Алюмин битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Карточка химического элемента
| имя                      = Алюминий / Aluminium (Al)
| символ                   = Al
| номер                    = 13
| вверху                   = [[Бор (элемент)|B]]
| внизу                    = [[Галлий|Ga]]
| внешний вид              = [[Файл:Aluminium-4.jpg|200px|Алюминий]]<br />Йомшаҡ, еңел, көмөш-аҡ төҫтәге  [[металл]]
| группа                   = 13
| период                   = 3
| блок                     = 
| атомная масса            = 26,981539
| конфигурация             = [Ne] 3s<sup>2</sup> 3p<sup>1</sup>
| электронная оболочка     = 2, 8, 3
| радиус атома             = 143

| ковалентный радиус       = 118
| радиус Ван-дер-Ваальса   = 140
| энергия ионизации 1      = 577,2 (5,98)
| энергия ионизации 2      = 577,2 (5,98)
| радиус иона              = 51 (+3e)
| электроотрицательность   = 1,61
| электродный потенциал    = -1,66 в
| степени окисления        = 3

| фаза                     = Ҡаты
| плотность                = 2,6989
| температура плавления    = 660&nbsp;°C, 933,5
| температура кипения      = 2518,82&nbsp;°C, 2792
| критическая точка К      = 
| критическая точка МПа    =
| насыщенный пар           = (по ITS-90)
| теплоёмкость             = 24,35<ref>{{книга
   |заглавие       = Химическая энциклопедия. В 5-ти т
   |ответственный  = Редкол.: Кнунянц И. Л. (гл. ред.)
   |место          = М.
   |издательство   = Советская энциклопедия
   |год            = 1988
   |том            = 1
   |страницы       = 116
   |страниц        = 623
   |тираж          = 100&nbsp;000
   }}</ref>
| теплота плавления        = 10,75
| теплота испарения        = 284,1
| молярный объём           = 10,0
| структура решётки        = кубик
| параметры решётки        = 4,050
| отношение c/a            =
| температура Дебая        = 394

| теплопроводность         = 237
| скорость звука           = 5200
| регистрационный номер CAS = 
}}
{{Элемент периодической системы|align=center|fontsize=100%|number=13}}

'''Алюми́ний''' — [[Менделеев Дмитрий Иванович|Д. И. Менделеев]]тың химик элементтарҙың периодик системаһыда 13 һанлы химик элемент. Периодик таблицала өсөнсө периодтың өсөнсө төркөмөнөң төп подгруппаһында (кесе төркөмсәһендә) тора.
'''Al''' билдәһе менән билдәләнә. [[Еңел металдар]] төркөмөнә ҡарай. Киң таралған металл. Ер ҡабығында [[кислород]]тан һәм [[кремний]]ҙан ҡала өсөнсө урында тора.

''Алюминий'' [[ябай матдә]] ([[CAS Registry Number|CAS-номер]]: 7429-90-5) — еңел, [[парамагнетиктар|парамагнитлы]] [[металл]], көмөш аҡ [[төҫ]]тә, механик эшкәртеүгә, иретеп ҡойоп формалаштырыуға еңел бирелә. Алюминий йылы һәм электр ағымын (ток) яҡшы үткәрә. Сөнки уны эшкәрткән саҡта яҡшы һаҡлаусы тышсаһы барлыҡҡа килә.

== Тарих ==
Иң беренселәрҙән булып уны дат физигы [[Эрстед, Ганс Христиан|Ганс Эрстед]] таба.
[[1825 йыл]]да [[Калий]] [[амальгама]]һының алюмин хлоридына тәьҫиренән һәм унан [[терегөмөш]]тө айырып алыуҙан һуң килеп сыҡан. Атамаһы {{lang-la|aluminis}} — [[асыуташ]], [[әсеүташ]] һүҙенән барлыҡҡа килгән.

Беренсе тапҡыр алюминды 1854 йылда ярым сәнәғәттә  ''Фёлер ысул''ы менән Сент-Клер Девиль  ала, ул [[калий]]ҙы хәүефһеҙерәк [[натрий]]ға алмаштыра. Бер йылдан һуң, 1855 йылда, Париж күргәҙмәһендә металл киҫәген күрһәтә, ә 1856 йылда алюмин-натрий хлоридының икеләтә тоҙо электролизлау ярҙамында алюмин алыуға өлгәшә.

