Монголия тарихы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Монголия тарихы
Дәүләт  Монголия
 Монголия тарихы Викимилектә

Монголия тарихы. Көнсығыш Азиялағы дәүләт.

Тарихҡаса осор[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Палеолит[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Монголияла асыҡ типтағы палеолиттың тәүге урындарында (Нарин-Гол-18 һ.б.) ҡырсынташ ҡоралдары, мәҫәлән, чоппер, чоппинг, һемәкле ҡоралдар, ҡырсынташлы нуклеустар (ҙур булмаған бал ҡорттары күсе), ҙур ҡырсындар табылған[1]. Цаган Агуй мәмерйәһенең таш ҡоралдарҙан торған иң боронғо ҡатламдары кәм тигәндә 500 мең йыл элек булған тип билдәләнә[2].

Неолит һәм баҡыр быуаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Неолитик игенселек торамаһы Көнсығыш аймаҡ (Дорнода) территорияһында табылған. Көнбайыш Монголияның шул уҡ осорҙағы табылдыҡтары тик һунарсылар һәм йыйыуларҙың ваҡытлыса тораҡ пункттарын ғына үҙ эсенә ала. Эгийн-Гол йылғаһында буласаҡ ГЭС биләмәһендә ташҡын зонаһын тикшереү ваҡытында Азияла неолит дәүерендә билдәле булған, беҙҙең эраға тиклем 7-се мең йыллыҡҡа ҡараған иң боронғо таш ҡурғандар табыла[3]. Дунгулиндан неолит дәүере кешеһенең (Дорнод, Көнсығыш Монголия) — D4e5b митохондриаль гаплотөркөмөнә һәм Y-хромосомалы С2 гаплотөркөмөнә ҡарағаны билдәле, Шатар Чулуунда табылған һөлдә гаплотөркөмө буйынса (Баянхонгхор, Көнбайыш Монголия) — N1a1a1a митохондриаль гаплотөркөмө һәм Y-хромосомалы R1b гаплотөркөмөнә эйә[4]. Тамсагбулаг, Баруун-Ульзиит, Көнсығыш аймағының Норовлин тауҙары кәшәнәләрендә мәрхүмде бәләкәй генә соҡорға ултырған килеш ерләгәндәр, һәм уның менән тере сағында ҡулланған бөтә әйберҙәрен дә ҡуйғандар[5].

Баҡыр быуат халҡы антропологик йәһәттән хәҙерге Монголияның көнсығышында — монголоид һәм көнбайышта европеоид булған[6]. Энеолит дәүерендә (беҙҙең эраға тиклем 3000 йыл) кешеләр Көньяҡ һәм Көнсығыш Гоби аймаҡтарында, Увурхангайҙа, Баянхонгорҙа һәм Үҙәк аймаҡта шахталарҙа баҡыр сығарған[5].

Бронза быуаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Б. э. т. III мең йыллыҡ уртаһындағы Чемурчек ритуаль комплексы кешеһе монгол Алтайында монголоид расаһы вәкилдәре менән яҡынайтҡан морфологик һыҙаттарға һәм елунин мәҙәниәтен йөрөтөүселәрҙең антропологик оҡшашлыҡтарын эйә[7]. Монгол чемурчектарында А, T1a1, T2b2, C4+152 (C4-a) митохондриаль гаплотөркөмдәре һәм Y-хромосома гаплотөркөмдәре R1b1a2a2-CTS1078, R1b1a2-CTS12478, R1b1a1b-PF6419, R1b1a1b-M269 булыуы асыҡлана[8][9].

Б. э. т. 2 мең йыллыҡта, бронза быуатында, көнбайыш Монголияла ҡарасуҡ мәҙәниәтенең йоғонтоһо һиҙелә. Был осорға күп һанлы болан таштары (Оленные камни) һәм мини-ҡурғандар ҡарай, улар «керегсурен» исеме аҫтында билдәле; башҡа теориялар буйынса, «болан таштары» беҙҙең эраға тиклем VIII—VII быуаттарға ҡарай.

