Башҡортостан автономияһының административ-территориаль бүленеше битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Яҡшы мәҡәләләргә кандидат}}
{{Ук}}
[[Файл:Flag of Bashkortostan (1918).svg|200px|thumb|Автономлы Башҡортостандың милли флагы]]
'''Башҡортостан автономияһының административ-территориаль бүленеше''' — [[Башҡортостан автономияһы]] сиктәрендә территориаль берәмектәр системаһы. [[Ырымбур|Ырымбурҙа]] 1917 йылдың 8 — 20 декабрендә үткән [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайында]] (съезында) билдәләнә. Съезд Башҡортостан автономияһын раҫлай һәм уның сиктәрен ҡарай. Ойоштороу ҡоролтайы [[Бәләкәй Башҡортостан|«Бәләкәй Башҡортостан»]] сиктәрендә автономияны раҫлай һәм уның территорияһында өйәҙҙәр урынына 75 [[Волость|улусҡа (волость)]] бүленгән 9 кантон булдырыу ҡарарын ҡабул итә. 1919 йыл башына кантондарҙың дөйөм һаны 13 була.

Һуңғараҡ 1919 йылдың 18 февралендә [[Башҡорт Хөкүмәте]] совет власы яғына күскәндән һәм 1919 йылдың 20 мартында "[[Үҙәк Совет власы менән Башҡорт хөкүмәте араһында Башҡорт совет автономияһы тураһында килешеү]]"енә ҡул ҡуйғандан һуң, ошо уҡ 13 кантондан торған [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР-ы]]ның административ-территориаль бүленеше нығытыла.

== Тәүтарихы ==
{{Викитека-текст|ru|Фарман Башкирского правительства № 2}}
{{Врезка|Заголовок=<small>{{center|Әхмәтзәки Вәлиди иҫтәлектәренән}}</small>|Содержание=''Башҡорттарҙың ғәскәр ҡоролошон иҫебеҙгә алып, беҙ Башҡортостанды кантондарға бүлдек. Кантондар, үҙ сиратында, участкаларға бүленде һәм урындағы комитеттар булдырылды<ref name="ВалидиКн1:215" />.''|Ширина=23em|Выравнивание=right|Размер шрифта=85%|Фон=#eaeeff|Подпись=}}

[[Файл:Map of Orenburg Governorate, 1835.gif|thumb|[[Ырымбур губернаһы]] 1835 йылда]]

1865 йылда Ырымбур губернаһы бүленгәс, Башҡортостандың берҙәм административ идаралығы булмай һәм [[Октябрь революцияһы]]на тиклем [[Урал]] буйының биш губернаһы: [[Өфө губернаһы|Өфө]], [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]], [[Пермь губернаһы|Пермь]], [[Вятка губернаһы|Вятка]] һәм [[Һамар губернаһы|Һамар]] — составына инә. Башҡортостан территорияһының төп өлөшө [[Өфө губернаһы|Өфө]] ([[Бөрө өйәҙе|Бөрө]], [[Бәләбәй өйәҙе|Бәләбәй]], [[Златоуст өйәҙе|Златоуст]], [[Минзәлә өйәҙе|Минзәлә]], [[Өфө]] һәм [[Стәрлетамаҡ өйәҙе|Стәрлетамаҡ]] өйәҙҙәре) һәм [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]] губерналары ([[Силәбе өйәҙе|Силәбе]], [[Троицк өйәҙе|Троицк]], [[Ырымбур өйәҙе|Ырымбур]], [[Орск өйәҙе|Орск]], [[Верхнеурал өйәҙе|Верхнеурал]] өйәҙҙәре) составына ингән; Һамар, Вятка һәм Пермь губерналарында башҡорттар сик буйындағы райондарҙа йәшәгән һәм халыҡтың 3 % -ын тәшкил иткән<ref name="Раимов56" /><ref name="Свод8-21" />. Революцияға тиклемге 1914 йылғы Рәсәйҙә административ-территориаль бүленеш бөтә территория өсөн бер төрлө булған һәм башлыса өс эре берәмектән торған: губерна, өйәҙ, улус<ref name="Хисматуллин3-8" />.

