Болгарҙар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Халыҡ}}
'''Болга́ры (болгарҙар) экзоэтнонимы''' (''болгар теле'' българи) — көньяҡ славян телле<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/topic/Slav|title=Slav {{!}} History & Facts|publisher=Encyclopedia Britannica|lang=en|accessdate=2019-01-06|archive-date=2019-10-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20191017083834/https://www.britannica.com/topic/Slav|deadlink=no}}</ref><ref>{{Книга|автор=James Minahan|заглавие=One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups|ссылка=https://books.google.com/books?id=NwvoM-ZFoAgC&pg=PA134&dq=&hl=bg&ei=kPIOTYvSLIyOjAeVn6C9Dg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=6&ved=0CD0Q6AEwBQ#v=onepage&q=&f=false|ответственный=|издание=|место=|издательство=Greenwood Publishing Group|год=2000|страницы=134—135|страниц=808|isbn=9780313309847|isbn2=}} {{Wayback|url=https://books.google.com/books?id=NwvoM-ZFoAgC&pg=PA134&dq=&hl=bg&ei=kPIOTYvSLIyOjAeVn6C9Dg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=6&ved=0CD0Q6AEwBQ#v=onepage&q=&f=false |date=20190913112527 }}</ref><ref>{{Статья|автор=Mikołaj Serafin|заглавие=Cultural Proximity of the Slavic Nations|ссылка=https://www.academia.edu/32675557/Cultural_Proximity_of_the_Slavic_Nations|язык=en|издание=|archivedate=2019-12-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191208053220/https://www.academia.edu/32675557/Cultural_Proximity_of_the_Slavic_Nations}}</ref>, иртә Урта Быуаттар дәүерендә [[Болғарҙар|болғар]] һәм славян ҡәбиләләре урындағы халыҡ, [[Балҡан ярымутрауы|Балҡан]], иң элек фракийҙар ҡалдыҡтары менән ҡушылыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән [[халыҡ]]. [[Болгария]]ның төп халҡы.

[[Файл:Bulgarian_Folklore_Dance.JPG|слева|мини|249x249пкс|Болгар халыҡ бейеүе]]
[[Файл:Кукери.jpg|слева|мини|246x246пкс|[[Бургас]] районы кукерҙары]]
[[Файл:Lazarki_from_Gabra.jpg|слева|мини|240x240пкс|Габр ҡыҙҙары Лазарование байрамында. София өлкәһе]]
[[Файл:Ocslavonic.gif|thumb|left|Урта быуат боронғо болгар Кириллицаһы]]

Болгарҙар [[Украина]] һәм [[Молдова|Молдавияны]]ң көньяғында, Болгария менән сиктәш райондарҙа, [[Төньяҡ Македония]], [[Греция]], [[Сербия]], [[Румыния]] райондарында, шулай уҡ [[АҠШ]]-та, [[Канада]]ла, [[Көньяҡ Америка]]ла һәм [[Австралия]]ла йәшәй. [[2011 йыл]]да [[Болгария]] халҡының 85%-н тәшкил иткән.

Теле — болгар теле. Яҙмаһы нигеҙендә — кириллица.

Дингә ышаныусыларҙың төп өлөшө — православие динендәгеләр, шулай уҡ мосолмандар, католиктар һәм протестанттар бар (''ҡара: Рәсәйҙә болгарҙар''), [[Ҡаҙағстан]]да, [[АҠШ]]-та, [[Канада]]ла, [[Австралия]]ла һ. б. илдәрҙә лә бар. Дөйөм һаны 7 млн тирәһе.

== Этногенезы ==
''Ҡара: Антропологические и генетические исследования болгар (Антропологични и генетични проучвания на българите)''

