Виргиния университеты битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Карточка университета США
 |название             = Виргиния университеты
 |изображение          = UVa Rotunda.jpg
 |оригинал названия    = University of Virginia
 |девиз                = 
 |основан              = [[1819]]
 |тип                  =штат [[университет]]ы
|целевой фонд         = $14,5& млрд (2021)<ref name=endowment>As of October 22, 2021. {{cite report |url=https://www.cavalierdaily.com/article/2021/10/u-va-endowment-reaches-record-high-of-14-5-billion-in-2020-2021-fiscal-year |title=U.Va endowment reaches record high of $14.5 billion in 2020-2021 fiscal year |publisher=Cavalier Daily |date=October 22, 2021 |access-date=October 24, 2021 |archivedate=2022-02-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220217233716/https://www.cavalierdaily.com/article/2021/10/u-va-endowment-reaches-record-high-of-14-5-billion-in-2020-2021-fiscal-year |deadurl=no }}</ref>
 |президент            = {{iw|Райан, Джеймс (учёный)|Джеймс Райан|en|James E. Ryan (educator)}}<ref name=president></ref>
 |город                = [[Шарлотсвилл (Виргиния)|Шарлотсвилл]]
 |штат                 = [[Виргиния]]
  |lat_dir = N |lat_deg = 38 |lat_min = 2 |lat_sec = 6
  |lon_dir = W |lon_deg = 78 |lon_min = 30 |lon_sec = 18
  |CoordScale           = 
  |edu_region           = 
 |кампус               = ҡала (6,81 км²)<br>{{s|[[ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы]]}}
 |всего студентов      = 25 018
 |бакалавров           = 17 011
 |магистров и докторов = 8 007
 |преподавателей       = 3 265 (2019):<ref name="Employee Data">{{cite web |title = Employees |url = https://ira.virginia.edu/university-stats-facts/employees |website = Institutional Research and Analytics, U.Va. |publisher = Rector and Visitors of the University of Virginia |access-date = February 26, 2020 |archive-date = 2022-02-20 |archive-url = https://web.archive.org/web/20220220080940/https://ira.virginia.edu/university-stats-facts/employees |deadlink = no }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220220080940/https://ira.virginia.edu/university-stats-facts/employees |date=2022-02-20 }}</ref><br> 3 083 штат уҡытыусыһы һәм 182 бер нисә урында эшләүсе педагог
 |цвета                = {{цветной прямоугольник|#ff7003}} {{цветной прямоугольник|#0d3268}}
 |талисман             = Виргиния кавалерҙары
 |веб-сайт             = [http://www.virginia.edu/ www.virginia.edu]
 |логотип              = 
 }}
'''Виргиния (Вирджиния) университеты''' ({{lang-en|University of Virginia}}, ҡыҫҡаса ''U.Va.'' йәки ''UVA'') — [[АҠШ]]-тың [[Виргиния штаты]] дәүләт тикшеренеү [[университет]]ы. Штаттың алдынғы юғары уҡыу йорто. АҠШ-та иң яҡшы өс дәүләт университеты иҫәбенә инә<ref>{{Cite web|url=https://www.usnews.com/best-colleges/rankings/national-universities/top-public|title=Top Public Schools National Universities|author=|website=|date=|publisher=|access-date=2018-08-24|archive-date=2017-02-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20170223062939/https://www.usnews.com/best-colleges/rankings/national-universities/top-public|deadlink=no}}</ref>.

1819 йылда [[Томас Джефферсон]] тарафынан нигеҙ һалынған. Джефферсон шулай уҡ университеттың кампусын — [[Бөтә донъя мираҫы]] ҡомартҡыһын проектлаған. Унда [[Америка Ҡушма Штаттары тарихы]]нда тәүге тапҡыр [[архитектура]], [[астрономия]] һәм [[фәлсәфә]] кеүек предметтар буйынса һөнәрҙәр булдырылыуы менән билдәлелек алған, шулай уҡ сиркәү һәм белем биреү айырылған илдәге тәүге университет булған. Виргиния университеты ҡарамағындағы Ғәмәли фәндәр мәктәбе АҠШ-та тәүге техник мәктәп була.

Университеттың кампусы [[Шарлотсвилл (Виргиния)|Шарлотсвилл]] ҡалаһында урынлашҡан һәм [[ЮНЕСКО]]-ның Бөтә донъя мираҫына ҡарай. Төрлө йылдарҙа [[Эдгар По]], [[Вудро Вильсон]], Роберт Кеннеди, Хавьер Солана университет студенттары була. Виргиния университетының юридик мәктәбе йыл һайын илдә иң яҡшы унау иҫәбенә инә<ref>{{Cite web|url=https://www.usnews.com/best-graduate-schools/top-law-schools/university-of-virginia-03162|title=University of Virginia|author=|website=US News and World Report|date=|publisher=|access-date=2017-03-26|archive-date=2017-03-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20170327081101/https://www.usnews.com/best-graduate-schools/top-law-schools/university-of-virginia-03162|deadlink=no}}</ref>.

