Башҡорт ихтилалы (1755—1756) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Башҡа мәғәнәләре|Башҡорт ихтилалы}}
{{Вооружённый конфликт
|конфликт     = 1755—1756 йылдарҙағы башҡорт ихтилалы
|часть        = 
|изображение  = 
|заголовок    = 
|дата         = [[1755]]—[[1756]]
|место        = [[Нуғай даруғаһы|Нуғай]], [[Себер даруғаһы|Себер]] һәм [[Уҫы даруғаһы|Уҫы]] даруғалары территорияһы
|причина      = [[башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы|аҫабалыҡ хоҡуғын]] боҙоу, көсләп суҡындырыу, һалымдар артыуы
|изменения    = 
|итог         = ихтилалды ҡаты баҫтырыу
|противник1   = [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]] [[Рәсәй империяһы]]
|противник2 = [[Башҡорттар]]
|командир1 = [[Неплюев Иван Иванович|И. И. Неплюев]], подполковник Исаков, Бахмутов һ. б.
|командир2 = [[Бикбулат Арҡаев]], [[Исмәғил Айытҡолов]], [[Әликәш Һөйөндөков]], [[Көсөкбай]], Ялан Этҡол, [[Байыҡ сәсән|Айҙар Байыҡ]], Хоҙайбирҙе мулла, [[Сурағол Миңлебаев]], [[Сураш Ҡалмырҙин]], [[Темәс Илекәев]] һ. б.
|силы1 =
|силы2 =
|потери1 =
|потери2 =
|примечание =
}}

'''1755—1756 йылдарҙағы башҡорт ихтилалы''' — XVIII быуаттың икенсе яртыһындағы ҙур ихтилалдарҙың береһе.

== Сәбәптәре ==
1740—1750 йылдарҙа батша хөкүмәте башҡорт аҫаба ерҙәрен тартып алыу сәйәсәтен дауам итә, һалымдарҙы арттыра, ҡәлғәләр һәм заводтар төҙөлә, күскенселәр килеүенә булышлыҡ күрһәтә. Шул уҡ ваҡытта [[мосолмандар]]ға рөхсәтһеҙ мәсет һәм мәҙрәсә төҙөргә тыйылған, хөкүмәт һәм сиркәү христанизация сәйәсәтен алып баралар. Мосолман руханиҙары властар күҙәтеүе аҫтында булғандар, ахундарҙың һаны дүртәүгә тиклем кәметелгән — улар барыһы ла хөкүмәт файҙаһына мәғлүмәт йыйырға тейеш булғандар. Көсләп суҡындырылып кире ислам динен алыусылар ҡаты язаланғандар<!--(Мәҫәлән, [[Екатеринбург]]та башҡорттарҙан сыҡҡан Туйгилде Жуляковты, Катеринаны, Роман Исаевты һ.б. яҡҡандар. -->. 1754 йылда сыҡҡан указға ярашлы башҡорттарға һәм мишәрҙәргә яһаҡ урынына хөкүмәттән ҡиммәт хаҡҡа тоҙ һатырға бойора һәм үҙҙәренә тоҙ сығарырға тыя. Был яһаҡ түләүҙән 6 тапҡыр ҡиммәтерәк килеп сыға, шул уҡ ваҡытта башҡорт ерҙәрендә тоҙ ығарыу урындары ҡаҙна файҙаһына күскән. Башҡорттар яһаҡ түләүҙе ғәмәлдән сығарыуҙы аҫабалыҡ хоҡуғын бөтөрөү тип тойғандар. 1754 йылда Нуғай даруғаһы башҡорттары ихтилалға әҙерлек башлай, тиҙҙән улар Уҫы һәм Себер даруғалары халҡы менән бәйләнеш урынлаштыра, [[мишәрҙәр]] ҙә болаға ҡушыласаҡтары хаҡында белдерә. Руханиҙар араһында иң билдәлеләрҙең һәм белемлеләрҙең береһе булған [[Батырша|Ғабдулла Ғәлиевты (Батыршаны)]] ла ихтилалда ҡатнашырға йәлеп итәләр. Батырша барлыҡ мосолман халҡына 1755 йылдың 3 июлендә баш күтәрергә саҡырыу яҙа.