Хәҙерге заман болгарҙары бында алдараҡ йәшәгән, VII быуатта Ҡара диңгеҙ буйы далаларынан күсеп килгән өс этностың ҡушылыуы һөҙөмтәһендә<ref>{{книга |автор= |часть=Болгары |ссылка часть=http://www.krskstate.ru/about/narod/etnoatlas/0/eid/124 |заглавие=Этноатлас Красноярского края |оригинал= |ссылка=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |викитека= |ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. [[Рафиков, Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]] ; редкол.: [[Кривоногов, Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев |издание=2-е изд., перераб. и доп |место=Красноярск |издательство=Платина (PLATINA) |год=2008 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=224 |серия= |isbn=978-5-98624-092-3 |тираж= |ref=Этноатлас Красноярского края }}{{Cite web |url=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |title=Архивированная копия |access-date=2014-11-22 |archive-date=2014-11-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141129041312/http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |deadlink=unfit }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141129041312/http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |date=2014-11-29 }}{{Cite web |url=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |title=Архивированная копия |access-date=2014-11-22 |archive-date=2014-11-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141129041312/http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |deadlink=unfit }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141129041312/http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |date=2014-11-29 }}</ref>, хәҙерге Болгария ерҙәрендә йәшәгән [[боронғо славяндар ҡәбиләләре]]нән, һәм славяндар килгәнгә тиклем шул ерҙәрҙә йәшәгән фракийҙарҙан, барлыҡҡа килгән.

1917 йылдың октябрь башына Рәсәй империяһы территорияһында 300 меңгә яҡын болгар-колонистар йәшәгән. Улар Рәсәйгә нигеҙҙә XVIII—XIX быуаттың беренсе яртыһында, болгар ерҙәре Оттоман империяһы власы аҫтында булған осорҙа килгән: 15 меңгә яҡын йәшелсә үҫтерегә ялланған сезон ауыл хужалығы эшселәре һәм 1,5 меңдән артыҡ хәрби әсирҙәр һәм тотҡонланғандар (интернированные).<ref>Болгарская группа РКП (б) // Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия / редколл., гл. ред. С. С. Хромов. — 2-е изд. — М., «Советская энциклопедия», 1987. стр.70-71</ref>

Болгар генетиктары Болгарияның өс некрополендә ерләнгән VIII—X быуаттарҙа йәшәгән ун өс кешенең митохондриаль гаплотөркөмдәрен өйрәнеү һөҙөмтәһендә, боронғо болгарҙар менән хәҙерге болгарҙар араһындағы генетик оҡшашлыҡты тапты. Боронғо болгар митохондриаль гаплотөркөмдәренә оҡшаған мәғлүмәт хәҙерге осор Европа һәм Көнбайыш Евразия популяцияларында табылды.<ref>{{Статья|автор=D Nesheva, S. Karachanak-Yankova, M. Lari, Y. Yordanov, A. Galabov|заглавие=Mitochondrial DNA Suggests a Western Eurasian origin for Ancient (Proto-) Bulgarians|ссылка=https://digitalcommons.wayne.edu/humbiol_preprints/69|издание=Human Biology Open Access Pre-Prints|год=2015-03-02|archivedate=2019-01-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190107181045/https://digitalcommons.wayne.edu/humbiol_preprints/69/}}</ref> Хәҙерге заман болгарҙарында 41,9 % йышлыҡҡа эйә митохондриаль гаплотөркөм H (мтДНК) — H гаплогруппаһы 13 протоболгар өлгөһөнөң 7-һендә табылған. Болгарияла йәшәп килгән ир-ат һыҙыҡтарын ҙур репрезентатив тикшереү болгарҙарҙа таралған Y-хромосом гаплотөркөмдәрҙе — I2Y-a1b-M423 (20,2 %), E1b1b1a1b (Y-ДНК) (E1b1b1a1b-V13) гаплотөркөмдәрҙе (18,1 %), R1a1a (Y-ДНК) (R1a1a-M17/M198) гаплотөркөмдәрҙе (10,0 %), R1a1a1b1-M458 (7,5 %), R1b1a2a-L23* (5,2 %), I1 (Y-ДНК) (I1-M253) гаплотөркөмдәрҙе (4,3 %), J-M241 (J2b2-M241) гаплотөркөмдәрҙе (3,8 %), J2a-M530 (2,4 %), E1b1b1c1-M34 (1,9 %), G2a2b2a1b-L497 (1,9 %), J2a1-Page55* (1,7 %), T1a-M70 (1,6 %) күрһәткән.<ref>''Sena Karachanak'' et al. [https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0056779 Y-Chromosome Diversity in Modern Bulgarians: New Clues about Their Ancestry] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210905025036/https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371%2Fjournal.pone.0056779 |date=2021-09-05 }}, 2013</ref> <!-- ''Sena Karachanak'' et al. [https://journaгаплогруппы C, N и Q, характерные для алтайских и среднеазиатских популяций, присутствуют с незначительной частотой всего 1,5 %<ref name="ChobanovStamov" />. --> Хәҙерге заман болгарҙары бронза быуаты йәки ямный мигранттары (ВАВ) һәм иртә Европа игенселәре (EEF) ҡушылмаларында булмаған өҫтәлмә кавказ ҡатламын күрһәтә. Хәҙерге болгарҙарҙың кавказ ҡатышмаһын өс компонентҡа бүлә алдылар. Хәҙерге заман болгарҙарын башҡа балҡан халыҡтарынан айырыусы иң көслө кавказ компоненты протоболгарҙарға салт-маяҡ мәҙәниәтенә ҡараған аландарҙан күскән. Хәҙерге заман болгарҙары миной компонентын нигеҙҙә Византия менән халыҡтарҙы алмашыу иҫәбенә, ә бронза быуаты фракий компонентын — иртә урта быуат славяндары менән ҡатнашыу арҡаһында үҙләштергән.<ref name="ChobanovStamov">''Todor Chobanov, Svetoslav Stamov''. [https://www.biorxiv.org/content/10.1101/687384v2 Genetic evidence suggests relationship between contemporary Bulgarian population and Iron Age steppe dwellers from Pontic-Caspian steppe] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190706171210/https://www.biorxiv.org/content/10.1101/687384v2 |date=2019-07-06 }}, 2019</ref>

