Мальта хөкүмәте, ғәрәп территорияһын һөжүм итмәү шарты менән, утрауҙа Төньяҡ Атлантик союзына ерҙе өлөшләтә файҙаланыу мөмкинлеген бирә[166][167][168]. Артабанғы ун йыллыҡта Каддафи хөкүмәте Доминик Минтофф мальта администрацияһы менән тығыҙыраҡ сәйәси һәм иҡтисади бәйләнештәр булдыра, һәм Ливияның ҡәтғи талабына ҡаршы килмәй, 1980 йылда Мальта Берләшкән Короллектең авиабазаларын урынлаштырыу мөҙҙәтен оҙайтырға рөхсәт итмәй[169]. Хәрби потенциалын үҫтереп, Революцион командование советы Франциянан һәм Советтар Союзынан ҡорал һатып алыуға тотона[170][171]. Советтар Союзы менән һалҡын һуғыш мөнәсәбәтендә булған АҠШ Каддафиҙың СССР менән коммерция бәйләнештәрен көсөргәнеш менән күҙәтә[171].

1973 йылда Каддафиға ҡаршы йүнәлтелгән британ киножурналы Каддафиҙың сит ил һуғышмандарын хуплаусы интервьюһын баҫтыра

Каддафи АҠШ-ты Израилгә ярҙамы өсөн тәнҡитләгән, 1948 йылда Израиль дәүләтен булдырыуҙы ғәрәп донъяһына көсләп тағылған көнбайыш колониаль оккупацияһы тип ҡабул иткәнлектән, фәләстин-израиль низағы буйынса Фәләстин дәүләте яғына баҫҡан[172][173][174][175]. Насыр һымаҡ, Каддафи фәләстин лидеры Ясир Арафатты һәм уның төркөмөн, Фәләстинде азат итеү хәрәкәте ойошмаһын, хуплай[176][177]. Әммә йылдар үтеү менән Каддафи һәм Арафат араһындағы мөнәсәбәттәр ҡатмарлаша: Каддафи уны артыҡ уртасыл булыуын һәм ҡаты ғәмәлдәргә һәләтһеҙлеген тәнҡитләй[178][179][180][181]. Ул Фәләстинде азат итеү халыҡ фронты Фәләстинде азат итеү демократик фронты һ.б. хәрбиләштерелгән формированиеларға ярҙам итә[179][182][183]. Ул 1972 йылда Мюнхенда Олимпия уйындарында израиль спортсмендарына йүнәлтелгән теракт ойошторған «Ҡара сентябрь» ойошмаһына аҡсалата ярҙам бирә, һәм һуғышмандарҙы Ливияла геройҙар һымаҡ ерләй[184][181][185][186].

Каддафи шулай уҡ донъялағы башҡа һуғыш төркөмдәренә (Ҡара пантералар, Ислам милләте, Тупамарос, Колумбияның 19 апрель, Никарагуаның Милли азатлыҡ сандинист фронты, Африка милли конгресы, Көньяҡ Африкала апартеидҡа ҡаршы көрәшеүсе милли-азатлыҡ хәрәкәте, Ирланд ваҡытлы республика армияһы, Басктар иле һәм азатлыҡ, Франциялағы Туранан-тура хәрәкәт ойошмаһы, Ҡыҙыл бригадалар һәм Европалағы Ҡыҙыл армия фракцияһы, Әрмәнстанды азат итеү йәшерен армияһы, Япон Ҡыҙыл армияһы, Азат Ачех хәрәкәте һәм Филиппиндағы Мороны Милли азат итеү фронты) финанс ярҙамы күрһәтә. Каддафи яҡтарҙы айырып-нитеп һайлап тормаған (мәҫәлән, Эритрея бойондороҡһоҙлоғо өсөн көрәш) [187][188][189]. 1970-се йылдар дауамында улар Ливиянан финанс ярҙамы алған, һәм Ливия Өсөнсө донъяның колониализмһәм неоколониализмға ҡаршы көрәштә лидер тип ҡаралған[187][189][190]. Был хәрәкәттәреҙең күпселеге тәнҡитселәр тарафынан «террористар» тип аталһа ла, Каддафи уларҙы азатлыҡ өсөн көрәшеүсе революционерҙар тигән[191].

«Халыҡ революцияһы»: 1973—1977[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Каддафи румын коммунистик лидеры Николае Чаушеску менән Бухареста, Румыния, 1974 йыл

1973 йылдың 16 апрелендә Каддафи Зуварҙа «халыҡ революцияһы» башланыуын иғлан итә[100][134][192][193][194][195]. Ул революцияны биш пункттан торған пландан башлай. Беренсе пункт — бөтә закондарҙы революцион постановлениелар менән алмаштырыу. Икенсе пункт — бөтә революция дошмандары юҡ ителергә тейеш, өсөнсөһө — бюрократия һәм буржуазия эҙҙәрен юйып ташлаған административ революция. Дүртенсе пункт — халыҡ комитеттары булдырыу һәм революцияны яҡлау өсөн ҡоралланыу, бишенсе — Ливияны «ағыулы» сит ил йоғонтоһонан таҙартыу маҡсатында мәҙәниәт революцияһы иғлан ителә[134][195][196][197][198]. Ул Ливияла, Мысырҙа һәм Францияла революцияның яңы фазаһы башланыуы тураһында лециялар уҡый[199]. Процесс булараҡ, был күренештең Ҡытайҙағы мәҙәниәт революцияһы менән уртаҡ яҡтары була[196].

Каддафи ливийлыларға, Халыҡ революцияһы сиктәрендә, сәйцәәси аң үҫтереү каналдары булараҡ, Юғары халыҡ комитетын нигеҙләүҙе тәҡдим итә. Каддафи был советтарҙв төҙөү буйынса бер тәҡдим индермәһә лә, улар традицион менән сағыштырғанда партияларға нигеҙләнгән күберәк демократыраҡ туранан-тура сәйәси ҡатнашыу формаһы була тип раҫлаған. Ул Советтар халыҡты Революцион командование советын хупларға этәрәсәк, традицион лидерҙар һәм бюрократия власын ҡаҡшатырға ярҙам итәсәк һәм халыҡ һайлаған яңы хоҡуҡ системаһын булдырыу мөмкинлеген бирәсәк тип өмөтләнгән[195][200][201]. Бындай күп комитеттар мәктәп һәм колледждарҙа ойошторолған[196][200], бында улар хеҙмәткәрҙәрҙең, курс һәм дәреслектәрҙең илдең революцион идеологияһына тап килеүен тикшереү буйынса яуаплы булған[196].

