Балатон битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Күл
 |Атамаһы                 = Балатон
  |Милли атамаһы          = hu/Balaton/de/Plattensee
 |Һүрәт                   = Plattensee in Ungarn S3000086.jpg
  |Подпись                = 
 |Координата              = 46/46/56/N/17/33/46/E
  |CoordScale  = 
 |Ил                      = Венгрия
  |Төбәк                  = Веспрем (медье)/Шомодь (медье)/Зала (медье)
  |Диңгеҙ кимәленән       = 104
  |Оҙонлоғо               = 79
  |Киңлеге                = 1,3-12,4
 |Майҙаны                 = 594
 |Күләме                  = 1,9
 |Яр оҙонлоғо             = 236
 |Иң тәрән урын           = 12,5
  |Уртаса тәрәнлеге       = 3,6
 |Минерал төрө            = 
  |Тоҙлолоҡ               = 
  |Таҙалыҡ                = 
 |Һыу майҙаны             = 5181
  |Ҡойоусы йылға          = Зала (йылға)
  |Ағып сығыусы йылға     = Шио (йылға)
 |Урынлашыу картаһы 1     = Европа
}}
[[Файл:Balaton.png|thumb|right|300px|Карта Балатона]]
[[Файл:Balaton Hungary 2005 029.jpg|thumb|right|300px|Балатон]]
'''Ба́лато́н''' ({{lang-hu|Balaton}}, {{lang-de|Plattensee}}, {{lang-sk|Blatenské jazero}}, {{lang-sl|Blatno jezero}}, {{lang-la|Pelso}}) — [[Венгрия]]ның көнбайышындағы [[күл]], Урта [[Европа]]ла иң ҙуры. Балатондың яр буйҙары — Венгриялағы тоҙло һәм йылы һыу сығанаҡлы [[курорт]] төбәге. Балыҡсылыҡ үҫешкән.

== Дөйөм мәғлүмәт ==
=== География ===
Балатон күле [[Урта Дунай]] тигеҙлегендәге [[Баконь]] тауының көньяҡ-көнсығыш итәге буйлап һуҙылған тектоник сығышлы соҡорҙа ята. Күлдең төньяҡ-көнсығыш осонан алып [[Будапешт]]ҡа тиклем 100 километр.

Майҙаны 594 км², оҙонлоғо — 79 км, киңлеге 1,2-12,4 км самаһы. Диңгеҙ кимәленән 104 метр бейеклектә. Уртаса тәрәнлеге 3,6 метр, максималь — 12,5 метр. Яр оҙонлоғо 236 километр, һыу күләме 1,9 км³, һыу йыйыу майҙаны — 5181 км².

Балатон көньяҡ-көнбайыштан төньяҡ-көнсығышҡа ҡарай ныҡ һуҙылған оҙонса формала. Көньяҡ яры тигеҙ; төньяғында бик үк тәрән булмаған бер нисә ҡултыҡ һәм [[Тихань]] ярымутрауы бар. Күлдең иң тар урыны 1,2 километр.

=== Гидрография ===
Балатондың үҙенсәлеге уның сағыштырмаса һай булыуында. Күлдең уртаса тәрәнлеге 3 метр, иң тәрән урыны Тихань ярымутрауындағы сөңгөл (12,5 метр).

Күлдең төбө ваҡ ҡомло. Һыу тиҙ йылына, йәй көндәрендә уртаса температура 21-22&nbsp;°C, ҡайһы ваҡытта 26 °. Күлдең һыуы таҙа, асыҡ йәшел төҫтә.

Балатонға бик күп ваҡ йылғалар ҡоя, иң ҙуры [[Зала]]; күлдән [[Шио]] йылғаһы ағып сыға һәм [[Дунай]]ға ҡушыла.

=== Ярҙары ===
Баконь тауы яғындағы төньяҡ ярҙары бейек һәм текә, урыны менән ағаслы. Башҡа яҡтары тигеҙ һәм һаҙланған.

