Алкснис Яков Иванович битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Хәрби эшмәкәр
 |имя                  = Яков Иванович Алкснис
 |оригинал имени       = {{lang-lv|Jēkabs Alksnis}}
 |дата рождения        = 26.1.1897 (14)
 |место рождения       = Пакули утары, Наукшен улусы, Вольмар өйәҙе, <br> [[Лифляндия губернаһы]], <br> [[Рәсәй империяһы]], <br> хәҙер [[Латвия]], Наукшен крайы
 |дата смерти          = 29.7.1938
 |место смерти         = [[СССР]], [[Мәскәү өлкәһе]], «Коммунарка» атыу полигоны
 |прозвище             = 
 |псевдоним            = 
 |принадлежность       = {{Флагификация|Российская Империя}} → {{Флагификация|СССР}}
 |годы службы          = {{Флаг России}} [[1917]] <br> {{Флаг СССР}} [[1919]]—[[1937]]
 |звание               = {{РИА, Прапорщик}}<br>{{СССР, Командарм 2 ранга}}
 |род войск            = [[пехота]]<br>[[ВВС РККА]]
 |командовал           = [[ВВС РККА]]
 |часть                = 
 |сражения             = [[Беренсе донъя һуғышы]] <br> [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы]]
 |награды              = {{ряд-л|{{Орден Ленина}}|{{Орден Красного Знамени}}|{{Орден Красной Звезды}}|{{Орден Красного Знамени (Монголия)}}}}
 |викисклад            = 
 |связи                = 
 |в отставке           = 
 |автограф             = 
}}

'''Я́ков Ива́нович А́лкснис''' (Алкснис-Астров {{lang-lv|Jēkabs Alksnis}} 1897 йылдың 26 ғинуары, [[Рәсәй империяһы]], Лифлянд губернаһы, Наукшен улусы (хәҙер — Латвияның Наукшен крайы) Пакули утары — [[1938 йыл]]дың 29 июле, [[СССР]] [[Мәскәү өлкәһе]] "Коммунарка"ның атыу полигоны) — СССР хәрби эшмәкәре, 2-се ранг командармы<ref>{{книга
 | автор         = 
 | часть         = Алкснис Яков Иванович
 | ссылка часть  = 
 | заглавие      = Авиационная энциклопедия в лицах
 | оригинал      = 
 | ссылка        = 
 | викитека      = 
 | ответственный = Отв. [[Ефимов, Александр Николаевич|А. Н. Ефимов]]
 | издание       = 
 | место         = Москва
 | издательство  = Барс
 | год           = 2007
 | том           = 
 | страницы      = 33
 | столбцы       = 
 | страниц       = 712
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-85914-075-6
 | doi           = 
 | тираж         = 
 | ref           = 
}}</ref> ([[1935 йыл]])

== Биографияһы ==
Яков Иванович Алкснис 1897 йылдың 14 (26) ғинуарында Лифляндия губернаһы Вольмар өйәҙе Наукшен улусының «Пакули» утарында ҡуртымсы крәҫтиән (испольщики) ғаиләһендә тыуған, 7 йәштән көтөүсе ярҙамсыһы булып эшләгән{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=9—10}}. Улус һәм сиркәү-мәхәллә мәктәптәрендә уҡый, 1913 йылда Валмиер уҡытыусылар семинарияһына уҡырға инә һәм унда йәшерен социал-демократик түңәрәктә ҡатнаша{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=12—13?242}}.

1916 йылда Алкснис РСДРП-ның латыш территориаль ойошмаһы (1904) — СДЛК сафына инә{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=13}}. Февраль революцияһынан һуң, 1917 йылдың мартында тиҙләтелгән тәртиптә семинария тамамлай, хәрби хеҙмәткә алына һәм дүрт айлыҡ уҡыу курсы менән Одесса хәрби-пехота училищеһына йүнәлтелә. Училищены тамамлағандан һуң прапорщик Яков Алкснис 15-се Себер запас полкына тәғәйенләнә, әммә, үҙен ышанысһыҙ итеп күрһәткәнлектән, Октябрь революцияһына тиклем бер аҙ ваҡыт ҡалғас, Көнбайыш фронтҡа, 7-се Төркөстан дивизияһына ебәрелә{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=13—14}}.