Рәсәй империяһында ҡабул ителгән административ-территориаль бүленеш Башҡортостанда 1917 йылға тиклем һаҡланған. 15 ноябрҙә [[Башҡорт үҙәк советы]] (шура) [[Башҡортостан автономияһы]]н иғлан итеү тураһында ҡарар ҡабул иткән. Унда былай тиелгән ине: ''«Башҡорт өлкә советы Ырымбур, Өфө, Һамар һәм Пермь губерналарының башҡорт биләмәләрен бөгөндән 15 ноябрь көнөнән Рәсәй Федерацияһының автономиялы өлөшө тип иғлан итә»''. Һуңыраҡ «[[Правда (гәзит)|Правда]]» гәзитендә, Башҡорт советы ''«Ырымбур губернаһы территорияһында автономия тормошҡа ашыра башланы»'', тәүҙә автономия составына Ырымбур губернаһының 44 башҡорт улусы һәм Пермь губернаһының Шадринск һәм Екатеринбург өйәҙҙәренең 8 улусы инде, тип хәбәр ителә<ref name="Парламентаризм47-56" /><ref name="Самигуллин9-14" /><ref name="Янгузин50" /><ref name="Кульшарипов118" />. 2-се фарман (декларация) буйынса "Пермь губернаһының Шадринск, Екатеринбург өйәҙҙәре, бөтә Ырымбур губернаһы башҡорттарына һәм Башҡорт үҙәк Советынан Башҡорт округ һәм район советтарына) һигеҙ кантонға (текста — ''кантонлыҡтар'') бүленергә тейеш булған:
# Аллабирҙе, Иманғол, Таймаҫ, Мораптал һәм Бөрйән улустары, һәм шулай уҡ Ҡыпсаҡ һәм Яңы Башҡорт улустары — ваҡытлыса;
# Беренсе, Икенсе Ҡара-Ҡыпсаҡ, Бөрйән, Бошмалын һәм Йомағужа улустары;
# Сәлих, Беренсе, Икенсе, Өсөнсө, Дүртенсе, Бишенсе һәм Алтынсы Үҫәргән һәм Үҫәргән-Хәбибулла улустары;
# Беренсе, Икенсе Түңгәүер, Беренсе, Икенсе, Өсөнсө, Бишенсе Бөрйән, Бөрйән-Таналыҡ һәм Ҡарағай-Ҡыпсаҡ улустары;
# Тамьян-Түңгәүер, Ҡатай һәм Ғосманғәле улустары;
# Күбәләк-Тиләү, Типтәр-Учалы, Байһаҡал, Мулдаҡ һәм Таңғатар улустары;
# Ичкин, Ҡытай, Һарт-Ҡалмыҡ һәм Ҡараһыу улустары;
# Һыҙғы, Черлын, Мөхәмәтҡол, Мәтәле, Һолтай, Һары, Күлмәк, Ҡарапул, Әмин, Башҡорт-Тапсын, Бүре, Бәғрәктамаҡ һәм Түләк улустары<ref name="Баш17Сборник493-495" />.

Был кантондарҙа башҡорт революция ойошмалары ҡарамағына йәмәғәт тыныслығын күҙәтеү; земство, дәүләт, ер һәм донъяуи йыйымдар һәм уларҙы тотоноу; суд; ер, урман, һыу һәм юл эштәре менән идара итеү; милиция; халыҡ мәғарифы һәм аҙыҡ-түлек мәьәләләрен хәл итеү күскән. Улус земстволары кантон идаралыҡтарына һәм Башҡортостан өлкә советына буйһонған. Кантон идаралығы составына хәҙерге өйәҙ земстволары гласныйҙары һәм район башҡорт советтары вәкилдәре ингән<ref name="Еникеевы227" />.

Автономия иғлан итеү 1917 йылдың 2 ноябрендәге "Рәсәй халыҡтары хоҡуҡтары декларацияһы"нда нығытылған милләттәрҙең үҙбилдәләнеше принцибына ҡаршы килмәгән, ләкин ул ойошторолған көн Ырымбурҙа властың атаман Дутовҡа күсеү көнө, ысынында иһә тәбәктә граждандар һуғышы башланған көн менән тап килгән<ref name="Янгузин50" />, когда в крае фактически началась гражданская война<ref name="Кульшарипов118" />.

== Автономлы Башҡортостан проектын тормошҡа ашырыу ==
{{Викитека-текст|ru|Временные, до окончательного применения к жизни основных законов, меры по осуществлению автономного управления Башкурдистана|Временные меры по осуществлению автономного управления Башкурдистана}}
[[Файл:Big Bashkiriya - ru.svg|300px|thumb|[[Әхмәтзәки Вәлидов]] төҙөгән Башкортостандың картаһы (репродукция)]]
Ырымбурҙа 1917 йылдың 8-20 декабрендә үткән [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары|III Башҡорт ҡоролтайының]] беренсе пленар ултырышы автономиялы Башҡортостан сиктәрен ҡарай һәм автономияны раҫлай<ref name="Янгузин50" /><ref name="Кульшарипов125" />. Мәсьәләне ҡарау барышында башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте лидеры [[Әхмәтзәки Вәлидов]] өс карта («Оло Башҡортостан», «Бәләкәй Башҡортостан», «Көнсығыш Рәсәйҙең ирекле мосолман өлкәләре федерацияһы») һәм ике вариантта проект әҙерләгән була<ref name="Парламентаризм47-56" /><ref name="Кульшарипов127" />.

Беренсе вариант («Бәләкәй проект») Ырымбур һәм Өфө губерналарының башҡорттар йәшәгән төп территорияны, шулай уҡ Һамар һәм Пермь губерналарының бер өлөшөн үҙ эсенә ала. Икенсе вариантҡа («Оло проект», шулай уҡ «Бөйөк Башҡортостан») — башҡорттар йәшәгән Екатеринбург, Шадринск, Красноуфимск өйәҙҙәрен һәм, башҡорттарҙан тыш, сыуаштар, татарҙар һәм башҡа халыҡтар йәшәгән «Бәләкәй Башҡортостан» биләмәһе ингән<ref name="Парламентаризм47-56" /><ref name="Кульшарипов127" />.