== Атама һәм этимология ==
[[Файл:Balaton siofok.JPG|thumb|left|Вид на Шиофок с Балатона]]
Боронғо римдәр күлде Пелсо ({{lang-la|Lacus Pelso}}) тип йөрөткән, тәржемәлә «Һай күл». Дунай буйындағы славяндар уны Блатенске йәки Блатно тип атаған, Blato — «болото», һаҙлыҡ. Был атама бөгөнгө славак һәм словен телдәрендә һаҡланған. Немецса атамаһы — {{lang-de|Plattensee}}, был һүҙҙән урыҫтар Платенское йәки Платтенское тип йөрөткән.

Венгер күлде Balcsi (Балчи) тип атай. Уны икенсе төрлө венгр диңгеҙе тип тә йөрөтәләр.

== Тарихы ==
[[Файл:Tihany abbey2.JPG|thumb|right|250px|Тихань аббатлығы]]
Балатондың ярҙарында электән төрлө халыҡтар йәшәгән: [[славян]], [[фракий]], [[кельт]], [[герман]] ҡәбиләләре.

* Беҙҙең эраның I быуатында был ерҙәрҙе римдәр биләгән һәм [[Паннония]] провинцияһын булдырған.
* VI быуатта аварҙар йәшәүе билдәле.
* 500—700 йылдарҙа роман-славян-авар ҡушма сығышлы кестел мәҙәниәте теркәлә.
* [[IX быуат]]та Аварского ҡағанаты ҡолағас, Балатон тирәләй славяндар ултыра, улар Блатен кенәзлеген булдыра — баш ҡалаһы Зала йылғаһы буйында [[Блатноград]] була (хәҙер Залавар ауылы).
* X быуат башында был ерҙе венгрҙар баҫып ала. [[1019 йыл]]да изге Иштван Залаварҙа аббатлыҡ төҙөй, уның короле [[Андраш I]] [[1055 йыл]]да Тихань ярымутрауындағы аббатлыҡҡа нигеҙ һала. 
* [[XVI быуат]]та Балатондың төньяҡ яры буйлап бер нисә ҡәлғә төҙөлә.

Балатонда туризм [[XVIII быуат]]тан башлана. Яр буйындағы бәләкәй ауылдар тиҙ арала [[курорт]] ҡалаларына әйләнә. Ял итеүселәрҙе тәүҙә шифалы һыу сығанаҡтары йәлеп итә, аҙаҡ күлдә һыу инеүҙе киң ҡуллана башлайҙар. [[1846 йыл]]да Балатонда судно транспорты асыла. [[XIX быуат]] аҙағына тимер юл төҙөлгәс, туризм тағы ла тиҙерәк үҫешә башлай.

1940—1945 йылдарҙағы һуғыштан һуң Балатонда туристик индустрия яңынан тергеҙелә.

== Климат ==
Төбәктең климаты тыныс континенталь, май уртаһынан сентябрь аҙағына тиклем оҙайлы йылы йәй хас. Ҡыш сағыштырмаса йомшаҡ, шулай ҙа йыл һайын күл һыуы туңа. Боҙ ҡалынлығы 10-20 сантиметр, ҡайһы саҡ 70-сантиметрға еткән мәлдәр теркәлгән.
Күлдә елкәнле спортҡа, бәләкәй судноларға хәүефле көслө елдәр була.

== Иҫтәлекле урындар ==

=== Тихань ===
[[Файл:Tihany Balaton.JPG|thumb|right|250px|Тихань ярымутрауына күренеш]]
[[Файл:Balaton Hungary 2005 033.jpg|thumb|right|250px|Шиофока порты]]
Балатон күлендәге иң ҙур ярымутрау. Уның майҙаны 12 км², күл эсенә 5 километр самаһы һуҙылған һәм уны ике өлөшкә бүлеп ята. [[1952 йыл]]дан дәүләт һаҡлауына алынған. Ярымутрау вулкан һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән, уның ярҙары текә, мәңге йәшел ағастар менән ҡапланған. Ярымутрауҙың уртаһында ике күл бар — Кюльшё-то (Тышҡы) һәм Бельшё-то (Эске) — улар һүнгән [[гейзер]] соҡорҙары менән уратып алынған. Күл ярҙары ҡамышлы, тәрәнлеге 2-3 метрҙан артмай. Тихань күлдәрендә төрлө һыу ҡоштары оя ҡора.

