Дубиса килешеүе битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Договор
| название            = Дубиса килешеүе
| полное_название     = Дубиса йылғаһы тамағындағы утрауҙа килешеү
| изображение         = 
| ширина              = 250px
| заголовок           = 
| тип                 = 
| дата_подготовки     = [[31 октябрь]] [[1382 йыл]]
| дата_подписания     =  
| место_подписания    = 
| скреплен_печатью    = 
| вступление_в_силу   = раҫланмаған
| условия             = 
| окончание действия  =
| подписан            =
| стороны             = [[Image:Teuton flag.svg|15px]] [[Конрад фон Валленрод]] <hr/>[[Image:POL COA Jagiellonowie.svg|15px]] [[Ягайло]], [[Скиргайло]]
| место_хранения      = 
| язык                = 
| языки               = 
| website             =
| wikisource          = 
}}
'''Дубиса килешеүе''' — 1382 йылдың 31 октябрендә [[Бөйөк Литва кенәзлеге]]нең бөйөк кенәзе [[Ягайло]], уның ҡустыһы [[Скиргайло]] һәм [[Тевтон ордены]] маршалы Конрад фон Валленрод араһында формалашҡан өс хоҡуҡи акттан торған килешеү. Бөйөк Литва кенәзлегендә граждандар һуғышы барышында тевтон рыцарҙәре Ягайло менән Скиргайлоға олаталары [[Кейстут]]ты һәм уның улы [[Витовт]]ты еңергә ярҙам иткән. Һуғыш барышында Ягайло тарафынан бирелгән вәғәҙәләрҙе тормошҡа ашырыуҙы талап итеп тәре йөрөтөүселәр ике яҡлы килешеүҙәр төҙөү тураһында һөйләшеүҙәр башлай<ref name ="Ivinskis">''Ivinskis Z''. Dubysos sutartys // Vaclovas Biržiška. Lietuviškoji enciklopedija. — 7. — Kaunas: Spaudos Fondas, 1933—1944. — pp. 94-96.</ref>. Дубиса йылғаһы тамағындағы утрауҙа алты көнлөк һөйләшеүҙәрҙән һуң акттарға ҡул ҡуйылған<ref name="Zenonas">''Ivinskis Z''. Lietuvos istorija iki Vytauto Didžiojo mirties. — Rome: Lietuvių katalikų mokslo akademij, 1978. — pp. 276—277.</ref>. Килешеү раҫланмаған һәм үҙ көсөнә инмәгән. 1383 йылдың йәйендә Тевтон ордены һәм Бөйөк Литва кенәзлеге араһында йәнә хәрби бәрелештәр башланған.

== Тәүтарих ==
1345 йылда [[Бөйөк Литва кенәзлеге]]ндә дәүләт түңкәрелеше булған, уның барышында кенәздәр [[Ольгерд]] һәм уның ҡустыһы [[Кейстут]]тың ике власлығы урынлаштырыла. Ҡуша идара итеү 1377 йылда Ольгерд үлеме менән тамамлана, ул улы [[Ягайло]]ны үҙенең вариҫы итеп тәғәйенләй. 1378 йылдың ҡышында [[Тевтон ордены]] Литваға ҡаршы ҙур хәрби кампания ойошторған. Тәре йөрөтөүселәр [[Брест|Бересткә]] тиклем килеп еткән һәм [[Припять (йылға)|Припяткә]] сыҡҡан<ref name="Ivinskis2">''Ivinskis Z''. Vytauto jaunystė ir jo veikimas iki 1392 m. // ''Paulius Šležas''. Vytautas Didysis. — Vilnius: Vyriausioji enciklopedijų redakcija, 1988. — P. 7—32.</ref>. [[Ливон ордены]] Упита ерҙәренә баҫып ингән. Сираттағы кампания дәүләттең баш ҡалаһы — [[Вильнюс|Вильноға]] ҡурҡыныс менән янаған. 1379 йылдың йәйендә Ягайлоның бер туған ҡустыһы Скиргайло хәл буйынса, Литваны христианлаштырыу мөмкинлектәре юлдары тураһында фекер алышыр өсөн тәре йөрөтөүселәргә бара<ref>{{arf|urban|Samogitian Crusade|a=Urban W.|p=168}}</Ref>. 1379 йылдың 29 сентябрендә [[Тракай|Трокиҙа]] ун йыллыҡ килешеүгә ҡул ҡуйыла<ref name="Ivinskis2"/>. Артабан Вильнола Ягайло һәм тәре йөрөтөүселәр араһында йәшерен һөйләшеүҙәр булған<ref>''Kučinskas A''. Kęstutis. — Vilnius: Mokslas, 1988. — P. 161. — ISBN 5-420-00623-5.</ref>. Тевтон ордены менән солох килешеүе Бөйөк Литва кенәзлегенең тик көньяғында һәм көнсығышындағы христиан ерҙәренә хәүефһеҙлекте гарантиялаған, шул уҡ ваҡытта төньяҡ-көнайышындағы мәжүси территориялар тәре йөрөтөүселәр яғынан ҡурҡыныс янауы аҫтында ҡалған<ref name="ref8">''Ivinskis Z''. Lietuvos istorija iki Vytauto Didžiojo mirties. — Rome: Lietuvių katalikų mokslo akademij, 1978. — P. 271—273.</ref>.

