Дифференциаль иҫәпләмә битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Дифференциаль иҫәпләмә''' — [[математик анализ|математик анализдың]] [[Функцияның сығарылмаһы|сығарылма]] һәм [[Дифференциал (математика)|дифференциал]] төшөнсәләре һәм уларҙы [[функция (математика)|функцияларҙы]] тикшереү өсөн ҡулланыу ысулдары өйрәнелгән бүлеге. Дифференциаль иҫәпләмәнең төҙөлөүе [[Ньютон, Исаак|Исаак Ньютон]] һәм [[Лейбниц, Готфрид Вильгельм|Готфрид Лейбниц]] исемдәре менән бәйле. Тап улар төп ҡағиҙәләрҙе аныҡ әйтеп бирәләр һәм дифференциаллау һәм интеграллауҙың үҙ-ара кире характерын билдәләйҙәр. Дифференциаль иҫәпләмәне төҙөү (интеграль иҫәпләмә менән бергә) математика үҫешендә яңы осор асты. Бының менән рәттәр теорияһы, [[Дифференциаль тигеҙләмә|дифференциаль тигеҙләмәләр теорияһы]] һәм башҡалар кеүек күп фәндәр бәйле. Математик анализ ысулдары математиканың бөтә бүлектәрендә лә ҡулланыу таптылар. Математиканы тәбиғәт фәндәрендә һәм техникала ҡулланыу өлкәһе киң тарала.

Дифференциаль иҫәпләмә математиканың, билдәләмәһе һәм өйрәнеүе математик анализға инеш темаһын тәшкил иткән шундай мөһим төшөнсәләргә нигеҙләнә: ысын һандар (һанлы тура һыҙыҡ), функция, сик, өҙлөкһөҙлөк. Бөтә был төшөнсәләр дифференциаль һәм интеграль иҫәпләмәләрҙең үҫеше һәм нығыныуы барышында хәҙергесә аңлатыу алдылар.

Дифференциаль иҫәпләмәнең төп идеяһы функцияны бәләкәйҙә өйрәнеүҙән тора. Анығыраҡ әйткәндә дифференциаль иҫәпләмә, һәр нөктәһенең етерлек бәләкәй эргә-яғында үҙ-үҙен тотошо һыҙыҡлы функцияның йәки күпбыуындың үҙ-үҙен тотошона яҡын булған функцияларҙы өйрәнеү өсөн аппарат бирә. Шундай аппарат булып дифференциаль иҫәпләмәнең үҙәк төшөнсәләре тора: [[Сығарылма (математика)|сығарылма]] һәм [[Дифференциал (математика)|дифференциал]].

== Бер үҙгәреүсәнле функцияларҙың дифференциаль иҫәпләмәһе ==

=== Сығарылма ===
<math>g(h)</math> функцияһы <math>h=0</math> эргә-яғында бирелһен ти һәм теләһә ниндәй <math>\epsilon</math> > 0 өсөн шундай <math>\delta</math> табылһын, бында
: <math> |h|<\delta</math> булыу менән <math>|g(h)/h^n|<\epsilon,</math>
ул саҡта <math>g(h)</math> — <math>o(h^n)</math> тәртиптәге [[«O» ҙур һәм «o» бәләкәй|сикһеҙ бәләкәй]] тип әйтәләр.

<math>f(x)</math> — <math>(a,b)</math> киҫегендә бирелгән ысын ҡиммәтле [[функция (математика)|функция]] булһын ти. Был функцияны, әгәр теләһә ниндәй <math>x\in(a,b)</math> һәм теләһә ниндәй <math>n</math> өсөн
: <math>f(x+h)=f(x)+f'(x)h+\frac{1}{2!}f''(x)h^2+ \dots \frac{1}{n!}f^{(n)}(x)h^n + o(h^n)</math> булһа, <math>(a,b)</math> интервалында сикһеҙ [[дифференциалланыусы функция|дифференциалланыусы]] тип атайҙар.
Шулай итеп, локаль, киҫектең теләһә ниндәй нөктәһенең эргә-яғында функция [[күпбыуын]] менән теләһә күпме яҡшы яҡыная. <math>(a,b)</math> киҫегендә шыма функциялар <math>C^\infty(a,b)</math> шыма функциялар [[Ҡулса (алгебра)|ҡулсаһын]] төҙөй.

<math>f^{(n)}(x)</math> коэффициенттары
: <math>f^{(m)}(x+h)=f^{(m)}(x)+f^{(m+1)}(x)h+ \dots \frac{1}{n!}f^{(m+n)}(x)h^n + o(h^n)</math>
Был функцияларҙы <math>f(x)</math> функцияһының [[Сығарылма функции|сығарылмаһы]] тип атайҙар. Беренсе сығарылма [[функцияның сикләнмәһе|сикләнмә]] һымаҡ иҫәпләнергә мөмкин.
: <math>f'(x)=\lim\limits_{h \to 0}\frac{f(x+h)-f(x)}{h}</math>.
<math>f(x)</math> функцияһына уның <math>f'(x)</math> сығарылмаһын ярашлы ҡуйған [[Оператор (математика)|операторҙы]]
: <math>D= \frac{d}{dx}</math> тип тамғалайҙар.
Шуның менән бергә ике шыма f һәм g функциялары өсөн 
: <math>D (f+g)= Df + Dg</math> һәм <math>D(fg)=fDg+ gDf</math> дөрөҫ.
Ошондай үҙсәнлектәргә эйә булған операторҙы шыма функциялар ҡулсаһын  дифференциаллау тип атайҙар.