=== Киш-Балатон ===
Киш-Балатон (Кесе Балатон) — Балатондан [[Кестхей]] ҡалаһынан алыҫ түгел көньяҡ көнбайышҡа табан һуҙылған Зала йылғаһы тамағындағы батҡаҡ урын, һаҡлаулы ҡурсаулыҡ. Ҡасандыр Киш-Балатон Зала йылғаһы өсөн таҙартыусы ролен үтәгән. XX быуат башында Зала йылғаһын бороп, канал ярҙамында Киш-Балатондан ситкә ебәрәләр, һөҙөмтәлә, был Оло һәм Кесе Балатондың экосистемаһына насар тәьҫир итә. Проблема XX быуаттың 80-се йылдарында йылға батҡаҡлыҡтарын яһалма тергеҙеп хәл ителә. Кесе Балатон аист, сел, ҡыр ҡаҙҙары һәм өйрәктәре кеүек ҡоштар өсөн уңайлы урын. Был биләмә ныҡлы һаҡ аҫтында, шулай ҙа ҡурсаулыҡтың бер өлөшө, йәғни Каньявари утрауы килеүселәргә асыҡ. Кестхей ҡалаһында Балатон күленең музейы булдырылған.

=== Балатон яны ҡалҡыулығындағы милли парк ===
{{main|Национальный парк Прибалатонской возвышенности}}
Венгрияның ун паркының береһе, [[1997 йыл]]да булдырылған. Ул [[Балатонфюред]]тан күлдең төньяҡ яры буйлап Кёстхейға тиклем [[Баконь]] тауҙарында ята. Милли парктың биләмәһе башлыса таулы, ланшафы вулканлы. Бында һүнгән вулкандар, [[гейзер]]ҙар күп. Иң ҙур базальт «орган» Сент-Дьёрдь тауында урынлашҡан. Был тау аша [[Таполец]] тауында ер аҫты күлдәренә бай мәмерйә бар. Ул [[1903 йыл]]да табыла. Паркка махсус һалынған һуҡмаҡтар илтә. Милли паркка Тихань ярымутрауы менән Киш-Балатон да индерелгән.

=== Хевиз күле ===
{{main|Хевиз (озеро)}}
Будапештан 210 км, [[Кестхей]]ҙан 6 км алыҫлыҡта (Балатон күленең төньяҡ-көнбайыш осо) [[Хевиз]] ҡалаһы янында ята. Хевиз күле Европалағы иң ҙур термаль күл. Ул һүнгән вулкан соҡоронда урынлашҡан. Майҙаны — 4,7 га, тәрәнлеге — 40 метрҙан ашыуыраҡ, һыу температураһы йәйен 34 градус, ҡышын 26 градус тирәһе. Ҡайнар минераль һыу сығанағы күл төбөндәге 18 м диаметрлы мәмерйәнән сыға.

Күлдең һыуы шифалы, төбөндәге батҡаҡ та дауалау көсөнә эйә, һыу өҫтөндә лотостар үҫә.
Хевиз күленән Балатонға һыу ҙур булмаған үткәүел аша ебәрелә. Күлдең шифаһын римдәр заманында уҡ белгәндәр. Бөгөн ул Европалағы киң илдәле курорттарҙың береһе.

=== Лоци мәмерйәһе ===
Балатон янындағы иң ҙур мәмерйә, уның оҙонлоғо 100 метрҙан ашыу. Балатонфюредтан төьяҡҡараҡ, Тамаша тауы итәгендә урынлашҡан. Мәмерйәне [[1892 йыл]]да табалар, [[1934 йыл]]дан килеүселәр өсөн асыҡ. Төбәктәге башҡа мәмерйәләр кеүек эҫе термаль һыуҙың эзбизташты йыуыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән.