III Ойоштороу ҡоролтайы көнсығыш Башҡортостан сиктәрендә («Бәләкәй Башҡортостан») автономияны раҫларға, ә уның территорияһында өйәҙҙәр урынына 75 [[волость|улус]]ҡа бүленгән 9 кантон: [[Бөрйән-Түңгәүер кантоны|Бөрйән-Түңгәүер]], [[Ете ырыу кантоны|Ете ырыу]], Барын-Табын, [[Ялан кантоны|Ялан]], [[Ҡыпсаҡ кантоны|Ҡыпсаҡ]], [[Ҡыуаҡан кантоны|Ҡыуаҡан]], [[Тамъян-Ҡатай кантоны|Тамъян-Ҡатай]], [[Туҡ-Соран кантоны|Туҡ-Соран]], [[Үҫәргән кантоны|Үҫәргән]] кантондарын ойошторорға ҡарар иткән<ref name="Парламентаризм47-56" /><ref name="Кульшарипов127" />.

{| class="wikitable collapsible" style="font-size: 85%; margin: auto"
! colspan="3" style="background: #eaecf0" | Автономлы Башҡортостандың кантондры һәм улустарының тәүге исемлеге<ref name="Свод85-89" /><ref name="Баш17Сборник495-522" />
|-
! width="10%" |Кантон атамаһы
!Улустар
!Бөтәһе
|-
|'''[[Арғаяш кантоны|Барынтабын]]'''
|Һыҙғы, Чирле, Мөхәмәтҡол, Мәтәле, Һолтай, Һары, Күлмәк, Ҡараболаҡ, Иккүл, Мяколш, Әмин, Башҡорт-Теча, Бүре, Түләк, Бәғәрәктамаҡ
|15
|-
|'''[[Бөрйән-Түңгәүер кантоны]]'''
|1—2 Түңгәүер, 1—5 Бөрйән, Кананикольск, Ҡарағай-Ҡыпсаҡ, Преображенск
|10
|-
|'''[[Ете ырыу кантоны]]'''
|Аллабирҙе, Иманғол, Таймаҫ, Мораптал, Бөрйән, Сәйет, Көйөргәҙе, Разномойкин
|8
|-
|'''[[Ялан кантоны|Ичкин-Ҡатай]]'''
|Ичкин, Ҡатай, Һарт-Ҡалмыҡ, Карасев
|4
|-
|'''[[Ҡыпсаҡ кантоны]]'''
|Бөрйән-Ҡыпсаҡ, Бошманһыуын-Ҡараҡыпсаҡ, Йомағужа, Ташлы, Ҡараҡыпсаҡ
|5
|-
| '''[[Ҡыуаҡан кантоны]]'''
|Типтәр-Учалы, Туңғатар, Муллаҡай, Байһаҡал, Покров, Елизаветин, Мейәс, Кирәбе
|8
|-
|'''[[Тамьян-Ҡатай кантоны]]'''
|Тамьян-Түңгәүер, Ҡатай, Уҫманғәле, Күбәләк-Тиләү, Белорет, Әүжән-Петровск, Үҙән, Ҡағы, Ломовский, Тирлән
|10
|-
|'''[[Туҡ-Соран кантоны]]'''
|Ҡыпсаҡ, Яңы Башҡорт, Йомран-Табын, Сәйет
|4
|-
|'''[[Үҫәргән кантоны]]'''
|1—6 Үҫәргән, Ново-Покров, Фёдоровский, Үҫәргән-Хәйбулла, Сәлих, Новониколаевский
|11
|-
| colspan="2" align="right" |'''Бөтәһе'''
|'''75'''
|}

Башҡортостан территорияһын кантондарға бүлеү менән бәйле, ҡоролтайҙа «Кантон идаралығы тураһында положение» ҡабул ителә. Кантон идаралығы кантон съезы тарафынан ойошторола. Ул кантон думаһынан һәм кантон башҡарма идаралығынан торған. Беренсе кантон думаһы айырым һайлау законы буйынса һайланғанға тиклем был кантондың өйәҙ земство гласныйҙарынан һәм район башҡорт советтары — төбәк шуранан — берәр вәкилдән торған. Улус һәм урындағы үҙидара һаҡланып ҡалған, ә өйәҙ земство учреждениелары бөтөрөлгән<ref name="Еникеевы229" />.

1918 йылдың ғинуарында [[Минзәлә]]лә [[Минзәлә өйәҙе|өйәҙ]] мосолман съезы була, унда делегаттарҙың күбеһе Башҡортостан автономияһы яҡлы була, әммә Өфө Милли йыйылышы (Милли мәжлес) Минзәләгә «башҡорттарҙың штатҡа ҡушылыуы тураһында» телеграмма ебәрә, был иһә ысынбарлыҡҡа тап килмәй. Был сәйәси аҙым Урал-Волга штаты яҡлыларға Минзәлә өйәҙендә кәрәкле һанда тауыш йыйырға ярҙам итте. Һуңыраҡ II Бөтә Рәсәй мосолман хәрби съезы эшендә ҡатнашыу өсөн [[Имаҡов Таһир Ғилман улы]] етәкселегендәге башҡорт делегацияһы ебәрелә, унда башҡорт фракцияһы татарҙарҙы Башҡортостан автономияһына ярҙам итергә күндерә алмай, ә һуңыраҡ съезд Ҡазан эшсе һәм һалдат депутаттары советы тарафынан таратыла. Һөҙөмтәлә башҡорт милли хәрәкәте — үҙ аллы автономия, ә татар эшмәкәрҙәре Татар-Башҡорт республикаһы өсөн сығыш яһай, уның идеяһы артабан Татар-Башҡорт совет республикаһы рәүешендә үҫеш ала<ref name="Кульшарипов135-136" /><ref name="КульшариповV:132-133" />.