Плиткалы ҡәберҙәр мәҙәниәтенең таралыуы

Монголияла йәшәгән прото-монгол ҡәбиләләре плитка ҡәберҙәре мәҙәниәтен булдырған[10][11]. Плиткасылар йәшәгән территория бик киң була: төньяҡта Байкал күленән алып Ордосҡа һәм көньяҡта Нан-Шаня (Тибет булыуы ла ихтимал) тау итәгенә тиклем, көнсығышта Хингандан көнбайыштағы Алтай итәгенә тиклем[12]. Плиткалы ҡәбер мәҙәниәте Көньяҡ Себерҙең мөһим дала мәҙәниәттәренең иң көнсығышы була. Мәҙәниәттең таралыу үҙәге — Монголия, Көньяҡ Себер һәм Эске Монголия. Һәйкәлдәр Монголияла, Байкалдың көньяғында һәм Байкал аръяғында Саяндан Маньчжурияға тиклем, Кесе Хинганда, Вэйчань яҫылығында, Ҡытайҙың төньяҡ-көнбайышында (Шеңжандарҙа) осрай.. Плиткалы ҡәберҙәр мәҙәниәте вәкилдәрендә F1b1f, C4, C4a1a, C4a1b, D1j, D4b1a2, D4b1a2, D4j+(16286), D5a2a, D5a2a1b, G2b2a, M10a1b митохондриаль гаплотөркөмдәр һәм Q1b2 (Q-Y1151; Q-Y1150), Q1a1 (Q-F1096), Q1a1a1 (Q-M120), Q1a11 (Q-M265; Q-M120) һәм G2a2b2a1a1c1a2a1a1a1a1a1a1a (G-FGC226; G-FGC249) Y-хромосомал гаплогруптары билдәләнгән[8].

Тимер быуат[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тимер быуаттың V—III быуаттарында эре ерләү комплексы археологтар тарафынан Улангом янында Убсунур аймағында ҡаҙыла, ул шулай уҡ һуңғараҡ Һунну заманында ҡулланыла[6]

ХХ быуатҡа тиклем ҡайһы бер тарихсылар фаразлауынса, скифтар Монголиянан сыҡҡан[13], был урыҫ әҙәбиәтендә лә сағылыш таба (Александр Блок: «Эйе, беҙ — скифтар! Эйе, беҙ — азиаттар!»). Беҙҙең эраға тиклем VI—V быуаттарҙа скифтарҙың йәшәгән биләмәләре Монголиянан көнбайышына барып етә. Алтай тауҙарының монгол өлөшөндә 30-40 йәшлек скиф яугирының мумияһы табыла[14].

Боронғо дәүер[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һунну (б. э. т. 209 — 93 йылдар)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һунну

Ҡытайҙар араһында төньяҡтағы күсмә халыҡтар «бэйди» тигән берҙәм исем аҫтында билдәле булған, йәғни төньяҡ варварҙар, әммә улар араһында монголдар ғына түгел, манчжурҙар ҙа булған, тип фаразларға нигеҙ бар.

Һәр халыҡ үҙенең исемен ул идара иткән бай йорт исеменән алған. Даими үҙ-ара һуғыштар алып барғанда, Монголия ҡәбиләләре ҡайһы берҙә бер-береһе менән союздар төҙөй, өҫтәүенә, ғәҙәттә Ҡытайға һөжүм яһай, ҡытайҙар, үҙ сиратында, ҡәбилә башлыҡтарына бүләктәр ебәргән һәм ошо юл менән баҫып алыуҙан ҡотолған. Б. э. т. 480 йылдан алып Ҡытай ете биләмәгә бүленгәс, монгол күсмә халыҡтары йыш ҡына бер-береһенә ҡаршы биләмәләргә хеҙмәт иткән. Бындай тәртип күсмә халыҡтарҙы Ҡытайға һөжүм итергә тағы ла нығыраҡ өйрәтә, ә ҡытайҙар уларҙы берләштерелгән көс менән төньяҡҡа ҡыҫырыҡлай башлай.

Беҙҙең эраға тиклем өс быуат дауамында өс көслө төньяҡ уделы, күсмә халыҡтарҙы ҡыуып ебәреп, оҙон диуарҙар менән үҙ территорияһын нығыта. Цинь Ши Хуан хакимлығы аҫтында Ҡытай берләшкәс, айырым диуарҙар үҙ-ара тоташтырыла һәм һөҙөмтәлә Ҡытайҙың Бөйөк диуары барлыҡҡа килә. Төньяҡҡа ҡыҫырыҡланған күсмә халыҡтарҙа беҙҙең эраға тиклем 214 йылға ҡарата өс көслө ханлыҡ барлыҡҡа килә: Көнсығыш Монголияла — Дунху, Урта Монголияла — Һунну (Ордостан бөтә Халхе буйлап) һәм Ордостан көнбайышҡа табан — Юэчжи.