Халыҡ комитеттары Революцион командование советы рөхсәт иткән сиктәрҙә ҡарарҙар ҡабул ителеүендә халыҡтың юғары ҡатнашыу өлөшөнә килтергән[202], ләкин ҡәбиәләр араһындағы фекер айырмалығына һәм көсөргәнешле мөнәсәбәттәргә алып килгән[203][204]. Шулай уҡ комитеттар именлек хеҙмәттәренә Революцион командование советына тәнҡитле ҡарашлы кешеләрҙе билдәләргә ярҙам итеүсе күҙәтеү системаһынмәғлүмәт менән тәьмин иткән: баасистар, марксистар һәм исламсылар ҡулға алынған[197][202][205][206]. Пирамида структураһында эшләп, был комитеттарҙың база формаһы ролендәге урындағы эшсе төркөмдәре һайланған вәкилдәрҙе район кимәленә, унан Ливияның дөйөм милли конгресы һәм Ливияның Юғары халыҡ комитеты араһында бүленгән милли кимәлгә йүнәлткән[207][208]. Уларҙан да юғарыраҡ торған Каддафи һәм Революцион командование советы бөтә төп ҡарарҙар өсөн яуаплы булып торған[209][210]. Төбәк һәм ҡәбилә берҙәйлеген артылып, комитеттар системаһы милли интеграцияға һәм үҙәкләштереүгә булышлыҡ иткән һәм Каддафиҙың дәүләт һәм хакимиәт аппаратын контролдә тотоуын көсәйткән[205].

Өсөнсө бөтә донъя теорияһы һәм «Йәшел китап»[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1973 йылдың июнендә Каддафи Халыҡ революцияһы нигеҙендә ятҡан сәйәси идеология: Өсөнсө бөтә донъя теорияһын булдырған. Бындай мөнәсәбәт Америка Штаттарын да, Советтар Союзын да империалистик илдәр тип ҡараған, шулай итеп, көнбайыш капитализмын да, һәм шулай уҡ марксист-ленинсы атеизмды ла кире ҡаҡҡан[211][212][213]. Был ҡараштан ул Ҡытай сәйәси лидеры Мао Цзэдун нигеҙләгән «Өс донъя» терияһына оҡшаған{{sfn|Harris|1986|с=58}Был теория сиктәрендә Каддафи милләтселекте прогрессив көс булараҡ маҡтаған һәм ислам һәм өсөнсө донъяны империализмға ҡаршы алып барып, панғәрәп дәүләтен төҙөү яҡлы сығыш яһаған[214]. Каддафи был идеологияла ислам төп роль уйнай тип иҫәпләгән һәм, Ислам яңырыуына саҡырып, ғилми тәфсирләүҙәрҙе, һәм хәҙистәрҙе кире ҡағып, Ҡөрьән сығанаҡтарына әйләнеп ҡайтырға өндәгән; шул арҡала ул күп ливий руханиҙарының асыуын ҡабартҡан[82][215][216]. 1973-1974 йылдарҙа уның хөкүмәте, мәҫәлән, зина ҡылыу йәки уйнаш һәм гомосексуаль бәйләнештәр өсөн яза сифатында ҡамсы менән ярыу индереп, шәриғәткә юридик таяныуҙы тәрәнәйткән[217][218].

Каддафи, 1975 һәм 1979 йылдарҙа өс томда баҫтырып, Өсөнсө бөтә донъя теорияһы йомғаҡлаған, һәм бвл хеҙмәт «Йәшел китап» атамаһы аҫтында билдәле. 1-се том демократия мәсьәләләренә арналған, бында вәкәләтлек системаларының туранан-тура Дөйөм халыҡ конгрестары файҙаһына етешһеҙлектәре тасуирланған. 2-се том Каддафиҙың социализмға ҡарата ныҡлы фекеренә бағышланған, ә 3-сөһө ғаилә һәм ҡәбиләгә ҡағылышлы проблемаларҙы тикшерә. Тәүге ике томда радикаль реформалар өсөн сығыш яһаһа, 3-сөһө, ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар тиң хоҡуҡлы булһа ла, улар тормошта биологик яҡтан төрлө ролгә тәғәйенләнгән тигән социаль консерватив позицияны иғлан итә[219][220][221][222]. Артабанғы йылдарҙа Каддафи яҡлылар лозунгылар сифатында «Йәшел китап»тан, «Вәкәләтселек — был алдау» тигән кеүегерәк, цитатадарҙы файҙаланған [223]. Шулай ҙа, 1975 йылдың сентябрендә Каддафи, Советтар һәм Ғәрәп социалистик донъя араһындағы мөнәсәбәттәрҙе яҡшыртыу маҡсатында халыҡты мобилизациялауҙың артабанғы сараларына ынтылған[224].

1975 йылда Каддафи хөкүмәте тышҡы сауҙаға дәүләт монополияһын иғлан итә[225]. Уның сит ил маҡсаттарына тотонолған нефть һатыуҙан алынған күп һанлы килеме менән радикаль реформалар менән берләшеүе Ливияла[129][226], бигерәк тә илдең сауҙа синыфы араһында, ризаһыҙлыҡ тыуҙыра[227]. 1974 йылда Ливияла граждандарҙың Каддафи хөкүмәтенә беренсе һөжүме була, Бенгазиҙа армиябинаһы бомбаға тотола [228]. Оппозицияның күпселек өлөшө Революцион командование советы ағзаһы Омар Мохейша тирәләй туплана. Революцион командование советы ағзаһы Бәшир Сәғир әл-Хаваади менән бергә ул Каддафиға ҡаршы түңкәрелеш планын ҡора башлай. 1975 йылда уларҙың заговоры асыла, һәм улар Саҙат Мысырына ҡаса[129][224][226][227][229]. Бынан һуң Революцион командование советында биш ағза ғына ҡала, һәм власть тағы ла күберәк Каддафи ҡулында туплана[230]. Был 1977 йылдың мартында Революцион командование советын рәсми рәүештә бөтөрөөүгә килтерә[224].