Глиноземдан (тупраҡта булған алюмин оксиды) [[электролиз]] ярҙамында  алюмин алыу ысулын сәнәғәт кимәлендә үҙләштергәнгә тиклем был металл алтынға ҡарағанда ҡиммәтерәк була. 1889 йылда инглиздәр рәсәй химигы [[Менделеев Дмитрий Иванович|Д. И. Менделеевҡа]] бай бүләк бүләк бирергә  теләп, уға аналитик үлсәүдәр бүләк итә, үлсәүҙең бер стаканы [[алтын]], икенсе алюмин була.<ref>{{книга |автор=[[Фиалков, Юрий Яковлевич|Фиалков Ю. Я.]] |заглавие=Девятый знак |издательство=[[Детгиз]] |место=М. |год=1963 |страницы=133 |ссылка=http://fialkov.multima.net/download/Devyatyj-znak.djvu }} {{Cite web |url=http://fialkov.multima.net/download/Devyatyj-znak.djvu |title=Архивированная копия |access-date=2015-03-13 |archive-date=2015-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150401135300/http://fialkov.multima.net/download/Devyatyj-znak.djvu |deadlink=unfit }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150401135300/http://fialkov.multima.net/download/Devyatyj-znak.djvu |date=2015-04-01 }}</ref><ref>[https://sites.google.com/site/himulacom/zvonok-na-urok/9-klass---vtoroj-god-obucenia/urok-no49-aluminij-polozenie-aluminia-v-periodiceskoj-sisteme-i-stroenie-ego-atoma-nahozdenie-v-prirode-fiziceskie-i-himiceskie-svojstva-aluminia Урок № 49. Алюминий] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150228073807/https://sites.google.com/site/himulacom/zvonok-na-urok/9-klass---vtoroj-god-obucenia/urok-no49-aluminij-polozenie-aluminia-v-periodiceskoj-sisteme-i-stroenie-ego-atoma-nahozdenie-v-prirode-fiziceskie-i-himiceskie-svojstva-aluminia |date=2015-02-28 }}.</ref>

Ул ваҡытты Рәсәйҙә алюминды «балсыҡтан алынған көмөш» тип атайҙар, сөки балсыҡтың төп өлөшө глинозем  Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> була.  Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> иретмәһенән криолитта сәнәғәт масштабында алюмин алыу ысулын1886 йылда  бер юлы Ч. Холл һәм П. Эру аса.

Алюмин һәм калий ҡушма тоҙҙары боронғо замандан уҡ билдәле [[әсеүуташ]] KAl(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> • 12H<sub>2</sub>O.

== Эшкәртеү ысулы ==
Яңыса эшкәртеү ысулы американлы [[Холл, Чарльз Мартин|Чарльз Холл]] һәм француз [[Эру, Поль Луи Туссен|Пол Эру]] тарафынын 1886 йылда эшкәртелә. Ул алюмин оксидын Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> [[криолит]] Na<sub>3</sub>AlF <sub>6</sub> иретмәһендә эҙмә эҙлекле электролиз ярҙамында [[кокс]] йәки [[графит]] электродтарын файҙаланыуҙан барлыҡҡа килә. Былай эшкәртеү бик күп электр энергияһын талап итә. Шуға күрә ул [[XX быуат]]та ғына файҙаланыла. 
1000 кг сеймал алюмин алыу өсөн 1920 кг балсыҡ, 65 кг криолит, 35 кг алюмин фториды, 600 кг анод массаһы һәм 17 мең кВт сәғәт электр энергияһының даими ағымы (ток) кәрәк була.<ref>Краткая химическая энциклопедия. Т. 1 (А—Е). — М.: Советская энциклопедия. 1961</ref>
==Таралыу==
Ер ҡабығында таралыуы буйынса металдар араһында 1-се һәм элементтар араһында 3-сө урынды биләй, [[кислород]] һәм [[кремний]]ҙарҙан ғына ҡалыша. Төрлө тикшеренеүселәр фекеренсә, ер ҡабығында алюминдың күпләп концентрацияһы 7,45 проценттан 8,14 %-ҡа тиклем баһалана<ref>''Короновский Н. В., Якушова А. Ф.'' [http://www.geo.com.ru/db/msg.html?mid=1163814&uri=tabl%2f2-1.htm Основы геологии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090524002145/http://www.geo.com.ru/db/msg.html?mid=1163814&uri=tabl%2f2-1.htm |date=2009-05-24 }}.</ref>.