1918 йылдың башында совет хеҙмәткәре сифатында Валмиераға ҡайта, әммә Германия баҫып алыуы сәбәпле, Брянскиға китә, унда 1918 йылдың йәйендә әсирҙәр һәм ҡасаҡтар эштәре буйынса коллегияның урындағы бүлексәһе рәйесе итеп тәғәйенләнә, [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|РКП(б)]]РКП(б)-ның Брянск өйәҙ комитеты ағзаһы итеп һайлана {{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=15—16}}.

1919 йылдың 12 майынан [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]] (РККА) сафында хеҙмәт итә: Орёл хәрби округы штабы комиссары итеп тәғәйенләнә, бер айҙан — Орёл губернаһы хәрби комиссары. 1919 йылдың сентябрендә үҙенең туранан-тура ҡатнашлығында ойошторолған 55-се уҡсылар дивизияһы комиссары була. Орёл губернаһында аҡ гвардия һәм баш күтәреүселәр отрядтарын, Донда казак отрядтарын тар-мар итеүҙә ҡатнаша. Тиҙҙән Дон өлкәһе хәрби комиссары вазифаһына, ә 1920 йылда оператив бүлек буйынса Орёл хәрби округы командующийы ярҙамсыһы вазифаһына тәғәйенләнә{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=16—18}}.

{{начало цитаты}}… [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]]на мәжбүри мобилизациялау менән шөғөлләнә … Алкснис күрһәткән яуызлыҡты хатта Троцкий ҙа артыҡ тип баһалай: Яков Ивановичты кире алалар һәм Орёл хәрби округы командующийы ярҙамсыһы итеп тәғәйенләйҙәр. Һуңынан оборона наркоматы резервына индерелә, һәм 1924 йылға тиклем эшләмәй, шунан Фрунзе исемендәге хәрби академияға уҡырға инә{{конец цитаты|источник=<ref>[http://protivpytok.org/sssr/antigeroi-karatelnyx-organov-sssr/alksnis-ya-i Алкснис Я. И. Правозащитники Против Пыток].</ref>}}

[[1921 йыл]]да Яков Иванович Алкснис [[М. В. Фрунзе исемендәге хәрби академия]]ға инә, [[1924 йыл]]да уҡыуын тамамлай, бынан һуң эҙмә-эҙлекле РККА штабының ойоштороу-мобилизация идаралығы начальнигы ярҙамсыһы, ғәскәрҙәр ҡоролошо бүлеге начальнигы һәм комиссары, Ғәскәрҙәр ҡоролошо һәм хеҙмәте идаралығы начальнигы вазифаларына тәғәйенләнә{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=18—19,169,242}}. 1920-се йылдар аҙағында Германияла рейхсвер хәрби-уҡыу йорттарында уҡып сыҡҡан РККА-ның тәүге командирҙарының береһе<ref>''Елисеева Н. Е.'' «Немцы вели и будут вести двойную политику». Рейхсвер глазами командиров Красной Армии. // [[Военно-исторический журнал]]. — 1996. — № 2. — С.30-38.</ref>.

[[1926 йыл]]дың декабренән [[1931 йыл]]дың июненә тиклем Алкснис төп эше менән параллель рәүештә «Вестник воздуха флота» журналының редколлегия рәйесе була, бер нисә тапҡыр авиация тактикаһы, хәрби ҡулланыу, уҡыу һәм осоу дисциплинаһы мәсьәләләре буйынса мәҡәләләр менән сығыш яһай, 1931 йылда уның «Һауа флотына шефлыҡты нығытығыҙ» тигән китабы сыға{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=129,135}}.

[[1926 йыл]]дың 26 авгусында [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]]ның Хәрби-һауа көстәре идаралығы начальнигы урынбаҫары вазифаһына тәғәйенләнә{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=20,243}}. 1929 йылдың 21 июлендә ул лётчик В. О. Писаренко менән бергә Р-5 самолётында Мәскәүҙән Севастополгә тиклем, уртаса 233 км/сәғәт саҡрым тиҙлек менән, бер ерҙә лә туҡтамай, 1300 километр юл үтә{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=243}}. Икенсе көндө, 22 июлдә, улар ошо уҡ маршрут буйынса бер ерҙә лә ултырмайса, кирегә осҡан.

[[1929 йыл]]да Хәрби-һауа көстәре начальнигы урынбаҫары Яков Иванович Алкснис Качинск юғары хәрби лётчиктар мәктәбендә практик белем ала, ноябрҙә уға «хәрби лётчик» исеме бирелә{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=68—69}}. Артабан Алкснис хәрби частарға бер нисә тапҡыр осҡанда самолётты үҙ аллы йөрөткән.