1918 йылдың 27 ғинуарынан 30-ына тиклем 16 улустың съезы уҙғарыла, унда [[Арғаяш кантоны]]н ойоштороу тураһында ҡарар ҡабул ителә<ref name="Газизов56" />.

Ырымбур губернаһы территорияһын автономиялы Башҡортостан составына индереү Ырымбур губерна земство башҡармаһының иғтибарынан ситтә ҡалманы, был башҡарма губерна территорияларын автономия составына индереү өсөн хөкүмәттән нигеҙ һораны. Яуап итеп хөкүмәттең эске эштәр бүлеге Башҡортостан картаһының өлкә съезы тарафынан 1917 йылдың 8-20 декабрендә раҫланған күсермәһен ебәрә. «Башҡортостанға автономиялы идара итеүҙе аҙағынаса тормошҡа ашырыу буйынса ваҡытлыса саралар» һәм [[Мутин Илдархан Ибраһим улы|Илдархан Ибраһим улы Мутиндың]] Ер программаһы буйынса доклады<ref name="Газизов56" />.

Мәсьәләне хәл итеү өсөн Ырымбур губерна земство башҡармаһы Ырымбур архив комиссияһының ултырышын йыйған, ул башҡорттпрҙыҡы түгел тип һанаған киләһе улустарҙы Башҡортостан составына индереүҙе шик аҫтына ҡуйған:

# [[Ете ырыу кантоны]] — Көйөргәҙе һәм Разномайкин улустары;
# [[Ҡыпсаҡ кантоны]] — Бөрйән-Ҡыпсаҡ, Ташлы һәм Ҡараҡыпсаҡ улустары;
# [[Үҫәргән кантоны]] — Ново-Покров, Фёдоровский һәм Ново-Никольский улустары;
# [[Бөрйән-Түңгәүер кантоны]] — Кананикольский һәм Преображенский улустары;
# [[Тамьян-Ҡатай кантоны]] — Белорет, Әүжән-Петровский, Ҡаға, Ломовский һәм Тирлән улустары;
# [[Ҡыуаҡан кантоны]] — Покровский, Елизаветин һәм Мейәс улустары;
# [[Арғаяш кантоны|Барынтабын кантоны]] — бөтә улустар<ref name="Газизов57-58" />.

== Башҡортостандың Ваҡытлы революцион Советы проекты ==
{{Викитека-текст|ru|Проект положения Автономии Советского Башкуртстана|Проект автономии Башкурдистана}}

[[Файл:Проект Временного революционного Совета Башкортостана.svg|thumb|[[Башҡортостандың Ваҡытлы революцион советы|Башҡортостан Ваҡытлы революцион Советы]] (ВРСБ) төҙөгән «Башҡортостан автономияһы проекты»]]

Һуңыраҡ, 1918 йылдың 16 февралендә, Мосолман хәрби-революцион комитеты (МВРК) ''«өлкә шураһы башында торған кешеләрҙе контрреволюцияла ҡатнашыусылар булараҡ ҡулға алыу тураһында»'' ҡарар ҡабул итә<ref name="Янгузин52" />, ә 1918 йылдың 17 февралендә Ырымбурҙа Башҡорт хөкүмәте ағзалары ҡулға алына<ref name="Кульшарипов123" /><ref name="Еникеевы231" />. Шуның менән бәйле, «Тулҡын» йәштәр ойошмаһы инициативаһы буйынса шул уҡ көндө Ырымбурҙа [[Башҡортостандың Ваҡытлы революцион советы]] (ВРСБ) ойошторола<ref name="Кульшарипов148" />. [[Башҡортостандың Ваҡытлы революцион советы]] совет платформаһында торһа ла, автономия мәсьәләләрендә Башҡорт өлкә шураһы менән бәйләнешен таный, йәғни «Башҡортостан автономияһы тураһында»ғы положениеның нигеҙенә III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы (съезд) ҡарарҙары ята<ref name="Самигуллин9-14" /><ref name="Гильманова61-67" /><ref name="Янгузин53" />. Был положение автономиялы Башҡортостанды Рәсәй составына ингән федератив штат тип иғлан итә<ref name="Кульшарипов150" /><ref name="Еникеевы232" />.

РСФСР Милләттәр эштәре Халыҡ Комиссариаты тәҡдим иткән проектта билдәләнеүенсә, автономиялы Башҡортостандың үҙәге булып көнсығыш өлөшө тора, уның составына Красноуфимск өйәҙенең көньяҡ, Екатеринбургтың көньяҡ-көнсығыш өлөшө, Силәбе өйәҙенең көньяҡ-көнбайыш өлөшө, Троицк өйәҙенең көнбайыш өлөшө, Верхнеурал өйәҙенең көнбайыш өлөшө Орск өйәҙенең төньяҡ-көнбайыш өлөшө һәм Ырымбур өйәҙенең төньяҡ өлөшө инә, шулай уҡ көнбайыш өйәҙҙәре: Уҫы районының көньяҡ, Бөрө өйәҙенең көньяҡ-көнбайыш, Минзәлә, Бөгөлмә, Боғорослан өйәҙҙәренең көнсығыш өлөштәре, Стәрлетамаҡ өйәҙенең төньяҡ-көнсығыш өлөшө ҡушылыуы тураһында һүҙ барҙы. Шул уҡ ваҡытта Башҡортостан Ваҡытлы революцион Советы автономияның сиктәре тураһында мәсьәлә ныҡлап хәл ителмәгән тип иҫәпләй<ref name="Самигуллин9-14" /><ref name="Гильманова61-67" /><ref name="Янгузин53" />.