== Теле ==
Болгар теле һинд-европа тел ғаиләһенең славян төркөмөнә ҡараған көньяҡ төркөмсәһенә ҡарай. Донъяла болгар телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны — 9 миллиондан ашыу кеше.

Яҙмала кириллицаға нигеҙләнгән болгар алфавиты ҡулланыла. Унда «Э», «Ы» һәм «Ё» хәрефтәре юҡ, ә «Ъ» хәрефе «табор» рус һүҙендәге баҫымһыҙ өнгә яҡын яңғырау [ɤ] өнөн аңлата.

Күпселек славян телдәренән айырмалы рәүештә, болгар телендә килештәр юғалған, уның ҡарауы «нулевой» тип аталған айырым билдәлелек артиклы ҡулланыла.

Блогар теленең фонетикаһы башҡа славян телдәре менән сағыштырғанда нәҙегәйтелгән (палатализованный) тартынҡыларҙың булмауы менән айырыла.

Лексикаһы буйынса болгар теле боронғо славян (старославянский) һәм македон телдәренә ныҡ яҡын, һәм хәҙерге көнгә тиклем көнсығыш славян телдәрендә архаик тип һаналған күп һанлы һүҙҙәрҙән тора.

Күп быуаттар дауамында төрөк бойондороҡлоғо аҫтында йәшәргә тура килгәнлектән, болгар телендә төрки сығышлы һүҙҙәр күп.

Болгар теле — Болгария Республикаһының рәсми теле. Болгар телендә күп нәфис әҙәбиәт һәм ғилми хеҙмәттәр яҙылған. Бессарабия Украинаһында һәм Молдавияла ул болгар общинаһының рәсми теле булып тора.

== Этнографик һәм субэтник төркөмдәр ==
Элек болгарҙар төрлө төбәк: диалект, конфессиональ, мәҙәни һәм көнкүреш билдәләре менән айырылған, һәм был күренеш әле лә һаҡлана. Теге йәки был төбәктә болгар халҡының айырымланған: рупцы, полянцы, балканджии, шопы, македонцы, тракийцы, добруджанцы һәм башҡа этнографик һәм субэтник төркөмдәр барлыҡҡа килгән.<ref>{{книга|автор={{iw|Колев, Николай|Колев Н|bg|Николай Колев (етнолог)}}|часть=III. Етногенезис и етническа история на българската народност. 5. Локални и регионални варианти на общобългарската култура|ссылка часть=http://www.promacedonia.org/nk_etno/nk_3.htm#5|заглавие=Българска етнография|ссылка=|издание=|ответственный=|место=София|издательство={{iw|Наука и изкуство|Наука и изкуство|bg|Наука и изкуство}}|год=1987|том=|страницы=69—70|страниц=291|isbn=|ref=}} {{Cite web |url=http://www.promacedonia.org/nk_etno/nk_3.htm |title=Архивированная копия |access-date=2020-03-23 |archive-date=2009-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714172706/http://www.promacedonia.org/nk_etno/nk_3.htm |deadlink=unfit }}{{проверено|23|03|2020}}</ref>