<math>(a,b)</math> киҫегендә голоморфлы һәр [[аналитик функция]] шыма функция була, ләкин киреһе дөрөҫ түгел. Аналитик һәм шыма функцияларҙың төп айырмаһы шунда, беренселәре тулыһынса бер нөктәнең эргә-яғындағы үҙ-үҙен тотошо менән билдәләнәләр, икенселәре — юҡ. Мәҫәлән, шыма функция бер нөктәнең эргә-яғында даими булырға мөмкин, ләкин бөтә ерҙә даими булмаҫҡа мөмкин. [[Элементар функция|Элементар функциялар]] үҙҙәренең (асыҡ) билдәләнеү өлкәһендә аналитик булалар, тимәк, шыма функция ла булалар. Ләкин, аналитик функцияларҙан айырмалы рәүештә, шыма функциялар төрлө интервалдарҙа төрлө элементар аңлатмалар менән бирелергә мөмкиндәр.

=== Тейеүсе тура һыҙыҡ ===
[[Файл:Tangent to a curve.svg|thumb|right|250px|Функцияның графигы (ҡара кәкре һыҙыҡ) һәм тейеүсе тура һыҙыҡ (ҡыҙыл тура һыҙыҡ)]]

: <math>y=f(c)+f'(c)(x-c)</math> [[Тура һыҙыҡ|тура һыҙығы]]
: <math>y=f(x)</math> [[кәкре һыҙыҡ|кәкре һыҙығын]]
<math>(c,f(c))</math> нөктәһендә шулай итеп киҫеп үтә, бында
: <math>f(x)-f(c)-f'(c)(x-c)=\frac{1}{2}f''(c)(x-c)^2+o((x-c)^2)</math> аңлатмаһының тамғаһы
<math>f''(c)\not =0</math> шарты үтәлгәндә һәр ваҡыт бер үк ҡала, шуға күрә лә
: <math>y=f(x)</math> кәкре һыҙығы
: <math>y=f(c)+f'(c)(x-c)</math> тура һыҙығынан бер яҡта ята.
Күрһәтелгән үҙсәнлеккә эйә булған тура һыҙыҡты кәкре һыҙыҡҡа <math>x=c</math> нөктәһендә [[Тейеүсе тура һыҙыҡ|тейеүсе тура һыҙыҡ]] тип атайҙар ([[Кавальери, Бонавентура|Б. Кавальери буйынса]]). 
: <math>y=f(x)</math> кәкре һыҙығының
: <math>y=f(c)+f'(c)(x-c)</math> тура һыҙығынан бер яҡта ятмаған <math>x=c</math> нөктәһен [[яҫы кәкре һыҙыҡтың бөгөлгән нөктәһе|бөгөлөү нөктәһе]] тип атайҙар, шуның менән бергә тура һыҙыҡты барыбер тейеүсе тура һыҙыҡ тип атайҙар. Бер төрлөлөк өсөн тейеүсе тура һыҙыҡ төшөнсәһенең үҙен, ике осраҡ та уға тап килһен өсөн, икенсе төрлө индерәләр.

=== Экстремум нөктәләре ===
<math>x=c</math> нөктәһе [[Локаль максимум]] ([[Локаль минимум|минимум]]) нөктәһе тип атала, әгәр бөтә модуле буйынса етерлек бәләкәй <math>h</math> өсөн
: <math>f(c)-f(c+h)>0 \quad (f(c)-f(c+h)<0 )</math> булһа. 
: <math>f'(c)h+\frac{1}{2}f''(c)h^2+ o(h^2)<0 </math> нисбәтенән шунда уҡ <math>f'(c)=0</math> — максимумдың кәрәкле шарты, ә <math>f''(c)<0</math> — максимумдың етерлек шарты икәне күренә. <math>f''(c)=0</math> шарты максимум, минимум һәм бөгөлөү нөктәләрен айыра.

=== Өҙлөкһөҙ функциялар ===
<math>f</math> функцияһы <math>[a,b]</math> интервалының остарында ла бирелһен, ти; <math>f</math> функцияһы <math>[a,b]</math> киҫегендә [[Өҙлөкһөҙ функция|өҙлөкһөҙ]] тип әйтәләр, әгәр теләһә ниндәй <math>\epsilon</math> өсөн шундай <math>\delta</math> табылһа, бында
: <math> |h|<\delta</math> шарты үтәлеү менән <math>|f(x)-f(x+h)|<\epsilon</math> булһа,
һәм <math>x,\, x+h</math> нөктәләре <math>[a,b]</math> интервалы тышына сыҡмаһа.
[[Компактта өҙлөкһөҙ функция тураһында Вейерштрасс теоремаһы|Вейерштрасс теоремаһы]], киҫектә шыма функция был киҫектә үҙенең минималь һәм максималь ҡиммәттәрен ҡабул итә тип раҫлай. Функцияның өҙлөкһөҙлөк төшөнсәһе ғәҙәттә [[функцияның сикләмәһе]] төшөнсәһе менән бәйләнә. <math>[a,b]</math> интервалында өҙлөкһөҙ функциялар <math>C[a,b]</math> өҙлөкһөҙ функциялар ҡулсаһын төҙөй.