Әммә РСФСР хөкүмәтендә Башҡортостан автономияһы тураһында мәсьәлә айырым ҡаралмаған, сөнки [[Шәфиев Бәхтегәрәй Әғзәм улы]] (БВРС рәйесе урынбаҫары) был ваҡытҡа Татар-Башҡорт Совет Республикаһын ойоштороу проекты менән килешә, ә Ырымбур губерна комитетының 1918 йылдың 30 мартындағы ҡарары менән Башҡортостандың Ваҡытлы революцион советы таратылған була.

Башҡортостандың артабанғы йәшәүе Татар-Башҡорт Совет Республикаһы составында ҡарала. Башҡорт революцион комитеты ағзалары Ырымбур губерна комитеты ҡарары менән ризалашмай һәм эшен дауам итеү өсөн Стәрлетамаҡ ҡалаһына күсеп килә, ләкин БВРС унда 1918 йылдың 3 майында рәсми рәүештә үҙенең эшмәкәрлеген туҡтатыу тураһында белдерә<ref name="Самигуллин9-14" /><ref name="Гильманова61-67" /><ref name="Кульшарипов150" />.

Шул уҡ ваҡытта Башҡортостан Ваҡытлы революцион Советы проекты башланғанға тиклем март башында автономиялы Башҡортостанға ҡушылыу маҡсатын ҡуйған [[Борай ихтилалы]] башлана. Шуның өсөн Борай башҡорт милли советы (шура) төҙөлә, ә улус территорияһы һәм уның эргәһендәге тағы ете биләмә «Борай кантоны» тип иғлан ителә. 27 мартта уҡ сығыш баҫтырыла, ә Борай кантоны бөтөрөлә<ref name="Хамидуллин48-51" />.

== Башҡортостан автономияһы проектын артабан тормошҡа ашырыу ==
1918 йылдың 4 апрелендә атаман Дутов отряды тарафынан [[Башҡорт Хөкүмәте|Башҡорт хөкүмәте]] ағзалары һаҡ аҫтынан азат ителә, ә майҙа Башҡортостан автономияһын таныуҙы ҡараған Ваҡытлы Себер хөкүмәте менән килешеү төҙөй. Аҡтар баҫып алғанда, Башҡортостан формаль рәүештә автономия һаналған һәм 13 кантондан торған. Ысынында иһә, территорияла Башҡорт хөкүмәте генә түгел, Себер хөкүмәте, Комуч һәм урыҫ чиновниктарынан торған элекке өйәҙ хакимиәттәре системаһы ярҙамында атаман Дутов идара иткән<ref name="Самигуллин9-14" />.