[[Файл:Yakov Alksnis and Anthony Fokker 1934.jpg|thumb|Я. И. Алкснис 1934 йылда]]

[[1931 йыл]]дың 21 июнендә [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]] Хәрби-һауа көстәре командующийы вазифаһына тәғәйенләнә, СССР Революцион хәрби советы ағзаһы була{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=243}}. Тиҙҙән СССР Оборона халыҡ комиссариатының Хәрби Советы ағзаһы ла була.

[[1932 йыл]]дың ноябрендә «халыҡ массаларында граждандар һәм хәрби авиацияны популярлаштырыу маҡсаты менән» СССР Һауа Флоты — Авиация көнөн булдырыу тураһында тәҡдим индерә. СССР Халыҡ Комиссарҙары Советыы Авиация көнөн йыл һайын 18 августа үткәрергә ҡарар итә. Ул Хәрби-һауа Флотында йәйге уҡыу осорон тамамлауға арнала. Беренсе авиация байрамы [[1933 йыл]]дың 18 авгусында Мәскәү өлкәһенең Тушин ҡалаһында ойошторола. Шул уҡ көндө Алкснис [[Ленин ордены]] менән бүләкләнә{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=28—29,243}}.

[[1937 йыл]]дың ғинуарында оборона халыҡ комиссарының авиация буйынса урынбаҫары вазифаһына тәғәйенләнә<ref>''[[Скориков, Григорий Петрович|Скориков Г. П.]]'' Командарм 2 ранга Я. И. Алкснис (К 90-летию со дня рождения). // [[Военно-исторический журнал]]. — 1987. — № 1. — С.87-89.</ref>.

[[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]]нда [[1937 йыл|1937]]-[[1938 йыл]]дарҙағы репрессиялар үткәреүҙә ҡатнаша. [[1937 йыл]]дың [[11 июнь|11 июненд]]ә [[Тухачевский Михаил Николаевич|М. Н. Тухачевский]] етәкселегендә хәрби начальниктар төркөмөн үлем язаһына хөкөм иткән махсус суд присутствиеһы составына ингән. Суд барышында был органдың иң әүҙем ағзаһы була, хөкөм ителгәндәрҙе төрлөсә фашлай һәм уларға ҡарата фәҡәт үлем язаһын ҡулланыуҙы талап итә<ref>''[[Викторов, Борис Алексеевич|Викторов Б. А.]]'' «И поставил свою подпись…». // «[[Военно-исторический журнал]]». — 1989. — № 4. — С.45-31.</ref>.

[[1937 йыл]]дың [[23 ноябрь|23 ноябренд]]ә Яков Иванович Алкснис бөтә вазифаларҙан бушатыла, ВКП(б) сафынан сығарыла һәм ҡулға алына. Һорау алыу барышында уға «тәьҫир итеүҙең физик ысулдары» ҡулланылған, һөҙөмтәлә ул 1935 йылдан Латвия шпионы булыуы, һуңынан 1922 йылдан бирле шпион булыуын иҫкә төшөрөп, 1936 йылдан иһә "Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһындағы латыш милли ойошмаһы"нда ҡатнашыуы тураһында күрһәтмәләренә лә, ҡул ҡуйған<ref>{{Книга:1937 год: элита Красной Армии на Голгофе}}</ref>.

СССР Юғары судының хәрби коллегияһы [[1938 йыл]]дың [[28 июль|28 июленд]]ә хәрби заговорҙа ҡатнашыуҙа ғәйепләнеп, РСФСР Енәйәти кодексының 8-се һәм 11-се пункттары 58-1 «б» статьяһы буйынса атыуға хөкөм ителә. Судта үҙ ғәйебен таныны. Хөкөм ҡарары [[1938 йыл]]дың 29 июлендә «Коммунарка» полигонында башҡарыла. СССР Юғары суды Хәрби коллегияһының [[1956 йыл]]дың 1 февралендәге билдәләмәһе менән Яков Иванович Алкснис аҡлана<ref>{{РЭ|161—162|Алкснис Яков Иванович}}</ref>.