== Халыҡ йәшәгән урындар ==
[[Файл:Balatonfured.JPG|thumb|right|250px|Балатонфюред]]
[[Файл:Festetics kastely.jpg|thumb|right|250px|Фештетичтар һарайы. Кестхей]]
[[Файл:Tihany abbey3.JPG|thumb|right|250px|Аббатлыҡ. Тихань]]
Яр буйында ҙур булмаған бер нисә тораҡ бар, иң ҙурҙары — [[Балатонфюред]], [[Шиофок]] һәм [[Кестхей]] ҡалалары. Тихань ҡасабаһы Венгриялағы боронғо монастырь менән билдәле.

=== Балатонфюред ===
{{main|Балатонфюред}}
Балатондың төньяҡ ярындағы курорт ҡала. Курорт даны менән ул XVIII быуатта билдәле була, бындай атама уға [[1772 йыл]]да бирелә. Иҫтәлекле урыны — Дьодь майҙанындағы (һаулыҡ майҙаны) минераль күл. [[1800 йыл]]да Лайош Кошут залы төҙөлә, унда әле булһа курортҡа килеүселәр һыу эсә. Балатон яры буйлап [[Рабиндранат Тагор]] аллеяһы һуҙыла. Һинд шағиры тап ошонда ял иткән һәм аллея уның хөрмәтенә атала.

=== Шиофок ===
{{main|Шиофок}}
Көньяҡ ярҙағы билдәле курорт. [[Дунай]] менән канал менән тоташҡан [[Шио]] йылғаһы буйында урынлашҡан. Унда [[1863 йыл]]да Балатондағы һыу кимәлен көйләүсе шлюз төҙөлә. Шиофокта боронғо отелдәр, сиркәүҙәр күп. Ҡалала июль айында «Алтын ҡабырсаҡ» тип аталған иң ҙур фольклор фестивале үткәре. Шиофокта билдәле композитор [[Имре Кальман]] тыуған.

=== Кестхей ===
{{main|Кестхей}}
Кестхей — Балатондың көнбайыш ярындағы боронғо ҡала. Бында архитектура һәйкәлдәре күп. Үҙәк майҙанда [[1386 йыл]]да төҙөлгән [[францискан]] сиркәүе, төньяҡтараҡ — Фештетичтар һарайы. Уның тирәләй матур парк һалынған.

=== Тихань ===
Тихань ҡасабаһы — Тихань ярымутрауындағы иң ҙур тораҡ. Иҫтәлекле урыны — изге Аньошаның [[бенедикт]] аббатствоһы. Уға [[1055 йыл]]да нигеҙ һалынған . Был турала яҙылған тарихи документ латин телендә булыуына ҡарамаҫтан, унда йөҙгә яҡын венгр һүҙҙәре бар. Был иһә уның венгр теленең боронғо һәйкәле тип атарға мөмкинлек бирә. [[1060 йыл]]да собор янында аббатлыҡҡа нигеҙ һалған король [[Андраш I]] ерләнгән. Хәҙерге ҡорам [[1754 йыл]] [[барокко]] стилендә төҙөлгән, ул [[1890 йыл]]да төҙөкләндерелә. Сиркәү алдында Андрашу I һәм уның ҡатыны [[Анастасия Ярославна]]ға һәйкәл ҡуйылған.

== Курорт һәм туристик әһәмиәте ==
Балатон күле — Венгриялағы төп туристик йүнәлештәрҙең береһе. Ул пляждары, [[парус спорты]], балыҡсылыҡ менән билдәле. Ял итеүселәр тәбиғәт һәм тарихи урындарын ярата.

Ял менән бергә Балатон шифаханалары боронғо дауалау ысулдарын тәҡдим итә. Балатонфюредтағылар [[кардиология]] буйынса махсуслашҡан, Хевиз күлендә — һөйәктәр, Милли парк мәмерйәләрендә — мәмерйә һауаһы менән тын юлдары дауалана. Бынан тыш күл ярҙарында минераль һыу сығанаҡтары күп.