{| class="wikitable collapsible" style="font-size: 85%; margin: auto"
! colspan="4" style="background: #eaecf0" |1918 йылдың сентябренә ҡарата Автономиялы Башҡортостан кантондары һәм улустары исемлеге<ref name="Ярмуллин215-216" />
|-
! width="10%" |Кантон атамаһы
!Волости
! width="7%" |Административ үҙәк
!Всего
|-
|'''[[Арғаяш кантоны]]'''
|Һыҙғы, Мәүлит, Мөхәмәтҡол, Мәтәле, Черлинский, Һолтай, Әмин, Башҡорт-Теча, Ҡонашаҡ, Түләк, Бүое, Байбурасҡар, Бәғәрәктамаҡ, Ҡунаҡбай, Һары, Ҡарабол, Макрушинский
| [[Арғаяш]] ауылы
|17
|-
|'''[[Бөрйән-Түңгәүер кантоны]]'''
|1-се Бөрйән, 2-се Бөрйән, 3-сө Бөрйән, Бөрйән-Таналыҡ, 4-се Бөрйән, Ҡарағай-Ҡыпсаҡ, Байназар, 1-се Түңгәүер, 2-се Түңгәүер
| [[Баймаҡ]] ауылы
|9
|-
|'''[[Ете ырыу кантоны]]'''
|Иманғол, Аллабирҙе, Бөрйән, Мораптал, Таймаҫ
| [[Икенсе Иманғол]]
|5
|-
|'''[[Дыуан кантоны]]'''
|Нәсибаш, Ҡалмаҡҡол, 1-се Әйле, 2-се Әйле, Мырҙалар, Үрге Ҡыпсаҡ, Дыуан-Мәсетле, Яңыбай, Яңы Балаҡатай, Түбәнге Ҡыйғы, Яхъя, Ибрай
| [[Арҡауыл]] ауылы
|12
|-
|'''[[Ҡыпсаҡ кантоны]]'''
|Бөрйән-Ҡыпсаҡ, 1-се Ҡараҡыпсаҡ, 2-се Ҡараҡыпсаҡ, Йомағужа, Бошман-Һыуын-Ҡараҡыпсаҡ
| [[Мораҡ]] ауылы
|5
|-
|'''[[Көҙәй кантоны]]'''
|Урман-Көҙәй, Илек, Бүләкәй-Көҙәй, Иглин
| [[Таутөмән]] ауылы
|4
|-
|'''[[Ҡошсо кантоны]]'''
|Билән, Шәкүр, Теләш, Оло Аҡа, Яңы Златоуст, Сажин, Әжеғол, Манчар, Ювинский, Оло Ҡошсо
| [[Оло Аҡа]] ауылы
|10
|-
|'''[[Табын кантоны]]'''
|Бишауыл-Уңғар, Биштәкә, Кәлсер-Табын, Кесе-Табын, Бишҡайын, Дыуан-Табын, Ново-Андреевский, Өршәк-Мең, Гәрәй-Ҡыпсаҡ
| [[Еҙем-Ҡаран]] ауылы
|9
|-
|'''[[Тамьян-Ҡатай кантоны]]'''
|Тамьян-Түңгәүер, Күбәләк-Тиләү, Типтәр-Учалы, Ахун, Ҡатай, Уҫманғәле, Байһаҡал, Туңғатар, Мулдаҡай
| [[Верхнеурал]] ҡалаһы
|9
|-
|'''[[Туҡ-Соран кантоны]]'''
|Ҡыпсаҡ, Яңы Башҡорт, Йомран-Табын, Туҡ
| [[Иҫке Ғүмәр (Ырымбур өлкәһе)|Ғүмәр]] ауылы
|4
|-
|'''[[Үҫәргән кантоны]]'''
|Сәлих, 1-се Үҫәргән, 2-се Үҫәргән, 3-сө Үҫәргән, 4-се Үҫәргән, 5-се Үҫәргән, 6-сы Үҫәргән, Үҫәргән-Хәйбулла
| [[Ейәнсура]] ауылы
|8
|-
|'''[[Юрматы кантоны]]'''
|Ҡарамыш, Петровский, Маҡар, Илсек-Тимер, Аҙнай, Бошман-Ҡыпсаҡ, Мәләүез, Ҡурағош, Сытырман, Ҡалҡаш, Петровский, Татьяновский, Рязановский
| [[Ергән]] ауылы
|13
|-
|'''[[Ялан кантоны]]'''
|Ичкин, Ҡатай, Һарт-Ҡалмыҡ, Һарт-Әбдрәшит, Карасевский
| [[Тәңрекүл]] ауылы
|5
|-
| colspan="3" align="right" |'''Бөтәһе'''
|'''110'''
|}

== Совет власы яғына сығыу ==
{{Основная статья|Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы#Административ-территориаль бүленеше}}

{{Викитека-текст|ru|Соглашение центральной Советской власти с Башкирским правительством о Советской Автономной Башкирии}}

{{Врезка|Заголовок=<small>{{center|Башҡорт республикаһын административ бүлеү тураһында Вәкилдәр советының 27-се бойороғонан}}</small>|Содержание=''§3. '''Кантон''' һүҙе әлегә тиклем Башҡорт Совет Республикаһында йәшәп килгән өйәҙҙәргә хас административ бүленеште генә аңлата.''|Ширина=23em|Выравнивание=right|Размер шрифта=85%|Фон=#eaeeff|Подпись=''от 16 июля 1919 года''}}

1918 йылдың 4 ноябрендә Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәте Башҡорт хөкүмәтенең, Комучтың һәм башҡа өлкә хөкүмәттәренең эшмәкәрлеген туҡтатыу тураһында ҡарар ҡабул итә<ref name="Кульшарипов188" />. Һуңынан Омск хөкүмәте лә 1918 йылдың 21 ноябрендә [[Башҡорт Хөкүмәте|Башҡорт хөкүмәте]]н һәм ҡаҙаҡ [[Алаш автономияһы]]н юҡ итеү тураһында бойороҡ сығара, был Башҡорт хөкүмәтен совет власы яғына сығырға мәжбүр итә<ref name="Свод8-21" /><ref name="Кульшарипов195" /><ref name="Еникеевы240" />. Һөҙөмтәлә 1919 йылдың 20 мартында Үҙәк Совет власының Башҡорт Хөкүмәте менән Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеүенә ҡул ҡуйыла, уның буйынса [[Башҡорт АССР-ы]] составына [[Ырымбур өйәҙе|Ырымбур]], [[Орск өйәҙе|Орск]], [[Ырымбур губернаһы]]ның [[Верхнеурал өйәҙе|Верхнеурал]], [[Троицк өйәҙе|Троицк]], [[Силәбе өйәҙе|Силәбе өйәҙҙәре]] инә; [[Өфө губернаһы]]ның [[Стәрлетамаҡ өйәҙе|Стәрлетамаҡ]], [[Өфө]] һәм [[Златоуст өйәҙе|Златоуст]] өйәҙҙәре; [[Пермь губернаһы]] [[Шадринск өйәҙе|Шадринск]], [[Екатеринбург өйәҙе|Екатеринбург]] һәм [[Красноуфимск өйәҙе|Красноуфимск]] өйәҙҙәре һәм [[Һамар губернаһы]]ның [[Быҙаулыҡ өйәҙе]] Урман-Табын улусы, ә баш ҡала итеп ваҡытлыса Темәс биҫтәһе билдәләнә<ref name="Хисматуллин3-8" /><ref name="Самигуллин15-18" /><ref name="Янгузин59-60" /><ref name="Кульшарипов216" /><ref name="Еникеевы246" /><ref name="Ясыбаева" />.