== Тарихы ==
1802 йылда уҡ Америка Ҡушма Штаттарының президенты [[Томас Джефферсон]] рәссам Чарльз Уилсон Пилуға<ref name="Peale">Alf J. Mapp, Jr., ''Thomas Jefferson: Passionate Pilgrim'', p. 19.</ref> Виргиния штатындағы яңы университеттың концепцияһы «башҡа штаттарҙан килеп, белем туҫтағынан эсеү өсөн» һәләтле студенттарҙы йәлеп итә аласаҡ, тип яҙған. Был осорҙа Виргиния штатында Вильгельм һәм Мария колледжы эшләгән. Колледждың үтә дини характерҙа булыуы арҡаһында, уны тамамлаған Джефферсон уға ышанысын юғалтҡан<ref name="yalereview1878">''New Englander and Yale Review'', Volume 37, W. L. Kingsley, «Ought the State provide for Higher Education?», 1878, page 378.</ref>.

1817 йылда Шарлотсвилл менән Уэйнсборо араһындағы ''Mountain Top Tavern'' тавернаһындағы осрашыуҙа ҡатнашҡан 24 юғары дәрәжәле кешегә өс президент — Томас Джефферсон, [[Джеймс Монро]] һәм [[Джеймс Мэдисон]], шулай уҡ АҠШ Юғары судының баш судьяһы Джон Маршалл, ҡушылған. Һөҙөмтәлә улар Шарлоттсвилды Виргиния штатының яңы университетына урын итеп һайлаған<ref>{{cite web |url=https://www.snp.guide/p/turk-mountain-overlook-to-rockfish-gap.html |title="Guide to SNP" – Turk Mountain Overlook to Rockfish Gap |website=snp.guide |access-date=June 19, 2009 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100603010939/http://www.guidetosnp.com/web/LogoftheDrive/logs6.aspx |archive-date=June 3, 2010 }}</ref>. 1817 йылдың аҙағында был уҡыу йортоның тәүге нигеҙ ташы һалына. 1819 йылдың 25 ғинуарында Вирджиния Берләшмәһе, монакан [[индеецтар]]ының ерендә төҙөлгән Шарлоттсвилль ҡалаһы территорияһында, штаттың яңы флагман университетын булдырған. Университетта тәүге дәрестәр 1825 йылдың 7 мартында башлана<ref>{{cite book |last=Bruce |first=Philip Alexander |title=History of the University of Virginia, vol. II |url=https://archive.org/details/cu31924092701618 |place=New York City |publisher=Macmillan |year=1920 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160316094745/https://archive.org/details/cu31924092701618 |archive-date=March 16, 2016 }}</ref>.

Шул осорҙағы башҡа университеттарҙан айырмалы рәүештә, бында студенттар һигеҙ бойондороҡһоҙ мәктәптең береһендә йәки бер нисәһендә уҡый алыу мөмкинлегенә эйә булған. Юғары белемдең дини доктринанан айырым булыуы тағы ла бер үҙенсәлек була — университетта дини тәғлимәт мәктәбе булмаған. Томас Джефферсон Монтичеллолағы үҙ йортонда уҡытыусылар һәм студенттар өсөн йәкшәмбе төшкө аш табынын ойоштороп, ғүмеренең аҙағына тиклем университет менән тығыҙ бәйләнештә булған. Джефферсон университет булдырыуҙы үҙенең иң ҙур ҡаҙаныштарының береһе тип иҫәпләй һәм, вафат булғандан һуң, уны [[АҠШ-тың Бойондороҡһоҙлоҡ декларацияһы]] авторы һәм Виргиния университеты атаһы итеп хәтергә алыуҙарын теләй.

АҠШ-тың көньяғындағы күпселек уҡыу учреждениеларынан айырмалы рәүештә, университет бөтә [[АҠШ-тағы граждандар һуғышы|Граждандар һуғышы]] дауамында эшләгән. Һуғышта ҡатнашҡан бихисап билдәле офицерҙар, шул иҫәптән ун төрлө штаттан дүрт генерал-майор, егерме бер бригада генералы һәм алтмыш ете полковник ошо осорҙа уҡыу йортон тамамлаған<ref name="1913alumninews">''University of Virginia Alumni News'', Volume II, Issue 7, page 74, December 10, 1913. Accessed September 5, 2014</ref>. Вирджиния Берләшмәһе гранты ярҙамында 1875 йылда Виргиния штаты халҡына университетта бушлай белем алыу мөмкинлеге бирелә. 1904 йылда Виргиния университеты Америка университеттары ассоциацияһына һайланған [[Вашингтон]]дан көньяҡтараҡ беренсе университет була. 1909 йылда [[Эндрю Карнеги]]ҙың ярҙамынан һуң, университет алты мәктәптәге егерме алты департаментта ойошторола.