Һунну хакимы, Модэ-шаньюй (209—174), Дунхуны буйһондора, Юэчжины (арийҙарҙы) тарҡата һәм үҙенең власы аҫтында Үҙәк Азиялағы бөтә арауыҡты берләштерә — Маньчжуриянан ҡаҙаҡ далаларына тиклем һәм Бөйөк диуарҙан хәҙерге Рәсәй сиктәренә тиклем.

Беҙҙең эраға тиклем 202 йылда Модэ Ҡытайға һөжүмдәрен башлай, ҡытай батшаһы туран ханына буйһона, уға ҡыҙҙарын кәләш итеп бирергә һәм бүләктәр ебәрергә вәғәҙә итә. Батша ҡыҙҙары менән бергә килгән ҡытайҙар һунну хакимдарын күп нәмәгә өйрәтәләр: закондар нигеҙендә идара итергә, һалым йыйырға һәм яҙма ведомостар алып барырға. Беҙҙең эраға тиклем 71 йылдан алып һунну батшалығында ыҙғыштар башлана, Хуханье-шаньюе (57-31) осоронда бер аҙ күтәрелеш кисергәндән һуң, ике быуат ярым тирәһе үҙ аллы йәшәй; артабан уларҙың ханлығының көньяҡ өлкәләре Ҡытайға бирелә, ә төньяҡтары тулыһынса эске килешмәүсәнлектән һәләк була.

Иртә монгол ҡәбиләләренән сяньби ҡәбилә берләшмәһе айырылып тора, ул Ҡытай менән б.э.т. I быуатта Төньяҡ Һуннуға ҡаршы килешеү төҙөй. Тәүге тапҡыр һуннуларҙы сянбиҙар б.э.т. 87 йылда еңәләр, II быуат башында сянбиҙар бик көслө булалар, хатта Ҡытайға һөжүм итәләр, әммә йыш ҡына уңышһыҙлыҡтарға тарыйҙар.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

өҫтәмә әҙәбиәт

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Деревянко А. П. Древнейшие миграции человека в Евразии 2017 йыл 22 октябрь архивланған. // Евразийское культурное пространство. Актуальные проблемы археологии, этнологии, антропологии: Материалы докладов ведущих учёных на V (L) Российской (с международным участием) археолого-этнографической конференции студентов и молодых ученых, Иркутск, 4-9 апреля 2010 г. — Иркутск: Изд-во «Оттиск», 2010. — 214с.
  2. ↑ Ташак В. И. Нижнепалеолитические материалы горы Хэнгэрэктэ в контексте нижнего палеолита Центральной и Восточной Азии 2018 йыл 14 июль архивланған. // Вестник Бурятского государственного университета, 2011.
  3. ↑ Археологи обнаружили в Монголии самые древние каменные курганы неолита на территории Азии, 30 октября 2018
  4. ↑ Molecular evidences of paleogeographical ancestry of neolithic proto-mongolians and their craniofacial reconstruction. Дата обращения: 25 май 2019. Архивировано 10 август 2020 года.
  5. ↑ 5,0 5,1 Сосор О. Эволюция художественной культуры и искусства Монголии, 2014
  6. ↑ 6,0 6,1 Eleanora Novgorodova. Archäologische Funde, Ausgrabungsstätten und Skulpturen, in Mongolen (catalogue), pp. 14—20
  7. ↑ Ковалев А. А. и др. Палеоантропологическое изучение черепа погребённого в захоронении на чемурчекском святилище Хулагаш (Баян-Ульгийский аймак Монголии), 2020
  8. ↑ 8,0 8,1 Jeong C, Wang K, Wilkin S, et al (2020 November). «A Dynamic 6,000-Year Genetic History of Eurasia’s Eastern Steppe». Cell 183 (4): 890—904.e29. DOI:10.1016/j.cell.2020.10.015. PMID 33157037.
  9. ↑ (2021 March) «Genomic insights into the formation of human populations in East Asia». Nature 591 (7850): 413—419. DOI:10.1038/s41586-021-03336-2. PMID 33618348.
  10. ↑ Наваан Н. Бронзовый век Восточной Монголии, 1975
  11. ↑ История Монголии, Том 1, 2003
  12. ↑ Археология Забайкалья. Дата обращения: 15 август 2014. Архивировано из оригинала 25 май 2014 года. 2014 йыл 25 май архивланған.
  13. ↑ The Mysterious Scythians Burst Into History 2011 йыл 24 апрель архивланған.
  14. ↑ Archeological Sensation-Ancient Mummy Found in Mongolia. Дата обращения: 22 февраль 2010. Архивировано 23 июль 2019 года.

Ҡалып:Монгол халыҡтары

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Монголия_тарихы&oldid=1192056» битенән алынған