Тимәк, республика көнсығыш Башҡортостан сиктәрендә генә булдырылған, ә көнбайыш тураһында мәсьәлә асыҡ ҡалған. Башҡорт АССР-ының анығыраҡ сиктәре республика составына ингән улустар һәм халыҡтан һорау алғанға тиклем ситтә ваҡытлыса ҡалдырылған улустар һаналған 2, 3 һәм 4 параграфтар менән билдәләнә<ref name="Раимов256-263" /><ref name="Самигуллин21" />.

== Иҫкәрмәләр ==
 {{примечания|5|refs=
<!-- Валиди. Книга 1 -->
{{sfn|Валиди|1994|c=215|name=ВалидиКн1:215}}
<!-- Раимов -->
{{sfn|Раимов|1952|с=56|name=Раимов56}}
{{sfn|Раимов|1952|страницы=256—263|name=Раимов256-263}}
<!-- Свод законов -->
{{sfn|Свод законов. Том I|2005|страницы=8—21|name=Свод8-21}}
{{sfn|Свод законов. Том I|2005|страницы=85—89|name=Свод85-89}}
<!-- Хисматуллин -->
{{sfn|Хисматуллин|2003|страницы=3—8|name=Хисматуллин3-8}}
<!-- Парламентаризм -->
{{sfn|Парламентаризм в Башкортостане|2005|страницы=47—56|name=Парламентаризм47-56}}
<!-- Самигуллин -->
{{sfn|Самигуллин|1991|страницы=9—14|name=Самигуллин9-14}}
{{sfn|Самигуллин|1991|с=21|name=Самигуллин21}}
<!-- Янгузин-->
{{sfn|Янгузин|1997|с=50|name=Янгузин50}}
{{sfn|Янгузин|1997|с=52|name=Янгузин52}}
{{sfn|Янгузин|1997|с=53|name=Янгузин53}}
{{sfn|Янгузин|1997|с=59—60|name=Янгузин59-60}}
<!-- Кульшарипов -->
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=118|name=Кульшарипов118}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=123|name=Кульшарипов123}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=125|name=Кульшарипов125}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=127|name=Кульшарипов127}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|страницы=135—136|name=Кульшарипов135-136}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=148|name=Кульшарипов148}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=150|name=Кульшарипов150}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=188|name=Кульшарипов188}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=195|name=Кульшарипов195}}
{{sfn|Кульшарипов|2000|с=216|name=Кульшарипов216}}
<!-- Кульшарипов. Том 5 -->
{{sfn|Кульшарипов|2010|страницы=132—133|name=КульшариповV:132-133}}
<!-- Башкирия в 1917 году. Сборник документов -->
{{sfn|Башкирия в 1917 году|2017|страницы=493—495|name=Баш17Сборник493-495}}
{{sfn|Башкирия в 1917 году|2017|страницы=493—495|name=Баш17Сборник495-522}}
<!-- Еникеевы -->
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=227|name=Еникеевы227}}
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=229|name=Еникеевы229}}
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=231|name=Еникеевы231}}
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=232|name=Еникеевы232}}
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=240|name=Еникеевы240}}
{{sfn|Еникеев и др.|2007|с=246|name=Еникеевы246}}
<!-- Гильманова -->
{{sfn|Гильманова|2013|страницы=61—67|name=Гильманова61-67}}
<!-- Ярмуллин -->
{{sfn|Ярмуллин|2017|страницы=215—216|name=Ярмуллин215-216}}
<!-- Самигуллин -->
{{sfn|Самигуллин|1991|страницы=15—18|name=Самигуллин15-18}}
<!-- Ясыбаева -->
{{sfn|Ясыбаева|2011|name=Ясыбаева}}
<!-- Хамидуллин -->
{{sfn|Хамидуллин|2015|name=Хамидуллин48-51}}
<!-- Газизов -->
{{sfn|Газизов|2008|с=56|name=Газизов56}}
{{sfn|Газизов|2008|страницы=57—58|name=Газизов57-58}}
}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Книга|заглавие=Свод законов и нормативных правовых актов Башкортостана|часть=1917—1919 гг.|ответственный=пред. редколлегии {{nobr|[[Толкачёв Константин Борисович|Толкачёв К.Б.]]}}|место=Уфа|издательство=Секретариат Государственного Собрания — Курултая — Республики Башкортостан|год=2005|страниц=512|isbn=5-85051-370-1|том=I|ref=Свод законов. Том I}} — {{УДК|34(470.57)(094.4)}}
* {{Книга|заглавие=История административно-территориального деления Республики Башкортостан (1708—2001). Сборник документов и материалов|ответственный=отв.: {{nobr|Хисматуллин А. А.}}|место=Уфа|издательство=Китап|год=2003|страниц=536|isbn=5-295-03286-8|ref=Хисматуллин}} — {{УДК|94(470.57)}}