1975 йылдың сентябрендә Каддафи, 200-гә яҡын өлкән офицерҙарҙы ҡулға алып, армияла таҙартыу рйрштора, ә октябрҙә революция именлеге Йәшерен идаралығына нигеҙ һала[231]. 1976 йылдың апрелендә ул университеттарҙағы үҙе яҡлыларҙы «революцион студент советтары»н булдырыуға һәм «реакцион элементтарҙы» ҡыуыуға саҡыра[232]. Шул уҡ йылдарҙа Триполи һәм Бенгази университеттарында Каддафиға ҡаршы йүнәлтелгән студент демонстрациялары тоҡана, был хәл Каддафи яҡлы студенттар менән дә, полиция менән дә бәрелештәргә килтерә. Революцион командование советы быға күп кешене ҡулға алыу һәм йәштәр өсөн мотлаҡ милли хеҙмәт итеү индереү менән яуап бирә[129][226][232][233]. 1977 йылдың ғинуарында риза булмаған ике студент һәм бер нисә армия офицеры халыҡ алдында аҫылып үлтерелә; Amnesty International быны Каддафи Ливияһында риза булмаусыларҙы фәҡәт сәйәси енәйәттәре өсөн беренсе язалау осрағы тип ғәйепләне[234]. Шулай уҡ консерватив клерикалдар һәм «Туғандаш мосолмандар» Каддафиҙы марксизм яғына хәрәкәт итеүҙә һәм ислам сөннәтенә ҡаршы килеүсе хосуси милекселекте юҡ иткәне өсөн тәнҡитләне; һуңғараҡ был көстәр революцияға ҡаршы булараҡ эҙәрлекләнә[235][236][237], ә бөтә хосуси ислам колледждары һәм университеттары ябвла[232].

Тышҡы мөнәсәбәттәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әнүәр Саҙат килгәс, Ливияның Мысыр менән мөнәсәбәттәре боҙола[156][238][239]. Һалҡын һуғыш башлана[240]. Саҙат Каддафи холҡоноң тотороҡһоҙлоғо менән ҡәнәғәт булмай, Мысырҙа ла, Ливиялағы кеүек мәҙәни революция кәрәклеген ныҡыша[156][238][239]. В феврале 1973 йылдың февралендә Синайҙа Израиль ғәскәрҙәре ҡом бураны арҡаһында Израиль территорияһына осоп сыҡҡан Libyan Arab Airlines самолётын бәреп төшөрә. Каддафи инцидентты будырмау өсөн Мысыр хәрәкәт ҡылмағанына асыуы килә, үс итеп америка йәһүдтәре ҡуйған RMS Queen Elizabeth 2 британ карабын юҡ итергә ҡарар итә. Каддафи мысыр һыу аҫты кәмәһенә карапҡа тоҫҡарға бойора, ләкин Саҙат, хәрби эскалациянан ҡурҡып, атмаҫҡа ҡуша[154][241][242][243][244].

Каддафи 1976 йылда бала менән

Һуңғараҡ Каддафи, уның менән килешелмәйсә, Мысыр һәм Сүриә Израилға һуғыш асырға ниәтләнгәненә һәм Мысыр тыныслыҡ килешеүе төҙөргә ризалашҡанына ярһый[154][245][246][247]. Каддафи Мысыр лидерын төшөрөү тураһында саҡырыуҙар ташлай[246].

Ливанда Граждандар һуғышы ваҡиғалары менән бәйле, Сүриә менән мөнәсәбәттәре лә боҙола. Башта Ливия ла, Сүриә лә Ғәрәп дәүләттәре лигаһы көстәре составына ғәскәр бирә, сүриә армияһы Ливан милли хәрәкәтенә һөжүм иткәндән һуң, Каддафи Сүриә президенты Хафез әл-Асадты сыҡтан-асыҡ "милли хыянат"та ғәйепләй; ул Сүриә ғәмәлдәрен тәнҡитләүсе берҙән-бер ғәрәп етәксеһе була[248]. 1972 йыл аҙағында — 1973 йыл башында Ливия, уранға бай Ауза һыҙатын аннексиялау маҡсатында, Чадҡа һөжңм итә[249][250].

Исламды пропагандалау маҡсатында, 1973 йылда Каддафи Ислам саҡырыуы йәмғиәтенә нигеҙ һала, һәм ун йыл эсендә бөтә Африка буйынса 132 үҙәк аса[150][251][252][253]. 1973 йылда ул Габон президенты Бонго Ондимбаны, Әл Хаж Омар Бонгоны, һәм өс йыл үткәс, Үҙәк Африка президенты Жан Бедель Бокассоны ислам динен ҡабул иттерә[254]. 1973 йылдан 1979 йылға тиклем Ливия Африка илдәре Заир һәм Угандаға 500 миллион АҠШ доллары күләмендә ярҙам күрһәтә, был илдәрҙә сауҙа һәм үҫешкә ярҙам итеү өсөн берлектәге предприятиелар булдыра[255]. Каддафи шулай уҡ 1973 йылда һигеҙ африка дәүләтен Израиль менән дипломатик мөнәсәбәттәрен туҡтатыу һәм Африкала Израиль йоғонтоһон кәметеү уңышы өсөн финанс стимулдарын файҙалана[238][256][257][258][259]. Каддафи Ливияһы һәм премьер-министр Зөлфиҡәр Али Бхуттоның пакистан хөкүмәте араһында тығыҙ бәйләнештәр урынлаштырыла: ике ил ядро тикшеренеүҙәре һәм хәрби ярҙам менән алмаша; 1977 йылда Бхуттоны Мөхәммәт Зия-үл-Хаҡ бәреп төшөргәндән һуң, был мөнәсәбәттәр туҡтап ҡалды[260].

Каддафи Мәғрибтә тығыҙыраҡ бәйләнештәр үҫтереүгә ынтыла; 1974 йылдың ғинуарында Ливия һәм Тунис сәйәси союз — Ғәрәп Ислам Республикаһы булдырыу тураһында иғлан итә. Каддафи менән Тунис президенты Хәбиб Бургиба бығка ынтылһа ла, был аҙымды Тунис халҡы хупламай, был ҡарарҙан баш тарталар[261][262][263][264]. Каддафи быға яуап итеп, 1980-се йылдарҙа Тунистағы хөкүмәткә ҡаршы һуғышмандарға спонсорбула[264][265]. Обратив своё внимание на Алжир, в 1975 йылда Ливия, Алжирға иғтибарын бороп, йәнәһе, Көнбайыш Сахараның Марокконан бойондороҡһоҙлоғо өсөн Сагиа-әл-Хамра һәм Рио-де-Ороны азат итеү Халыҡ фронтын — Полисарионы финанслап, Хасси-Месауд оборона союзын төҙөй[264][266][267]. Ливия иҡтисадын диверсификациялауға ынтылып, Каддафи хөкүмәте, 1980-се йылдарҙағы нефть кәмеүе осоронда ҡтиммәтле сығанаҡ булырлыҡ Fiat кеүек эре европа корпорациялары акцияларын, шулай уҡ Мальтала һәм Италияла күсемһеҙ милек һатып ала башлай[268][269].