== Ғаиләһе ==
[[Файл:Christina Mednis and Yakov Alksnis.jpg|thumb|right|300px|Яков Алкснис ҡатыны Кристина Меднис менән, 1922 йыл]]
Яков Алкснистың ҡатыны (1922 йылдан алып) — ғилми хеҙмәткәр Кристина Карловна Алкснис-Меднис{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=9,19}}. Ире ҡулға алынғандан һуң, Кристина Карловна ла сәйәси золомға тарттырыла: 8 йылын Темников төҙәтеү-хеҙмәт лагерында үткәрә. Төрмәнән сыҡҡас, [[1946 йыл]]дан [[1949 йыл]]ға тиклем [[Рига]]ла йәшәй, ләкин һуңынан яңынан ҡулға алына һәм [[1954 йыл]]ға тиклем [[Кемерово өлкәһе]]ндә һөргөндә була.

Улы — ата-әсәһен ҡулға алыу ваҡытына 10 йәш тулған Алкснис Имант Яковлевич балалар йортона оҙатыла. Имант Алкснис — граждандар инженеры һөнәренә эйә була. Юғары уҡыу йортон тамамлай һәм сәнәғәттә эшләй<ref name=cherushev>Черушев Н. С. ''1937 год: Элита Красной Армии на голгофе.'' — М.: Вече, 2003 ISBN 5-94538-305-8</ref>.

Ейәне — Алкснис Виктор Имантович — СССР һәм Рәсәй сәйәси эшмәкәре.

== Хәрби чиндары һәм званиелары ==
* [[Прапорщик]] — 1917
* 2-се ранг командармы — 20.11.1935<ref>Постановление СНК СССР № 24/2521 от 20.11.1935 г.</ref>

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==
* [[Ленин ордены]] (18.081933){{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=243}};
* [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (23.02.1928)<ref>{{книга
|заглавие = ПРИКАЗ РЕВОЛЮЦИОННОГО ВОЕННОГО СОВЕТА СОЮЗА СОВЕТСКИХ СОЦИАЛИСТИЧЕСКИХ РЕСПУБЛИК по личному составу армии № 101. 23 февраля 1928 года. Москва  
|ссылка = 
|место = М
|издательство = Центральная Типография НКВМ
|год = 1928
|страницы = 2
|страниц = 36
|тираж = 430
}}</ref>{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=243}};
* [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] (14 мая 1936) — «за организацию и проведение образцового порядка в день первомайского парада и демонстрации»<ref>{{статья |заглавие= Постановление ЦИК Союза ССР|ссылка= |издание= Известия|тип= |год= 1936|месяц= 5|число= 15|номер= 112|страницы= 2}}</ref>;
* Ҡыҙыл Байраҡ ордены (Монголия) (05.05.1935){{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=243}}.

== Хәтер ==
* 1967 йылда Яков Алкснис тураһында хәтирәләр йыйынтығы баҫыла — уның хеҙмәттәре һәм илдең хәрби авиацияһын аяҡҡа баҫтырыуға, үҫтереүгә һәм нығытыуға тос өлөш индереүе өсөн күренекле совет лётчиктары, хәрби начальниктары, авиация ғалимдары: Баш авиация маршалы Вершинин Константин Андреевич, авиация маршалы Красовский Степан Акимович, авиация генерал-полковниктары Громов Михаил Михайлович, Каманин Николай Петрович, Шиманов Николай Сергеевич, Шинкаренко Фёдор Иванович, генерал-лейтенанттар Беляков Александр Васильевич, Стерлигов Борис Васильевич, Пышнов Владимир Сергеевич, Гвоздков Георгий Кузьмич, Иващенко Константин Васильевич, генерал-майорҙар Стефановский Пётр Михайлович, Юмашев Андрей Борисович, Прокофьев Гавриил Михайлович, Померанцев Зиновий Максимович, Смага Иосиф Иванович, Туржанский Александр Александрович, Мелкумян Тигран Меликсетович, Квадэ Павел Павлович һ. б.{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=7,51,90,128,168,72,115,184,174,230,153,108,96,197,139,221,77,201,180}}.