* {{Книга|автор={{nobr|Азнагулов В.Г.}}, {{nobr|Хамитова З.Г.}}|заглавие=Парламентаризм в Башкортостане: история и современность|часть=Книга первая|место=Уфа|издательство=ГРИ «Башкортостан»|год=2005|страниц=662|isbn=5-8258-0203-7|ссылка=http://gsrb.ru/ru/materials/izdatelskaya-deyatelnost/36434/|ref=Парламентаризм в Башкортостане}} — {{УДК|930}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Ярмуллин Азат Шакирйән улы|Ярмуллин А.Ш.]]}}|заглавие=У истоков Башкирской республики. Биографии деятелей Башкирского национального движения (1917—1920 гг.)|место=Уфа|издательство=Китап|год=2017|страниц=232|isbn=978-5-295-06659-7|ref=Ярмуллин}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Сәмиғуллин Венир Кәлимулла улы|Самигуллин В.К.]]}}|заглавие=Конституционное развитие Башкирии|место=Уфа|издательство=Башкирское книжное издательство|год=1991|страниц=174|isbn=5-295-00665-4|ref=Самигуллин}} — {{УДК|930}}
* {{Книга|заглавие=Башкирия в 1917 году. Сборник документов и материалов|ответственный=сост. {{nobr|[[Рәхимов Рәмил Нәсибулла улы|Рахимов Р.Н.]]}}|место=Уфа|издательство=Китап|год=2017|страниц=304|isbn=978-5-295-06789-1|ref=Башкирия в 1917 году}} — {{УДК|94(470.57)}}
* {{Книга|заглавие=История Башкортостана (1917—1990 гг.): Учебник|ответственный=под общ. ред. {{nobr|[[Янгузин, Рим Зайнигабитович|Янгузина Р.З.]]}}|место=Уфа|издательство=Издательство Башкирского университета|год=1997|страниц=276|isbn=5-7477-0179-7|ref=Янгузин}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Раимов, Риф Мухсинович|Раимов Р.М.]]}}|заглавие=Образование Башкирской Автономной Советской Социалистической Республики|место=М.|издательство=Издательство академии наук СССР|год=1952|страниц=525|ref=Раимов}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Еникеев, Зуфар Иргалиевич|Еникеев 3.И.]]}}, {{nobr|Еникеев А.3.}}|заглавие=История государства и права Башкортостана|место=Уфа|издательство=Китап|год=2007|страниц=432|isbn=978-5-295-04258-4|ref=Еникеев и др.}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Кульшарипов, Марат Махмутович|Кульшарипов М.М.]]}}|заглавие=Башкирское национальное движение (1917—1921 гг.)|место=Уфа|издательство=Китап|год=2000|страниц=368|isbn=5-295-02542-X|ref=Кульшарипов}}\
* {{Книга|заглавие = История башкирского народа: в 7 т.|ответственный=гл. ред.: {{nobr|Кульшарипов М.М.}}|место=Уфа|издательство=Гилем|год=2010|том=V|страниц=468|isbn=978-5-7501-1199-2|ref=Кульшарипов}} — {{УДК|94(470.57)}}
* {{Книга|заглавие=История башкирский родов. Ельдяк|ответственный=ред.:{{nobr|[[Хамидуллин, Салават Ишмухаметович|Хамидуллин С.И.]]}}|место=Уфа|издательство=ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат|год=2015|том=13|страниц=600|isbn=978-5-85051-650-5|ref=Хамидуллин}} — {{УДК|39(470.57)}}
* {{Книга|автор={{nobr|[[Заки Валиди Тоган]]}}|заглавие=Воспоминания: Борьба народов Туркестана и других восточных мусульман-тюрков за национальное бытие и сохранение культуры|место=Уфа|издательство=Китап|год=1994|страниц=383|isbn=5-295-01269-7|ref=Валиди}}
* {{Книга|автор={{nobr|Самигуллин В.К.}}|заглавие=Конституционное развитие Башкирии|место=Уфа|издательство=Башкирское книжное издательство|год=1991|страниц=174|isbn=5-295-00665-4|ref=Самигуллин}} — {{УДК|930}}
* {{Книга |автор={{nobr|Газизов Р.Р.}} |заглавие=Деятельность Временного революционного совета Башкортостана: дисс. к.и.н. |место=Уфа |издательство=БашГУ |год=2008 |страниц=198|ref=Газизов}}

== Һылтанмалар ==
* {{Статья|автор={{nobr|Гильманова В.Н.}}|заглавие=Территориальный вопрос в процессе национально-государственного строительства в Башкортостане в 1917 - 1934 гг.|издание=РГБ|тип=дисс.|год=2013|страниц=210|issn=1683-3554|место=Уфа|ref=Гильманова}}
* {{Статья|автор={{nobr|Ясыбаева Р.С.}}|заглавие=Формирование системы расселения Зауралья|издание=Наука и современность|издательство=Центр развития научного сотрудничества|номер=9—1|тип=науч. статья|год=2011|страницы=61—67|место=Новосибирск|ref=Ясыбаева}} — {{УДК|911.37}}

{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Башҡортостан автономияһы]]
[[Категория:Рәсәйҙең административ-территориаль бүленеше тарихы]]
[[Категория:Башҡортостандың административ-территориаль бүленеше]]