== Ихтилал барышы ==
[[Файл:Башҡорт ихтилалдары.jpeg|400 px|thumb| right|XVII—XVIII бб. башҡорт ихтилалдары]]
Ихтилал [[Нуғай даруғаһы]]ның Бөрйән улусында 1755 йылдың 15 майында тоҡана, һуңыраҡ уға Түңгәүер, Үҫәргән, Бошман-Ҡыпсаҡ, Һыуын-Ҡыпсаҡ, Сәнкем-Ҡыпсаҡ, Ҡарағай-Ҡыпсаҡ, Гәрәй-Ҡыпсаҡ, Тамьян һәм Ҡатай улустары халҡы ҡушыла. Ихтилалсылар ҡәлғәләргә һәм заводтарға һөжүмдәр яһайҙар. [[Көсөкбай]] батыр етәкселегендәге баш күтәреүселәр Покровка заводын юҡ итәләр, капитан Шкапский командаһын тар-мар итәләр. [[Сурағол Миңлебаев]] етәкселегендәге Уҫы даруғаһының [[ғәйнә]] башҡорттары ла көрәшкә күтәреләләр. Батырша ихтилал башланғас та уҡ үҙенең ҡыйыуһыҙлығын һәм баҙнатһыҙлығын күрһәтә, шунлыҡтан Уҫы һәм Себер даруғаһында ихтилал киң ҡолас алмай, [[мишәрҙәр]] ҙә көрәшкә күтәрелмәйҙәр.

Батша хөкүмәте ихтилалды баҫтырыр өсөн ҙур көстәр йыя башлай — 1755 йылдың авгусына ҡарата Ырымбур губернаторы И. И. Неплюев командаһында яҡынса 36700 һалдаттар, драгундар, [[казактар]] һәм мобилизацияланған крәҫтиәндәр була, шулай уҡ ҡаҙаҡтарҙы ла йәлеп итә. Неплюев баш күтәреүселәрҙе тотҡонға алмаҫҡа, шунда уҡ язаларға бойора. Ғәмәлдә каратель отрядтары ихтилалда ҡатнашмағандарҙы ла язалағандар. Властар шулай уҡ [[мишәрҙәр]]ҙе һәм ҡазан [[татарҙар]]ын ихтилалды баҫтырырға йәлеп итәләр. Яҡынса 50 мең баш күтәреүселәр ваҡытлыса ҡаҙаҡтарға ҡасалар. Неплюев бүләктәр биреп ҡаҙаҡ ханын һәм аҡһөйәктәрен ихтилалсыларҙың барлыҡ мөлкәтен тартып алырға һәм уларҙың үҙҙәрен властарға тапшырырға саҡырған. Һөҙөмтәлә баш күтәреүселәргә ҡаҙаҡтар менән дә карателдәр менән алышҡа инергә тура килгән, күптәрен каторгаларға йәки һалдат полктарына оҙатҡандар, уларҙың ҡатындарын һәм балаларын илдең үҙәк райондарына ҡоллоҡҡа таратҡандар.