Бөйөк Социалистик Халыҡ Ливия Ғәрәп Жәмәһириәһе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Раҫланыуы: 1977[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1977 йылдың 2 мартында Каддафи күрһәтмәһе буйынса Дөйөм халыҡ конгресы «Халыҡ власын урынлаштырыу тураһында декларация» ҡабул итә. Ливия Ғәрәп Республикаһы урынына концептуаль рәүештә Каддафи төҙөгән Бөйөк Социалистик Халыҡ Ливия Ғәрәп Жәмәһириәһе, «халыҡ массалары дәүләте» булдырыла[270][271][272][273]. Ил флагы итеп тотош йәшел байраҡ ҡабул ителә[274]. Рәсми рәүештә Жәмәһириә халыҡ үҙе менән бөтә өлкән ливиялылар милли ҡарарҙар өсөн тауыш биреп, 187 Төп халыҡ конгресы аша идара итә. Атабан улар үҙҙәренең ағзаларын йыл һайын үткәрелгән һәм телевидениенан тура эфиҙа тапшырылған Дөйөм халыҡ конгресына ебәргән. Ғөмүмән, Халыҡ конгрестары Ливияның юғары власть органы булған, унда хөкүмәт чиновниктары йә Каддафи үҙе тәҡдим иткән мөһим ҡарарҙарҙы ҡабул итеү өсөн Халыҡ конгрестарының ризалығы кәрәк булған[273][275][276][277]. Каддафи, үҙен «революция лидеры» тип иғлан итеп, 1979 йыл башында ул постан китһә лә, Дөйөм халыҡ конгресының генераль секретары була[278].

Ливия Флагы (1977—2011)

Рәсми рәүештә бөтә сәйәси контроль Халыҡ конгрестарына һалынһа ла, ысынбарлыҡта Ливияның сәйәси етәкселеге төрлө дәрәжәләге власть һәм йоғонто яһауҙы дауам иткән[274]. Дебаттар сикләнгән, ә иҡтисад һәм оборонаға ҡағылған мөһим ҡарарҙарҙан тайпылғандар йәки өҫтән-мөҫтән генә ҡаралған; Дөйөм халыҡ конгресы нигеҙҙә Каддафи сәйәсәте өсөн «резина штамп» ҡына булып ҡалған [276]. Дөйөм халыҡ конгресы бик һирәк осраҡьтарҙа ғына Каддафи тәҡдидәренә ҡаршы, ҡайһы берҙә хатта уңышлы, ауыҙ асҡан; атап әйткәндә, Каддафи, өйҙә уҡытыу балаларға файҙалырыраҡ тип иҫәпләп, башланғыс мәктәптәрҙе ябырға саҡырғанда, конгресс был идеяны кире ҡаҡҡан[276]. Башҡа осраҡтарҙа Каддафи закондарҙы Дөйөм халыҡ конгресы хуплау-хупламауын тыңлап та тормай, ҡабул иткән: ҡатын-ҡыҙҙарға ҡораллы көстәрҙә хеҙмәт итергә рөхсәт биргәндә, мәҫәлән[279]. Ҡайһы саҡта, Дөйөм халыҡ конгресы, ул ҡаршы сыҡҡан закондарҙы ҡабул итеү ихтималлығы янағанда, сираттан тыш һайлауҙар тәғәйенләгән[280]. Каддафи Халыҡ конгрестары, башҡа сәйәси ойошмаларҙы кәрәкһеҙгә әйләндереп, Ливияның бөтә сәйәси ихтыяжын тәьмин итә, тип иҫәпләгән; сәйәси партияларҙы, профессиональ ассоциацияларҙы, бойондороҡһоҙ профессиональ союздар һәм ҡатын-ҡыҙ төркөмдәрен индереп, бөтә санкцияланмаған төркөмдәр, тыйылған[273][281]. Шундай сикләүҙәргә ҡарамаҫтан, Сант Джон отметил, Жәмәһириә системаһы шулай ҙа «Ливияла әлегә билдәле булмаған вәкәләтлек һәм ҡатнашыу кимәлен индергән»[282].

Элгәрге хоҡуҡи институттарҙы юҡҡк сығарғандан һуң, Каддафи Жәмәһириә, Шәриғәт закондарын, Аллаһ закондарын рөхсәт итеп, Ҡөрьәнгә таянырға тейеш тигән; ул «кеше булдырған» закондарҙы тәбиғигә ҡаршы һәм диктатор тип атаған[283][284]. Бер йылдан ул ниәттәренән баш тартып, Шәриғәт «Йәшел китап» социализмы ҡабул итмәгән хосуси милекте яҡлауҙы гарантиялай һәм Жәмәһириәгә тура килмәй тип белдерә[285]. Үҙенең хеҙмәттәрен Ҡөрьән менән тиңләштергәнен консерватив дин әһелдәре ширк тип атай һәм уның режимына ҡаршы оппозицияны көсәйтә[286]. 1977 йылдың июлендә Мысыр менән Ливияның сик өсөн һуғышы тоҡана, технологик яҡтан артта булһа ла, Мысыр Ливияны еңә. Конфликт аҙна дауам итә, бер нисә ғәрәп дәүләте аралашсы ролендә сығыш яһаған тыныслыҡ килешеүе төҙөлә[264][271][287][288][289]. Мысыр һәм Судан АҠШ менән союзда сығыш яһай, һәм был Ливияны СССР менән, сәйәси булмаһа ла, стратегик союз булдырыуға этәрә[290]. Ливия һәм Советтар Союзы араһында үҫә барған коммерция мөнәсәбәттәрен таныуҙы билдәләп, 1976 йылдың декабрендә Каддафи Мәскәүгә саҡырыла; унда Брежнев Леонид Ильич менән һөйләшеүҙәрҙә ҡатнаша[260][291][292]. 1977 йылдың авгусында ул Югославия Социалистик Федератив Республикаһына бара, уның лидеры Броз Тито Иосип менән осраша, һәм уның менән йылыраҡ мөнәсәбәттәр урынлаштырыла[260].

Революцион комитеттар һәм социализм үҫеше: 1978—1980[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1978 йылдың декабрендә Каддафи, үҙенең хөкүмәт эшендә түгел, революцион эшмәкәрлектә иғтибарын туплауын иғлан итеп, Дөйөм халыҡ конгресы Генераль секретары вазифаһынан китә; был уның революция аппаратының хөкүмәттән айырымланыуына яңы акцентының бер өлөшө була. Формаль хөкүмәт вазифаһын биләмәһә лә, ул «революция юлбашсыһы» титулын ҡабул иткән һәм ҡораллы көстәр баш командующийы булып ҡалған[293][294][295]. Тарихсы Дирк Вандевалле, Жәмәһириә туранан-тура демократияға дәғүә итһә лә, Ливия «изоляциялағы сәйәси система булып ҡалған, бында ҡарарҙар ҡабул итеү процесы Каддафиҙы уратып алған ҙур булмаған кәңәшселәр һәм ышаныслы кешеләр даирәһе менән сикләнгән[296].