1380 йылдың февралендә Ягайло олатаһы Кейстуттан хуплау алмайынса үҙенең мираҫ ерҙәрен һаҡлау өсөн Ливон ордены менән биш айлыҡ солох килешеүен төҙөй. 1380 йылдың 31 майында Ягайло һәм Тевтон орденының бөйөк магистры Винрих фон Книпроде араһында йәшерен Довидишков килешеүе төҙөлә. Ягайло менән Орден бер-береһенә һөжүм итмәү тураһында килешкәндәр. 1831 йылдың февралендә тәре йөрөтөүселәр Кейстут ерҙәренә баҫып ингән һәм [[Тракай|Троки]] йүнәлешендә хәрәкәт иткән. Шул уҡ ваҡытта Гюнтер Гоенштайн кенәз Кейстутҡа Ягайло менән йәшерен килешеү төҙөү тураһында хәбәр иткән. 

1381 йылдың аҙағында ғәскәр башлығында Кейстут [[Пруссия]]ға йүнәлгән, әммә юл барышында ҡапыл Вильноға боролған<ref name="ref11">''Koncius J. B''. Vytautas the Great, Grand Duke of Lithuania. — Miami: Franklin Press, 1964. — P. 21—23.</ref>. Бөтөнләй оборонаға әҙерләнмәгән ҡала еңел генә алынған, баш ҡалаға юлда Ягайлола ҡулға алынған. Вильнола Довтдишков килешеүе табылған. Витовт тиҙ генә баш ҡалаға саҡырылған һәм бәлки атаһы Кейстут алдында Ягайлоны яҡлаған. Ягайлоға берҙән бер ҡәтғи талап ҡуйылған: Кейстутты бөйөк кенәз итеп яҙма таныу. Ягайло иреккә ебәрелгән, ә уның мираҫ ерҙәре ([[Крево]] һәм [[Витебск]]) уға кире ҡайтарылған. Скиргайло [[Ливония]]ға ҡасырға мәжбүр була, ә ҡустыһы Андрей Ольгердович олатаһының власын танып Полоцкҡа ҡайта алған. Ҡалған Гедиминовичтар шулай уҡ Кейстутты бөйөк кенәз итеп таныйҙар. Кейстут тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы хәрби хәрәкәттәрҙе йәнә башлап ебәрә<ref name="ref8"/>.

1382 йылдың майында Вильнола Ягайло яҡлыларҙың ихтилалы тоҡана, улар ҡаланы яулап алған, бөтә гарнизон юҡ ителгән. Июнь аҙағында Литваға маршал Конрад Гаттенштайн командалығында тәре йөрөтөүселәр баҫып ингән. 6 июлдә Ягайло орден менән Бражуоль замогында 8 августҡа ҡәҙәр солох килешеүен төҙөгән. 3 августта бер яҡтан Кейстут, Витовт менән Любарттың һәм икенсе яҡтан Ягайло менән Ливон ордены магистры Вильгельм фон Фримерсхаймдың ғәскәрҙәре Троки янында осрашҡан. Кейстут лагерына Скиргайло килгән һәм Витовтты һөйләшеүҙәр башларға өгөтләй. Ягайло үҙенең бала саҡ дуҫын ҡабул итә һәм уға 1381 йылдың ноябренә ҡарата стаус-квоны тергеҙеү шарттарында тынысылыҡ вәғәҙә иткән. Скиргайло менән Витовт бөйөк кенәз Кейстутҡа килә һәм уны Ягайло менән һөйләшеүҙәр башларға өгөтләй, һәм һуңғыһынан хәүефһеҙлек гарантияларын биргән. Ягайло лагеренда һөйләшеүҙәр башланмайынса уҡ тамамлана: килгән Кейстут һәм Витовт шунда уҡ ҡулға алынған һәм Крев замогында әсирлектә тотолған<ref name="ref11"/>. Биш көндән һуң, 15 августта замокҡа килгән Скригайло Кейстутты үлгән килешләй тапҡан. Ягайло бөйөк кенәз Кейстут аҫылынып үлгән тип иғлан иткән, әммә бөйөк кенәз үлтерелгән тигән имештәр бик тиҙ таралған.