1759 йылда Сенат башҡорттарҙы ҡурсалау кәрәген белдерһә лә<ref>{{начало цитаты}} «…впредь оному башкирскому народу отнюдь никому обид и разорений не чинить, и в угодьях их насильством не селиться, и от того всего их, башкирцев, не токмо защищать, но притом показывать им всякую благосклонность и надлежащее указом охранение.»{{конец цитаты|источник={{книга|автор= |заглавие= История Башкортостана. Ч. 1. С древнейших времён до 1917 г. / Учебник для 8—9 кл. — Под ред. И. Г. Акманова|ссылка= |ответственный = |место= Уфа|издательство = Китап|год = 1996|том=|страниц = 240|страницы= 128—129|isbn=5-295-01918-7| ref =}}}}</ref>, урындағы властар бәләкәй генә ташламаларға барғандар{{sfn| Акманов И. Г.|1996|страницы=128—129}}.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга| автор= [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Валиди А.-З.]]| заглавие= История башкир: (перевод с турецк. А. М. Юлдашбаева; авт. вступ. статей А. М. Юлдашбаев, [[Иҫәнбикә Туған|И. Тоган]])| ссылка= | ответственный = | место= Уфа| издательство= Китап| год= 2010| том = | страниц= 352| страницы= | isbn = 978-5-295-05000-8| ref =}}
* {{книга| автор=| заглавие= Военная история башкир: энциклопедия| ссылка=| ответственный = гл. ред. [[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|А. З. Асфандияров]]| место= Уфа| издательство= Башкирская энциклопедия| год= 2013| том=| страниц= 432| серия=| isbn= 978-5-4466-0040-3| тираж=}}
* {{книга| автор= [[Доннели Алтон Стюарт|Доннелли А. С.]]| заглавие= Завоевание Башкирии Россией. Перевод с английского Л. Р. Бикбаевой| ссылка= | ответственный = | место= Уфа| издательство= Башкортостан| год= 1995| том = | страниц= 287| страницы= | isbn =| ref =}}
* {{книга|автор=|заглавие= История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов|ссылка= |ответственный = |место= Уфа|издательство= Гилем|год= 2011|том=III|страниц= 476|страницы=|isbn= 978-5-7501-1301-9}}
* {{книга|автор= |заглавие= История Башкортостана с древнейших времен до наших дней: В 2 т.: Т. 1. История Башкортостана с древнейших времен до конца XIX в. / [[Аҡманов Ирек Ғайса улы|И. Г. Акманов]], Н. М. Кулбахтин, [[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|А. З. Асфандияров]], и др.; Под ред. И. Г. Акманова|ссылка= |ответственный = |место= Уфа|издательство = Китап|год = 2004|том=|страниц = 488|страницы= |isbn=| ref =  История Башкортостана с древнейших времен до конца XIX в. }}
* {{книга|автор= |заглавие= История Башкортостана. Ч. 1. С древнейших времён до 1917 г. / Учебник для 8—9 кл. — Под ред. И. Г. Акманова|ссылка= |ответственный = |место= Уфа|издательство = Китап|год = 1996|том=|страниц = 240|страницы= |isbn=5-295-01918-7| ref = Акманов И. Г.}}
* История Башкортостана с древнейших времен до 60-х годов XIX века. // Под ред. [[Усманов Хәмзә Фәтих улы|Х. Ф. Усманова]]. — Уфа: Китап, 1991. — 520 с.
* {{книга|автор= |заглавие= Хрестоматия по истории Башкортостана. Часть первая. Документы и материалы с древнейших времён до 1917 г. // Учебное пособие / Составитель: Гумеров Ф. Х|ссылка= |ответственный = |место= Уфа|издательство = Китап|год = 1996|том=|страниц = 336|страницы= |isbn=5-295-01671-74| ref =Хрестоматия по истории Башкортостана}}
* {{книга| автор= Хадыев М., [[Фәхретдинов Ғабдрахман Ризаитдин улы|Фахретдинов А.]]| заглавие= История башкир| ссылка= | ответственный = | место= Уфа| издательство  = Китап| год = 2007| том= | страниц= 136| страницы= | isbn= 978-5-295-04231-7| ref=}}
{{refend}}
* ''Чулошников А. П.'' Восстание 1755 г. в Башкирии. М.-Л., 1940.

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1872-bash-ort-ikhtilaly-1755-56|автор=[[Аҡманов Ирек Ғайса улы|Аҡманов И. Ғ.]]}}
* [http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%2017-18%20%D0%B2%D0%B2./ Башкирские восстания 17-18 вв.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110406102735/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%2017-18%20%D0%B2%D0%B2. |date=2011-04-06 }}
* [http://encycl.bash-portal.ru/bash_vosst.html/ БАШКИРСКИЕ ВОССТАНИЯ 17-18 вв.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180318010227/http://encycl.bash-portal.ru/bash_vosst.html |date=2018-03-18 }}
* [http://www.oktb.ru/history/bashkirii/glava1_1.html/ Башкирия в составе русского государства. Восстания против гнёта и насилия]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1803749470/ Башкирские восстания] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180923203855/http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1803749470%2F |date=2018-09-23 }}
* [http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/1788/%D0%91%D0%90%D0%A8%D0%9A%D0%98%D0%A0%D0%A1%D0%9A%D0%9E%D0%95 БАШКИРСКОЕ ВОССТАНИЕ 1755]
* [http://www.dslib.net/istoria-otechestva/hudajgulov.html Башкирское восстание 1755—1756 гг. Худайгулов Тимербулат Султанович]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://bash-portal.ru/news/newshistory/176-vosstanie-bashkir-pod-rukovodstvom-batyrshi.html Башкирское восстание 1755—1756 гг.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014103903/http://bash-portal.ru/news/newshistory/176-vosstanie-bashkir-pod-rukovodstvom-batyrshi.html |date=2013-10-14 }}
* {{YouTube|UqXyzw4FCrU|Равнина надежд Батыршаха Алиева}}

[[Категория:Башҡортостан тарихы]]
[[Категория:Башҡорт ихтилалдары]]
[[Категория:XVIII быуат ихтилалдары]]
[[Категория:Рәсәй империяһында ихтилалдар]]


{{Ba-hist-stub}}