Ливия социализм яғына борола башлаған. 1978 йылдың мартында хөкүмәт, һәр өлкән йәштәге ливиялының үҙ йортонда йәшәүен тәьмин итеү буйынса торлаҡ бүлеү буйынса күрһәтмә иғлан итә. Күпселек ғаиләләргә бенр йорттан артыҡ торлаҡҡа хужа булыу тыйыла, ә элек ҡуртымға алынған күсемһеҙ милек дәүләт тарафынан тартып алынған һәм ҡуртымға алыусыларға байтаҡ субсидияланған хаҡҡа һатылған[297][298][299][300]. Сентябрҙә Каддафи Халыҡ комитеттарын «дәүләт секторы бюрократичһы»н һәм «хосуси сектор диктатураһы»н юҡҡа сығарыуға саҡыра; Халыҡ комитеттары бер нисә йөҙ компанияны, һайланған вәкилдәр идаралығы аҫтында эшсе производство кооперативтарына әйләндереп, үҙ контроленә алған [301][302][303].

1979 йылдың 2 мартында Дөйөм халыҡ конгресы хөкүмәт һәм революцияны бүлеү тураһында иғлан итә, ул мәктәптәрҙә, университеттарҙа, профсоюздарҙа, полицияла һәм армияла яңы революцион комитеттар менән тандемда эшләй[304][305][306][307]. Революцион комитеттар менән Мөхәммәт Мәғғүб, Триполиҙа Каддафи менән йыл һайын осрашыуҙар үткәргән күпселеге йәш революция яҡлыларынан торған Үҙәк координацион бюро етәкселек иткән[304][305][306][307][308]. Революцион комитеттар ағзалары Төп халыҡ конгрестары ағзаларынан формалашҡан[282]. Бирман һүҙҙәренсә, революцион комитеттар системаһы Каддафиҙың Ливияла сәйәси контроленең төп механизмы була[309]. «Йәшел марш» (аль-Захф аль-Ахдар) аҙналыҡ журналын нәшер итеп, 1980 йылдың октябрендә улар матбуғатты ла үҙ контроленә ала[304][305][306][307]. Улар идеологик күҙәтеү ойошторған, һуңғараҡ, кешеләрҙе ҡулға алып һәм «революция законы» буйынса судҡа тарттырыу аша именлек тәьмин итеүҙә (ат-таура ҡануны) мөһим роль уйнаған[304][305][306][307][309]. Хоҡуҡи кодекс йәки революцион правосудиеһы гарантиялары булмау сәбәпле, ул күпселек дәрәжәлә бәйһеҙлеккә һәм киң таралған кеше шәхесе азатлығын баҫыу: «йәшел террор» кеүек артыҡлыҡтарға алып килгән[285][310][311].

Ҡушма Штатар һәм уларҙың союздаштары менән конфликт: 1981—1986[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Революция эсендә революции»: 1987—1998[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Панафриканизм, татыулашыу һәм приватизация: 1999—2011[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Африка менән бәйләнештәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Каддафи Африка ҡитғаһы төшөрөлгән кейемдә

Көнбайыш менән бәйләнештәрҙе тергеҙеү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҡтисади реформалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ливияла Граждандар һуғышы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сығанаҡтары һәм үҫеше: февраль-август 2011[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡулға алыныуы һәм үлеме: сентябрь-октябрь 2011[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сәйәси идеология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ислам модернизмы һәм ислам социализмы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Осорҙо һәм шәхесте баһалау[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шәхестең тормошо[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ғаиләһе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хәтер[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мәҙәниәттә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Кинолағы образы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Өҫтәмә мәғлүмәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Во время своего визита в Италию в ноябре 2009 года Муаммар Каддафи созвал несколько сотен привлекательных итальянок в свою резиденцию в Риме и попытался убедить их перейти в ислам, а одним из главных доводов в пользу этого послужило его утверждение о том, что христианство основано на мошенничестве[312].
  • Во время своего исторического визита на Апеннины Муаммар Каддафи привёз с собой 80-летнего сына национального героя ливийского народа Омара аль-Мухтара, который в 1910—1930-х годах возглавлял борьбу населения Киренаики против итальянских захватчиков. При этом Каддафи в римском аэропорту Чампино спустился с самолёта в военном мундире, на правой стороне которого красовалась фотография, запечатлевшая арест Омара аль-Мухтара итальянскими солдатами[313][314].
  • В 2010 году он призвал к джихаду против Швейцарии из-за введённого в стране в 2009 году запрета на строительство минаретов, назвав Швейцарию «государством язычников и непристойности, разрушающим мечети»[315].
  • В 2010 году он предложил разделить Нигерию на два государства — христианское и исламское, чтобы предотвратить кровопролитие между двумя общинами страны, а также похвалил раздел Индии в 1947 году[316].
  • В апреле 2011 года, во время Ливийского восстания, Каддафи написал открытое письмо Бараку Обаме, в котором обратился к президенту США словами «мой сын» и употребил полное имя президента США (Барак Хусейн Абу Обама), «подчёркивая „кровную“ связь американского лидера с мусульманским миром»[317].