== Эшмәкәрлеге ==
Университеттың бер нисә бүлендек үҙәге бар:
* Rare Book School
* Милли радиоастрономик обсерваторияһының штаб-фатиры
* Виргиния университетының Сәйәсәт үҙәге ({University of Virginia Center for Politics)
* Weldon Cooper Center for Public Service
* Sorensen Institute for Political Leadership
* Йәмәғәтселек менән бәйләнеш буйынса Миллер үҙәге (Miller Center of Public Affairs)

2011 йылда «US News and World Report» баҫмаһы Виргиния университетын АҠШ-тағы иң яҡшы дәүләт университеты, дөйөм алғанда илдәге иң яҡшы егерме дүртенсе университет тип баһаланы. Университет билдәле бер уҡыу программаларына юғары баһалары менән айырылып тора, улар араһында — юридик мәктәп (9-сы урынды биләй), бизнес мәктәбе (14-се урын), медицина мәктәбе (27-се урын).

2013 йылға ҡарата университеттың 1,4 миллиард доллар күләмендәге академик бюджеты нигеҙҙә уҡыу өсөн түләү (32 %), тикшеренеү гранттары (23 %), иғәнәләр һәм бүләктәр (19 %), шулай уҡ һатыуҙар һәм хеҙмәтләндереүҙәр (12 %) иҫәбенә ҡапланған.

Университет әлеге ваҡытта түбәндәге академия бүлексәләренән тора:
* College of Arts & Sciences (Сәнғәт һәм фән колледжы)
* School of Architecture (Архитектура мкәтәбе)
* Darden Graduate School of Business Administration (Бизнес мәктәбе)
* McIntire School of Commerce (Коммерция мәктәбе)
* Curry School of Education (Педагогика мәктәбе)
* School of Engineering and Applied Science (Техник һәм ғәмәли фәндәр мәктәбе)
* School of Law (Хоҡуҡ мәктәбе)
* School of Medicine (Медицина мәктәбе)
* School of Nursing (Медицина персоналы мәктәбе)

=== Президенттары ===
1819—1904 йылдарҙа университетта президент вазифаһы булмаған, был вазифа ректор тип атала.

Виргиния университетының тәүге ректорҙары:
* 1819—1826 − [[Томас Джефферсон]]
* 1826—1836 − [[Джеймс Мэдисон]]
* 1836—1845 − Чепмен Джонсон

Университет президенттары:
* 1904—1931 − Эдвин Олдерман
* 1931—1947 − Джон Ллойд Ньюкомб
* 1947—1959 − Колгейт Дарден
* 1959—1974 − Эдгар Шеннон
* 1974—1985 − Фрэнк Херефорд
* 1985—1990 − Роберт О’Нил
* 1990—2010 − Джон Кастин
* 2010—2018 − Тереза Салливан
* 2018 йылдан − Джеймс Райан<ref name=president>{{Cite web |url=https://president.virginia.edu/ |title=Office of the President |access-date=2022-02-20 |archive-date=2022-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220220104732/https://president.virginia.edu/ |deadlink=no }}</ref>

=== Университетты тамамлаусылар ===
АҠШ-тағы иң элекке университеттарҙың береһен илдең бихисап күренекле кешеләре тамамлаған, улар араһында сәйәсмәндәр һәм дәүләт эшмәкәрҙәре, хәрбиҙәр һәм ғалимдар, музыканттар һәм актёрҙар, спортсылар һәм дин әһелдәре бар.

Шулай уҡ ҡарағыҙ: '''[[:Категория:Виргиния университетын тамамлаусылар|Виргиния университетын тамамлаусылар]]'''


== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{БРЭ|заглавие= Виргинский университет|год=2020|ссылка=https://bigenc.ru/education/text/4413585|ref=БРЭ}}
* Bruce, Philip Alexander (1920–1922). History of the University of Virginia, 1819–1919: The Lengthening Shadow of One Man (five vol. ed.). New York: Macmillan.
* Dabney, Virginius (1981). Mr. Jefferson's University: A History. Charlottesville, VA: University of Virginia Press. ISBN 0-8139-0904-X.
* Mapp, Alf J. (1991). Thomas Jefferson: Passionate Pilgrim. Lanham, MD: Madison Books. ISBN 0-8191-8053-X.
* Ragosta, John A.; Peter S. Onuf, and Andrew J. O'Shaughnessy (eds.) (2019), The Founding of Thomas Jefferson's University. Charlottesville, VA: University of Virginia Press.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.virginia.edu/ Рәсми сайт]
* [https://www.usnews.com/best-colleges/uva-6968 University of Virginia]
* [http://www.nps.gov/history/nr/twhp/wwwlps/lessons/92uva/92uva.htm Thomas Jefferson’s Plan for the University of Virginia]
{{ВС}}

{{АҠШ-та бөтә донъя мираҫы}}
{{Ассоциация американских университетов}}

[[Категория:Виргиния университеты| ]]
[[Категория:АҠШ университеттары]]