=== Тәбиғи алюмин берләшмәләре ===
Тәбиғәттә алюмин химик әүҙемлеге юғары булыу сәбәпле, тик ҡушылмалар рәүешендә генә барлыҡҡа килә. Алюминдың ҡайһы бер тәбиғи файҙалы ҡаҙылмалары:
* [[Боксит]] — Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> · H<sub>2</sub>O (SiO<sub>2</sub>, Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, CaCO<sub>3</sub> ҡушылмаһы менән)
* [[Нефелин]] — KNa<sub>3</sub>[AlSiO<sub>4</sub>]<sub>4</sub>
* [[Алунит]] — (Na,K)<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>·Al<sub>2</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>3</sub>·4Al(OH)<sub>3</sub>
* [[Глинозём]] ([[каолин]] менән ҡом ҡ SiO<sub>2</sub>, [[эзбизташ]] CaCO<sub>3</sub>, [[магнезит]] MgCO<sub>3</sub> иҙмәләре)
* [[Корунд]] ([[сапфир]], [[рубин]], [[наждак]]) — Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>
* [[Ҡыр шпаты]] — (K,Na)<sub>2</sub>O·Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>·6SiO<sub>2</sub>, Ca[Al<sub>2</sub>Si<sub>2</sub>O<sub>8</sub>]
* [[Каолинит]] — Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>·2SiO<sub>2</sub> · 2H<sub>2</sub>O
* [[Берилл]] ([[зөбәржәт]], [[аквамарин]]) — 3ВеО · Al<sub>2</sub>О<sub>3</sub> · 6SiO<sub>2</sub>
* [[Хризоберилл]] ([[александрит]]) — BeAl<sub>2</sub>O<sub>4</sub>.

[[Вулкан]] ауыҙында {{comment|ҡайтарыу реакцияһы|реакция восстановительная}} һөҙөмтәһендә алюмин самородогы табылған осраҡтар бар.<ref>Олейников Б. В. и др. [http://rruff.info/uploads/ZVMO113N2_210.pdf Алюминий — новый минерал класса самородных элементов] // Записки ВМО. — 1984, ч. CXIII, вып. 2, с. 210—215.</ref>
Тәбиғи һыуҙарҙа алюмин аҙ ағыулы химик берләшмәләр, мәҫәлән, ''алюмин фториды'' рәүешендә була. Катион йәки аниондың төрө, беренсенән, һыуҙың  {{comment|әселегенә|кислотность}} бәйле. Рәсәй һыу объекттарында алюмин концентрацияһы от 0,001 — 10 мг/л тиклем тәшкил итә. [[Диңгеҙ]] һыуында уның концентрацияһы 0,01 мг/Л<ref>J. P. Riley, G. Skirrow. Chemical Oceanography, V. 1, 1965.</ref>.
=== Алюмин изотобы ===
Тәбиғи алюмин тулыһынса тиерлек берҙәм тотороҡло <sup>27</sup>Al изотобынан тора, [[Алюминий-26|<sup>26</sup>Al]] эҙҙәре бар. Был иң оҙаҡ йәшәгән радиоактив изотоп, ярым тарҡылыу ваҡыты 720 000 йыл, атмосферала [[аргон-40|<sup>40</sup>Ar]] юғары энергиялы космис нурланышы протондары менән бәрелешкәндә барлыҡҡа килә.

== Лаборатор шарттарҙа ==
Алюминий-тәбиғәттә киң таралған элементарҙын береһе.
 <references/>
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
{{commons|Aluminium}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Алюминий}}
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Al/key.html Алюминий] на Webelements
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb013.htm Алюминий] в Популярной библиотеке химических элементов
* [http://www.uralgold.ru/otherPI_Al.html Алюминий в месторождениях] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928014404/http://www.uralgold.ru/otherPI_Al.html |date=2007-09-28 }}
* 128.13330.2012 һанлы «Алюминий ҡоролмалары» [[Ҡәғиҙәләр йыйынтығы]] (Aluminium structures)
{{Периодик таблица}}
[[Категория:Химик элементтар]]