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Qadhafi and the Revolutionary Command Council (ингл.). Country Studies.
  2. ↑ 2,0 2,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  3. ↑ Moammar al-Gaddafi // Gran Enciclopèdia Catalana (кат.) — Grup Enciclopèdia, 1968.
  4. ↑ Mu'ammar al- Gaddafi // Munzinger Personen (нем.)
  5. ↑ http://www.guardian.co.uk/world/middle-east-live/2011/oct/20/syria-libya-middle-east-unrest-live
  6. ↑ Muammar Gaddafi // SNAC (ингл.) — 2010.
  7. ↑ http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1468-5965.2012.02278.x/full
  8. ↑ http://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-3-319-10687-8_11.pdf
  9. ↑ http://www.theguardian.com/books/2012/apr/27/sandstorm-libya-revolution-lindsey-hilsum-review
  10. ↑ Geni (билдәһеҙ) — 2006.
  11. ↑ The Prosecutor v. Muammar Mohammed Abu Minyar Gaddafi, Saif al-Islam al-Gaddafi and Abdullah al-Senussi. ICC-01/11-01/11. International Criminal Court (11 ноябрь 2011). 2016 йыл 13 ноябрь архивланған.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Blundy & Lycett, 1987, с. 33
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 Kawczynski, 2011, с. 9
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 St. John, 2012, с. 135
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Bearman, 1986, с. 58
  16. ↑ 16,0 16,1 Simons, 1996, с. 170
  17. ↑ Elad Benari and Yoni Kempinski. 'Qaddafi is Jewish and I'm His Cousin'. Arutz Sheva (1 март 2011).
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Blundy & Lycett, 1987, с. 35
  19. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 35–37
  20. ↑ Bianco, 1975, с. 4
  21. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 37
  22. ↑ Kawczynski, 2011, с. 4
  23. ↑ 23,0 23,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 38–39
  24. ↑ 24,0 24,1 Kawczynski, 2011, с. 7–9, 14
  25. ↑ 25,0 25,1 St. John, 2012, с. 108
  26. ↑ Bianco, 1975, с. 5
  27. ↑ St. John, 2012, с. 135–136
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Bianco, 1975, с. 5–6, 8–9
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Blundy & Lycett, 1987, с. 39
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Kawczynski, 2011, с. 10
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 31,4 31,5 31,6 31,7 31,8 St. John, 2012, с. 136
  32. ↑ Simons, 1996, с. 170–171
  33. ↑ Kawczynski, 2011, с. 10–11
  34. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 39–40
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 Kawczynski, 2011, с. 11
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Blundy & Lycett, 1987, с. 40
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Kawczynski, 2011, с. 11–12
  38. ↑ 38,0 38,1 Vandewalle, 2008b, с. 10
  39. ↑ 39,0 39,1 Simons, 1996, с. 171
  40. ↑ 40,0 40,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 42–43
  41. ↑ Simons, 1996, с. 171–172
  42. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 44
  43. ↑ Simons, 1996, с. 172
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 St. John, 2012, с. 137
  45. ↑ Harris, 1986, с. 46–47
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 St. John, 2012, с. 138
  47. ↑ 47,0 47,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 45
  48. ↑ Kawczynski, 2011, с. 12
  49. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 46, 48–49
  50. ↑ 50,0 50,1 Simons, 1996, с. 173
  51. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 47–48
  52. ↑ Kawczynski, 2011, с. 12–13
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 Kawczynski, 2011, с. 13
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 Simons, 1996, с. 174
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Blundy & Lycett, 1987, с. 49–50
  56. ↑ St. John, 2012, с. 138–139
  57. ↑ 57,0 57,1 St. John, 2012, с. 139
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 Harris, 1986, с. 14
  59. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 52
  60. ↑ Kawczynski, 2011, с. 15–16
  61. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 51
  62. ↑ Kawczynski, 2011, с. 136
  63. ↑ 63,0 63,1 Simons, 1996, с. 175
  64. ↑ 64,0 64,1 Vandewalle, 2006, с. 70
  65. ↑ 65,0 65,1 Kawczynski, 2011, с. 16–17
  66. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 53
  67. ↑ 67,0 67,1 Kawczynski, 2011, с. 19
  68. ↑ St. John, 2012, с. 139–140
  69. ↑ Bearman, 1986, с. 52
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 70,4 70,5 70,6 Kawczynski, 2011, с. 18
  71. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 57–59
  72. ↑ Simons, 1996, с. 177–178
  73. ↑ Simons, 1996, с. 178
  74. ↑ 74,0 74,1 Bearman, 1986, с. 55
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Harris, 1986, с. 15
  76. ↑ Simons, 1996, с. 179
  77. ↑ Bearman, 1986, с. 54
  78. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 59–60
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 79,3 79,4 79,5 79,6 79,7 St. John, 2012, с. 134
  80. ↑ St. John, 1983, с. 472
  81. ↑ Bearman, 1986, с. 56
  82. ↑ 82,0 82,1 St. John, 2012, с. 159
  83. ↑ Bearman, 1986, с. 62
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 84,3 84,4 Blundy & Lycett, 1987, с. 64
  85. ↑ St. John, 2012, с. 148
  86. ↑ 86,0 86,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 63
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 Vandewalle, 2008b, с. 9
  88. ↑ 88,0 88,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 91–92
  89. ↑ 89,0 89,1 89,2 Harris, 1986, с. 17
  90. ↑ 90,0 90,1 Bearman, 1986, с. 71
  91. ↑ 91,0 91,1 Kawczynski, 2011, с. 20
  92. ↑ 92,0 92,1 Vandewalle, 2006, с. 79
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 Harris, 1986, с. 38
  94. ↑ 94,0 94,1 94,2 94,3 Vandewalle, 2008b, с. 11
  95. ↑ Kawczynski, 2011, с. 21–23
  96. ↑ 96,0 96,1 Harris, 1986, с. 16
  97. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 62
  98. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 63–64
  99. ↑ St. John, 2012, с. 153
  100. ↑ 100,0 100,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 85
  101. ↑ Bearman, 1986, с. 124
  102. ↑ Bearman, 1986, с. 123
  103. ↑ Bearman, 1986, с. 128
  104. ↑ El–Khawas, 1984, с. 34
  105. ↑ Bearman, 1986, с. 129
  106. ↑ Bearman, 1986, с. 130–132
  107. ↑ Bearman, 1986, с. 132
  108. ↑ 108,0 108,1 108,2 Blundy & Lycett, 1987, с. 66–67
  109. ↑ 109,0 109,1 109,2 St. John, 2012, с. 145–146
  110. ↑ Bearman, 1986, с. 80–88
  111. ↑ Vandewalle, 2008b, с. 15
  112. ↑ 112,0 112,1 112,2 St. John, 2012, с. 147
  113. ↑ Bearman, 1986, с. 90
  114. ↑ 114,0 114,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 68
  115. ↑ Greenwood C. J. International Law Reports. — Cambridge University Press, 1984. — Vol. 66. — P. 340. — ISBN 0-521-46411-0.
  116. ↑ The Riddle of Armand Hammer, The New York Times (29 ноябрь 1981).
  117. ↑ Occidental–Libya Exploration Pact Set, The New York Times (8 февраль 1974).
  118. ↑ Bearman, 1986, с. 91
  119. ↑ St. John, 1987, с. 116
  120. ↑ 120,0 120,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 107
  121. ↑ El–Khawas, 1984, с. 28
  122. ↑ 122,0 122,1 Vandewalle, 2008b, с. 31
  123. ↑ 123,0 123,1 Kawczynski, 2011, с. 21
  124. ↑ 124,0 124,1 124,2 Bearman, 1986, с. 72
  125. ↑ 125,0 125,1 Bearman, 1986, с. 73
  126. ↑ Bearman, 1986, с. 196
  127. ↑ 127,0 127,1 127,2 Bearman, 1986, с. 198
  128. ↑ Bearman, 1986, с. 197
  129. ↑ 129,0 129,1 129,2 129,3 129,4 Kawczynski, 2011, с. 23
  130. ↑ 130,0 130,1 130,2 St. John, 2012, с. 149
  131. ↑ 131,0 131,1 Bearman, 1986, с. 74
  132. ↑ Bearman, 1986, с. 74–75
  133. ↑ Harris, 1986, с. 19
  134. ↑ 134,0 134,1 134,2 134,3 Kawczynski, 2011, с. 22
  135. ↑ Vandewalle, 2008b, с. 31–32
  136. ↑ 136,0 136,1 St. John, 2012, с. 154
  137. ↑ St. John, 2012, с. 154–155
  138. ↑ Bearman, 1986, с. 136–137
  139. ↑ 139,0 139,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 91
  140. ↑ Vandewalle, 2006, с. 83
  141. ↑ 141,0 141,1 St. John, 2012, с. 155
  142. ↑ Bearman, 1986, с. 138
  143. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 18
  144. ↑ Vandewalle, 2006, с. 79–80