== Флора һәм фауна ==
[[Файл:Balaton swan.JPG|thumb|right|200px| Балатонда аҡҡоштар]]
Күлдә 25 төр балыҡ бар. Махсус рөхсәт алып, уларҙы ҡармаҡларға мөмкин. Балыҡсылар һаҙанға өҫтөнлөк бирә. Балатонда шулай уҡ аҡҡоштар күп, улар ҙа күҙәтеү аҫтында. Яр буйҙарында, айырыуса Кесе Балатонда һәм Тихань ярымутрауының күлдәрендә төрлө ҡоштар оя ҡора. [[Каполнапуст]] (венг. Kápolnapuszta) ауылы янындағы ҡурсаулыҡта буйвол аҫырайҙар. Ҡурсаулыҡ — был хайуанды осратырға мөмкин булған Европалағы һирәк урындарҙың береһе.

Балатон менән Киш-Балатондың ҙур ғына өлөшө ҡамыш менән ҡапланған. Ҡамышлыҡ экобаланс тотоуҙа мөһим роль уйнай, унда ҡоштар оя ҡора, балыҡтар ыуылдырыҡ сәсә. Ҡамыш шулай уҡ күл һыуына таҙарыуға ла булышлыҡ итә. Ҡышын ҡамышты урып, сит илдәргә оҙаталар. Әлеге мәлдә үҫемлек күлдең 2 % өлөшөн ҡаплай, XX быуат урталарында был күрһәткес 3 % булған. Шуға күрә лә экологтар ҡамышты ҡырҡыуҙы хупламай.

== Транспорт ==
[[Файл:Helka hajó.JPG|thumb|200px|Helka пароходы]]
Күл буйлап судно һәм катамарандарҙа пассажир рейстары ойошторолған. Һыу круиздары өсөн 1891 йылда төҙөлгән [[Helka]] пароходы һәм бер нисә судно ҡулланыла. Күлдә егермеләп пристань бар.

Кестхейҙан 11 саҡрым алыҫлыҡта [[Шармеллек аэропорты]] бар. [[Берлин]], [[Цюрих]], [[Штутгарт]], [[Копенгаген]], [[Лондон]] ҡалаларына даими рейс эшләй. Чартер рейстары [[Майналағы Франкфурт]], [[Гамбург]], [[Дюссельдорф]], [[Москва|Москву]] ҡалаларына туристик миҙгел мәлендә асыла.

Күлдең төньяҡ һәм көньяҡ ярҙары буйлап тимер юл үтә, ул Венгрияның эре ҡалаларын бәйләй.

== Риүәйәттәр ==
Күлгә бик күп боронғо легендалар һәм риүәйәттәр бәйле. Мәҫәлән, бер легенда буйынса, күл төбөндә сиркәү бар. Унда туҡтауһыҙ бер ҡыҙ илай. Ул илай икән, тимәк, Балатонда һыу буласаҡ.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.balaton.hu Сайт региона Балатон]
* [http://www.hungary-ru.com/?mode=news&id=682 Балатон на сайте «Венгрия, взгляд изнутри» (рус.)]
* [http://www.youtube.com/watch?v=SjouTT57g2A Озеро Балатон (1969) — документальный фильм, ТО «Экран», на сайте YouTube]
* {{ref-en}} [http://www.1hungary.com/info/lake_balaton/ Туристическая информация]
* {{ref-en}} [http://www.balatonguide.co.uk Гид по озеру] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140407021324/http://www.balatonguide.co.uk/ |date=2014-04-07 }}
* [http://www.flybalaton.com Сайт аэропорта Балатон]
* [http://kep.tar.hu/sneci/27669521?o=0#2 Галерея] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927003041/http://kep.tar.hu/sneci/27669521?o=0#2 |date=2007-09-27 }}

[[Категория:Венгрия күлдәре]]
[[Категория:Шио бассейны]]
[[Категория:Венгрияның славян топонимдары]]