=== Тарихы ===
XII быуатта Хулагу төрөк-монгол дәүләтенең математигы [[Шәрәфетдин ат-Туси]], дифференциаль иҫәпләмәлә мөһим һөҙөмтә булған  куб функцияһының сығарылмаһын беренсе булып таба. «Трактат об уравнениях» хеҙмәтен яҙа, унда ыңғай сығарылышы булмаған куб тигеҙләмәләрҙе сығарыу өсөн, дифференциаль иҫәпләмә менән бәйле, функцияның сығарылмаһы һәм кәкре һыҙыҡтың максимумдары һәм минимумдары кеүек концепция эшләй.

=== Дифференциаль иҫәпләмәнең төп теоремалары ===
<math>[a,b]</math> киҫегендә өҙлөкһөҙ һәм <math>(a,b)</math> интервалында шыма функциялар ҡулсаһы бер нисә мөһим үҙсәнлеккә эйә:

* [[Ролль теоремаһы]]: <math>f(a)=f(b)</math> булһа, ул саҡта <math>c\in (a,b)</math> максимум йәки минимум нөктәһе бар, унда <math>f'</math> нулгә әйләнә.
* [[Сикле үҫештәр формулаһы|Лагранж теоремаһы]]: шундай <math>c\in (a,b)</math> нөктәһе бар, уның өсөн
: <math>\frac{f(b)-f(a)}{b-a}=f'(c)</math> үтәлә.
* [[Урта ҡиммәт тураһында Коши теоремаһы|Коши теоремаһы]]: әгәр <math>(a,b)</math> интервалында <math>g'\not =0</math> булһа, ул саҡта шундай <math>c\in (a,b)</math> нөктәһе бар, уның өсөн
: <math>\frac{f(b)-f(a)}{g(b)-g(a)}=\frac{f'(c)}{g'(c)}</math>

Лагранж теоремаһынан Лагранж формаһында ҡалдыҡ быуын менән [[Тейлор формулаһы]]н сығаралар: теләһә ниндәй <math>(a',b')\subset (a,b)</math> киҫегендә шундай <math>c_n</math> нөктәләре бар, бында
: <math>f(b')=f(a')+f'(a')(b'-a')+\frac{1}{2!}f''(a')(b'-a')^2+ \dots \frac{1}{n!}f^{(n)}(a')(b'-a')^n + R_n</math>
бында
: <math>R_n=\frac{1}{(n+1)!}f^{(n+1)}(c_n)(b'-a')^{n+1}</math>
Был формула ярҙамында, функцияның һәм уның сығарылмаларының <math>a'</math> нөктәһендәге билдәле ҡиммәттәре буйынса, функцияның <math>b'</math> нөктәһендәге ҡиммәтен яҡынса иҫәпләргә мөмкин.

Коши теоремаһынан [[Лопиталь ҡағиҙәһе]]н сығаралар: әгәр <math>f(b)=g(b)=0</math> йәки <math>f(b)=g(b)=\infty</math>, һәм <math>(a,b)</math> интервалында <math>g'\not =0</math> булһа, ул саҡта
: <math>\lim\limits_{x\rightarrow b-0}\frac{f(x)}{g(x)}=\lim\limits_{x\rightarrow b-0}\frac{f'(x)}{g'(x)},</math>
шулай уҡ икенсе [[Функцияның сикләнмәһе|сикләнмәнең]] булыуы беренсеһенең булыуын килтереп сығара.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Вариацион иҫәпләмә]]
* [[Күп үҙгәреүсәнле функциялар анализы]]
* [[Интеграль иҫәпләмә]]
* Тарихи очерк һәм библиографияны [[Математик анализ]] мәҡәләһендә ҡарағыҙ.
* [[Коммутатив алгебралар өҫтөндә дифференциаль иҫәпләмә]]

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Дифференциальное исчисление|[[Граве, Дмитрий Александрович|Граве Д. А.]],}}
* ''Виноградов И.М.'' (ред.) Математическая энциклопедия. Том 2. [[Москва]]: Советская энциклопедия, 1977 г.
* ''[[Бронштейн И. Н.]], [[Семендяев К. А.]]'', [[Справочник по математике для инженеров и учащихся втузов]]. М.: Наука, 1981 год. 

{{rq|refless|isbn}}
{{Перевести|de|Differentialrechnung}}

[[Категория:Математик анализ]]
[[Категория:Дифференциаль иҫәпләмә|*]]