  145. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 60
  146. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 62–63
  147. ↑ 147,0 147,1 Bearman, 1986, с. 96
  148. ↑ 148,0 148,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 75
  149. ↑ 149,0 149,1 149,2 Kawczynski, 2011, с. 65
  150. ↑ 150,0 150,1 150,2 St. John, 2012, с. 186
  151. ↑ Bearman, 1986, с. 64
  152. ↑ Bearman, 1986, с. 66
  153. ↑ Bearman, 1986, с. 97
  154. ↑ 154,0 154,1 154,2 Harris, 1986, с. 87
  155. ↑ St. John, 2012, с. 151–152
  156. ↑ 156,0 156,1 156,2 Kawczynski, 2011, с. 66
  157. ↑ St. John, 2012, с. 182
  158. ↑ St. John, 2012, с. 140
  159. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 65
  160. ↑ St. John, 2012, с. 140–141
  161. ↑ Bearman, 1986, с. 76–77
  162. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 61
  163. ↑ St. John, 2012, с. 141–143
  164. ↑ Kawczynski, 2011, с. 21–22
  165. ↑ St. John, 2012, с. 142
  166. ↑ St. John, 1983, с. 475
  167. ↑ St. John, 1987, с. 87–88
  168. ↑ St. John, 2012, с. 150–151
  169. ↑ Bearman, 1986, с. 117
  170. ↑ St. John, 1987, с. 74–75
  171. ↑ 171,0 171,1 St. John, 2012, с. 144–145
  172. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 70–71
  173. ↑ Vandewalle, 2008b, с. 34
  174. ↑ Kawczynski, 2011, с. 64
  175. ↑ St. John, 2012, с. 150–152
  176. ↑ Bearman, 1986, с. 64–65
  177. ↑ St. John, 1987, с. 37
  178. ↑ Kawczynski, 2011, с. 37
  179. ↑ 179,0 179,1 Bearman, 1986, с. 116
  180. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 69–70
  181. ↑ 181,0 181,1 St. John, 2012, с. 178
  182. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 150
  183. ↑ St. John, 2008, с. 95
  184. ↑ Bearman, 1986, с. 114
  185. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 78
  186. ↑ Kawczynski, 2011, с. 38
  187. ↑ 187,0 187,1 St. John, 2012, с. 151
  188. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 78–81, 150, 185
  189. ↑ 189,0 189,1 Kawczynski, 2011, с. 34–35, 40–53
  190. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 78–81, 150
  191. ↑ Harris, 1986, с. 55
  192. ↑ Bearman, 1986, с. 139
  193. ↑ Vandewalle, 2006, с. 82
  194. ↑ Vandewalle, 2008b, с. 12
  195. ↑ 195,0 195,1 195,2 St. John, 2012, с. 156
  196. ↑ 196,0 196,1 196,2 196,3 Bearman, 1986, с. 140
  197. ↑ 197,0 197,1 Harris, 1986, с. 18
  198. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 85–86
  199. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 93–94
  200. ↑ 200,0 200,1 El–Khawas, 1984, с. 20
  201. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 86
  202. ↑ 202,0 202,1 St. John, 2012, с. 157
  203. ↑ Davis, 1982, с. 78
  204. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 103–104
  205. ↑ 205,0 205,1 Bearman, 1986, с. 141
  206. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 116
  207. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 104
  208. ↑ Kawczynski, 2011, с. 26
  209. ↑ Harris, 1986, с. 64
  210. ↑ St. John, 2012, с. 163
  211. ↑ Bearman, 1986, с. 150
  212. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 86–87
  213. ↑ St. John, 2012, с. 157–158
  214. ↑ St. John, 2012, с. 158
  215. ↑ Harris, 1986, с. 49
  216. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 122
  217. ↑ Bearman, 1986, с. 163
  218. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 112
  219. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 96–100
  220. ↑ Vandewalle, 2008b, с. 19
  221. ↑ Kawczynski, 2011, с. 24
  222. ↑ St. John, 2012, с. 161–165
  223. ↑ St. John, 2012, с. 162
  224. ↑ 224,0 224,1 224,2 St. John, 2012, с. 165
  225. ↑ Bearman, 1986, с. 145–146
  226. ↑ 226,0 226,1 226,2 Vandewalle, 2008b, с. 18
  227. ↑ 227,0 227,1 Bearman, 1986, с. 146
  228. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 114
  229. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 118
  230. ↑ Bearman, 1986, с. 147
  231. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 118–119
  232. ↑ 232,0 232,1 232,2 Bearman, 1986, с. 148
  233. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 119–120
  234. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 121–122
  235. ↑ Bearman, 1986, с. 162
  236. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 122–123
  237. ↑ Kawczynski, 2011, с. 29–30
  238. ↑ 238,0 238,1 238,2 Harris, 1986, с. 88
  239. ↑ 239,0 239,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 74, 93–94
  240. ↑ Bearman, 1986, с. 166–167
  241. ↑ Bearman, 1986, с. 114–115
  242. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 82–83
  243. ↑ St. John, 1987, с. 55
  244. ↑ Kawczynski, 2011, с. 66–67
  245. ↑ Bearman, 1986, с. 99–100
  246. ↑ 246,0 246,1 Kawczynski, 2011, с. 67
  247. ↑ St. John, 2012, с. 182–183
  248. ↑ Bearman, 1986, с. 165–166
  249. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 181
  250. ↑ St. John, 2012, с. 187
  251. ↑ Bearman, 1986, с. 106–107
  252. ↑ Harris, 1986, с. 103–104
  253. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 93, 122
  254. ↑ Kawczynski, 2011, с. 77–78
  255. ↑ St. John, 1987, с. 96
  256. ↑ Bearman, 1986, с. 107–109
  257. ↑ St. John, 1987, с. 94
  258. ↑ Kawczynski, 2011, с. 77
  259. ↑ St. John, 2012, с. 184
  260. ↑ 260,0 260,1 260,2 Bearman, 1986, с. 169
  261. ↑ Bearman, 1986, с. 100–101
  262. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 76
  263. ↑ Kawczynski, 2011, с. 71–72
  264. ↑ 264,0 264,1 264,2 264,3 St. John, 2012, с. 183
  265. ↑ Kawczynski, 2011, с. 72
  266. ↑ Bearman, 1986, с. 170
  267. ↑ Kawczynski, 2011, с. 71
  268. ↑ Harris, 1986, с. 114
  269. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 199–201
  270. ↑ Bearman, 1986, с. 154–155
  271. ↑ 271,0 271,1 Blundy & Lycett, 1987, с. 105
  272. ↑ Kawczynski, 2011, с. 26–27
  273. ↑ 273,0 273,1 273,2 St. John, 2012, с. 166–168
  274. ↑ 274,0 274,1 Bearman, 1986, с. 155
  275. ↑ El–Khawas, 1984, с. 27
  276. ↑ 276,0 276,1 276,2 Blundy & Lycett, 1987, с. 29
  277. ↑ Vandewalle, 2008b, с. 19–20
  278. ↑ St. John, 1987, с. 13
  279. ↑ Harris, 1986, с. 67–68
  280. ↑ St. John, 1987, с. 133–134
  281. ↑ Kawczynski, 2011, с. 27
  282. ↑ 282,0 282,1 St. John, 1987, с. 134
  283. ↑ Kawczynski, 2011, с. 27–28
  284. ↑ St. John, 2012, с. 167
  285. ↑ 285,0 285,1 Vandewalle, 2008b, с. 28
  286. ↑ Harris, 1986, с. 50
  287. ↑ Bearman, 1986, с. 170–171
  288. ↑ Vandewalle, 2008b, с. 35
  289. ↑ Kawczynski, 2011, с. 67–68
  290. ↑ Bearman, 1986, с. 168
  291. ↑ St. John, 1987, с. 76
  292. ↑ St. John, 2012, с. 180
  293. ↑ Vandewalle, 2008b, с. 26
  294. ↑ Kawczynski, 2011, с. 3
  295. ↑ St. John, 2012, с. 169
  296. ↑ Vandewalle, 2006, с. 6
  297. ↑ St. John, 1983, с. 484
  298. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 111
  299. ↑ Kawczynski, 2011, с. 221
  300. ↑ St. John, 2012, с. 171–172
  301. ↑ Bearman, 1986, с. 191
  302. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 110–111
  303. ↑ St. John, 2012, с. 168
  304. ↑ 304,0 304,1 304,2 304,3 Blundy & Lycett, 1987, с. 116–117, 127
  305. ↑ 305,0 305,1 305,2 305,3 Vandewalle, 2008b, с. 25–26
  306. ↑ 306,0 306,1 306,2 306,3 Kawczynski, 2011, с. 31
  307. ↑ 307,0 307,1 307,2 307,3 St. John, 2012, с. 169–171
  308. ↑ Bearman, 1986, с. 187–189
  309. ↑ 309,0 309,1 Bearman, 1986, с. 189
  310. ↑ Blundy & Lycett, 1987, с. 117
  311. ↑ St. John, 2012, с. 174
  312. ↑ Муаммар Каддафи призвал итальянок принять ислам. Newsru.com (17 ноябрь 2009).
  313. ↑ Плещунов Ф. О. Визит в Италию Муаммара Каддафи: ход, итоги и перспективы. Институт Ближнего Востока.
  314. ↑ Colonel Gaddafi’s over here, Mr Berlusconi… Silvio is rather taken by Libyan leader’s honour guard. Daily Mail (11 июнь 2009). Дата обращения: 27 февраль 2011. Архивировано 22 август 2011 года.
  315. ↑ Муаммар Каддафи призвал к джихаду против Швейцарии. Лента.ру (26 февраль 2010).
  316. ↑ Каддафи предложил разделить Нигерию на два государства: нигерийский посол отозван из Ливии. Newsru.com (19 март 2010).
  317. ↑ Александр Реутов. Муамар Каддафи пишет письмо американскому президенту. Коммерсантъ-Online (7 апрель 2011).