== Карталар ==
<gallery class="center">
Balkans-ethnic (1861).jpg|Европа Төркиәһенең этник картаһы, Гийом Лежан (1861)
RizMap23.jpg|Славян донъяһы картаһы, Иос Эрбан, 1868
Balkans-ethnique.JPG|1876 йылдан Генри Уилкинсон картаһы
CarlSaxET1877.jpg|<small>Европа Төркиәһенең 1877 йылғы этник картаһы, австрий-венгр консулы [[Карл Сакс]]</small>
Andree64-1.jpg|[[Балҡан ярымутрауы]] халыҡтары. Хандатлас Андреес Алгемер, 1881
Europe ethnic map 1897 (hungarian).jpg|Европаның венгр этник картаһы, 1897
VolkBalk-1908.jpg|A. Scobel, Андреес Хандатлас картаһы, 1908
The Balkan Peninsula, Distribution of Races. EB 1911.png|1911 йылда балҡан халыҡтарының таралып ултырыуы, Британика Энциклопедияһы
The Historical Atlas, 1911 – Distribution of Races in the Balkan Peninsula and Asia Minor.jpg|Балҡанда һәм Кесе Азияла этник төркөмдәр, Уильям Шеферд, 1911
Ethnic map (1914).jpg|Л.Равенштейға ярашлы, 1914 йылда Европа халыҡтарының таралып ултырыуы
Carte Ethnographique de L'Europe.jpg|Юозас Габрис 1918 йылда баҫтырған швейцар этнографик картаһы 
Mother language in 1965 Turkey census - Pomak.png|<small>1965 йылғы йәниҫәпкә тура килтереп, беренсе тел буйынса (болгар телен индермәйсә), помак теле поценттарҙа  
Odeska2001bulgarians.PNG|[[Одесса өлкәһе]]ндә болгарҙарҙың таралып ултырыуы, 2001 йылғы йәниҫәп буйынса Украина
Zaporizka2001bolgarian.PNG|[[Запорожье өлкәһе]]ндә беренсе тел буйынса болгарҙарҙың таралып ултырыуы, 2001 йылғы йәниҫәп буйынса Украина
Ethnic composition of Bulgaria, 2011.PNG|2011 йылғы йәниҫәпкә ярашлы, Болгариялағы өҫтөнлөклө этник төркөмдәренең таралып ултырыуы
Bulgari_Romania_(2002).png|2002 йылғы йәниҫәпкә ярашлы, Румынияла болгарҙарҙың таралып ултырыуы
Ponderea bulgarilor în Republica Moldova la nivel de comune.jpg|2004 йылғы йәниҫәпкә ярашлы, Молдавияла  болгарҙарҙың таралып ултырыуы  
</gallery>

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Банат болгарҙары
* Бессарабия болгарҙары
* Бөйөк Британияла болгарҙар
* Славяндарҙың туй йырҙары
* Болгарҙарҙың туй йырҙары

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-МЭСБЕ|Болгары}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Болгары}}
* {{книга|автор=|часть=Болгары|ссылка часть=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/124|заглавие=Этноатлас Красноярского края|оригинал=|ссылка=https://web.archive.org/web/20141129041312/http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas|викитека=|ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей; гл. ред. [[Рафиков, Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]]; редкол.: [[Кривоногов, Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=Красноярск|издательство=Платина (PLATINA)|год=2008|том=|страницы=|столбцы=|страниц=224|серия=|isbn=978-5-98624-092-3|тираж=|ref=Этноатлас Красноярского края}} {{Wayback|url=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |date=20141129041312 }}
* Болгары: очерк традиционной народной культуры. София, 1984.
* Болгары // [[Народы мира (справочник)|Народы мира: историко-этнографический справочник]] / редколл., гл. ред. [[Бромлей, Юлиан Владимирович|Ю. В. Бромлей]]. — М., «[[Советская энциклопедия]]», 1988. стр.105-107
* Болгары // [[Большая Российская Энциклопедия]] / редколл., предс. Ю. С. Осипов. том 3. — М.: [[Большая российская энциклопедия (издательство)|Научное издательство «Большая Российская Энциклопедия»]], 2005. стр.707

== Һылтанмалар ==
* [http://www.portalostranah.ru/view.php?id=14 Формирование современного болгарского этноса на Портале о странах]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{ВС}}

[[Категория:Украина халыҡтары]]
[[Категория:АҠШ халыҡтары]]
[[Категория:Балҡан халыҡтары]]
[[Категория:Болгарҙар]]