[[Файл:Bust Alksnis.jpg|thumb|Мәскәү өлкәһе Монин ҡасабаһындағы бюст]]
* [[Мәскәү өлкәһе]]нең Монин ҡасабаһында [[1967 йыл]]да [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]]ның Хәрби-һауа көстәре начальнигы, [[1931 йыл]]да СССР Революцион хәрби советы ағзаһы С. А. Красовский ҡарары буйынса Я. И. Алкснис хөрмәтенә бюст-һәйкәл ҡуйыла.
* [[Мәскәү өлкәһе]]нең Монин ҡасабаһында урам Я. И. Алкснис исеме менән аталған.
* [[1968 йыл]]дан [[1993 йыл]]ға тиклем [[Рига]]лағы иҫке аэродром базаһында Киш-күл (Кишэзерс) ярында урынлашҡан Рига юғары хәрби авиация инженерҙар училищеһы Я. И. Алкснис исемен йөрөтә. Училище, [[Латвия]]нан [[Совет Армияһы]] ғәскәрҙәрен сығарыуға бәйле, [[1993 йыл]]дың көҙөндә таратыла.
* Латвия ССР-ының Министрҙар Советы ҡарары менән [[1967 йыл]]да [[Рига]]лағы Рунден урамы Яков Алкснис урамы тип үҙгәртелә{{sfn|Сб. воспоминаний|1967|с=5}}; [[1990 йыл]]да урамға тарихи исеме кире ҡайтарыла: Эбрей урамы (Йәһүд урамы, [[XIX быуат]]та ул йәһүд зыяратына алып барған).
* [[1977 йыл]]да Я. И. Алкснистың тыуған яғында иҫтәлекле билдә асыла, хәҙер уның яҙмышы билдәһеҙ.
* [[Латвия]] диңгеҙ пароходлығының рефрижератор судноһы «Яков Алкснис» исемен йөрөтә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Командарм крылатых. Жизнь Я. И. Алксниса. Сборник воспоминаний |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=сост. К. К. Меднис, Г. А. Чечельницкий |издание= |место= Рига |издательство=Лиесма |год=1967 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=248 |серия= |isbn= |тираж=8000 |ref=Сб. воспоминаний}}
* ''[[Каманин, Николай Петрович|Каманин Н. П.]]'' [http://militera.lib.ru/memo/russian/kamanin_np/10.html Лётчики и космонавты]. — М.: Политиздат, 1971.
* {{Книга:Трагедия РККА 1937—1938}}
* {{Книга:1937 год: элита Красной Армии на Голгофе}}
* {{Книга:Расстрелянная элита РККА|22—23}}
* ''Шелест И. И.'' [http://militera.lib.ru/memo/russian/shelest_ii3/index.html Лечу за мечтой]. — М.: Молодая гвардия, 1989.
* ''Соловьев Д. Ю.'' Высший командный состав РККА 1935—1940. Маршалы Советского Союза и Командармы 1-го и 2-го рангов. — М.: Литрес, 2018. — 97 с. ISBN 978-5-532-11314-5.

== Һылтанмалар ==
* [http://kacha.ru/php/baza/face.php?id=4655 Виртуальная Кача (КВВАУЛ)]{{Недоступная ссылка|date=Июль 2019 |bot=InternetArchiveBot }} Качинское высшее военное авиационное ордена Ленина Краснознаменное училище лётчиков им. А. Ф. Мясникова

{{Последовательность людей
 | предшественник = [[Баранов, Пётр Ионович]]
 | преемник       = [[Локтионов, Александр Дмитриевич]]
 | список         = [[Главнокомандующие ВВС СССР и России|Главнокомандующий ВВС РККА]] <br> [[Файл:RuAF emblem.png|80px]] 
 | годы           = [[1931 год|1931]] — [[1937 год]]ы
}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Латвия революционерҙары]]
[[Категория:Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусылар (Рәсәй)]]
[[Категория:Рәсәйҙә Граждандар һуғышында ҡатнашыусылар (ҡыҙылдар)]]
[[Категория:Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһында хеҙмәт иткән батша офицерҙары]]
[[Категория:Одесса хәрби училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Качинск юғары хәрби авиация училищеһын тамамлаусылар]]
[[Категория:СССР Хәрби-Һауа Көстәре командованиеһы]]
[[Категория:СССР Оборона халыҡ комиссары ҡарамағындағы Хәрби совет ағзалары]]
[[Категория:ВКП(б)-ның XVII съезы делегаттары]]
[[Категория:1938 йылда язаланғандар]]
[[Категория:Коммунарка полигонында атылғандар һәм ерләнгәндәр]]
[[Категория:СССР-ҙа репрессияланған хәрби начальниктар]]
[[Категория:СССР-ҙа үлгәндән һуң аҡланғандар]]
[[Категория:Фрунзе исемендәге Хәрби академияны тамамлаусылар]]
[[Категория:СССР осоусылары]]
[[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары (Монголия)]]
[[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:1938 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:29 июлдә вафат булғандар]]
[[Категория:1897 йылда тыуғандар]]
[[Категория:26 ғинуарҙа тыуғандар]]