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Ramutsindela, Maano (2009). «Gaddafi, Continentalism and Sovereignty in Africa». South African Geographical Journal 91 (1): 1–3. DOI:10.1080/03736245.2009.9725324.
  • (2011) «The Security Council's Asset Freeze against Gaddafi's Libya and its Implementation in Libya». The Italian Yearbook of International Law Online 21 (1): 61–84. DOI:10.1163/22116133-90000210.
  • Hinnebusch, Raymond A. (1984). «Charisma, Revolution, and State Formation: Qaddafi and Libya». Third World Quarterly 6 (1): 59–73. DOI:10.1080/01436598408419755.
  • Hajjar, Sami G. (1982). «The Marxist Origins of Qadhafi's Economic Thought». The Journal of Modern African Studies 20 (3): 361–375. DOI:10.1017/s0022278x00056871.
  • St. John, Ronald Bruce (2008). «Redefining the Libyan Revolution: The Changing Ideology of Muammar al-Qaddafi». The Journal of North African Studies 13: 91–106. DOI:10.1080/13629380701742819.
  • Boyd-Judson, Lyn (2005). «Strategic Moral Diplomacy: Mandela, Qaddafi, and the Lockerbie Negotiations». Foreign Policy Analysis 1: 73–97. DOI:10.1111/j.1743-8594.2005.00004.x.
  • (2015) «Broadcast Coverage of Gaddafi's Final Hours in Images and Headlines: A Brutal Lynch or the Desired Death of a Terrorist?». The International Communication Gazette 77 (2): 171–188. DOI:10.1177/1748048514562686.
  • Cooley John K. Libyan Sandstorm. — London: Sidgwick & Jackson, 1983. — ISBN 978-0-283-98944-5.
  • Vandewalle Dirk. From International Reconciliation to Civil War: 2003–2011 // Libya Since 1969: Qadhafi's Revolution Revisited. — Basingstoke, England: Palgrave Macmillan, 2008a. — P. 215–237. — ISBN 978-0-230-33750-3.
  • El–Khawas, Mohamed (1984). «The New Society in Qaddafi's Libya: Can It Endure?». Africa Today 31 (3): 17–44.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

q: Муаммар Каддафи Викиөҙөмтәлә
commons: Каддафи Муаммар Викимилектә
n: Каддафи Муаммар Викияңылыҡтарҙа

Ҡалып:Правители Ливии Ҡалып:Премьер-министры Ливии Ҡалып:Арабская весна Ҡалып:Арабский национализм

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Каддафи_Муаммар&oldid=1205582» битенән алынған