== Шарттары ==
* Беренсе актта Ягайло суҡынырға ([[католицизм|католик йолаһы]] буйынса) һәм [[Бөйөк Литва кенәзлеге]]н 4 йыл дауамында христианлаштырырға вәғәҙә биргән<ref name="Kiaupa">''Kiaupa Z. Kiaupienė J., Kunevičius A''. The History of Lithuania Before 1795 / English ed. — Vilnius: Lithuanian Institute of History, 2000. — p. 127. — ISBN 9986-810-13-2.</ref>.
* Икенсе актҡа ярашлы Ордендың [[Пруссия]]лағы биләмәләренән уның [[Ливония]]лағы тармағынан айырған Литваның [[Жемайтия]] өлкәһе тәре йөрөтөүселәргә бирелгән<ref name ="Kiaupa"/>. Шулай итеп барлыҡ немец агрессияһы дауамында тәүге тапҡыр Бөйөк Литва кенәзлеге Орден файҙаһына Жемайтиянан баш тартҡан.
* Өсөнсө акт буйынса дүрт йылға хәрби союз ойошторолған — ике яҡтарҙа уртаҡ дошмандарға ҡаршы бер-береһенә ярҙам итергә вәғәҙә иткән. Шулай уҡ Ягайло Ордендан рөхсәт алмайынса һуғыш башламаҫҡа ризалыҡ биргән<ref name="Zenonas"/>, был кенәзлек суверенитетын ҡәтғи сикләгән. Был шарт Тевтон ордены һәм Бөйөк Литва кенәзлеге араҙында сюзерен-вассал мөнәсәбәттәр урынлаштырыуы тураһында фекер бар<ref name ="Ivinskis"/>.

Бөтә өс актҡа (тик ике акттың нөсхәһе һаҡланған, өсөнсөһө 1410 йылғы ҡулъяҙма копияһы буйынса ғына билдәле<ref name ="Ivinskis"/>) Ольгердтың барлыҡ улдары (Ягайло, Скиргайло, Корибуто, Каригайло, Виганд һәм Свидригайло) һәм Ганул (ул Ягайлоға Кейстутты тәхетән ҡолатырға мөмкинлек биреп 1382 йылда ҡала ҡапҡаларын асҡан Вильно сауҙагәре)<ref name="Zenonas"/> ҡул ҡуйған. Ольгердтың ҡатыны һәм Ягайлоның әсәһе Иулиания тик Жемайтия өлкәһен Орденға биреү тураһындағы икенсе актҡа ғына ҡул ҡуйған<ref name ="Ivinskis"/>. Литва тарихсылары Данилевичус һәм Ёнинас был актты 1410-сы йылдарҙағы ялған ҡағыҙ булыу мөмкинлеге тураһында мәсьәлә күтәргән, әммә был гипотеза дөйөм таралыу алмаған<ref name ="Ivinskis"/>.

== Килешеүҙең раҫланмауы ==
1382 йылдың 15 авгусында Крев замогында Кейстут үлгән (йәки үлтерелгән). Бер нисә ай алдараҡ Витовт Орденға ҡаса һәм унда ҡурсалау һәм ярҙам һорай<ref>''Kiaupa Z. Kiaupienė J., Kunevičius A''. The History of Lithuania Before 1795 / English ed. — Vilnius: Lithuanian Institute of History, 2000. — pp. 125—126. — ISBN 9986-810-13-2.</ref>. Был килешеүҙе раҫлауҙы талап итеүсе тәре йөрөтөүселәргә өҫтәмә мөмкинлек биргән. Бөйөк магистр биш мәртәбә раҫлау датаһын билдәләй, әммә Ягайло баш тартҡан<ref name="aa">''Ivinskis Z''. Vytauto jaunystė ir jo veikimas iki 1392 m. // ''Paulius Šležas''. Vytautas Didysis. — Vilnius: Vyriausioji enciklopedijų redakcija, 1988. — pp.20-22.</ref>. Һуңғы осрашыу 1383 йылдың 19 июленә тәүге осрашыу уҙғарылған утрауҙа тәғәйенләнгән. Ягайло шарт буйынса килгән, әммә бөйөк магистр Конрад Цёлльнер фон Ротенштайн башлығындағы Орден вәкилдәре осрашыу урынан ун биш миль алыҫлыҡтағы Христмемель тирәһендә Неман йылғаһы һайлығы арҡаһында тотҡарланған<ref name="aa"/><ref name = "urban">''Urban W''. Samogitian Crusade. — Chicago: Lithuanian Research and Studies Center, 2006. — p. 174. — ISBN 0-929700-56-2.</ref>.

== Һөҙөмтәләре ==
Килешеүҙе раҫлауға иреше алмағас, 30 июлдә тәре йөрөтөүселәр Бөйөк Литва кенәзлегенә ҡаршы һуғыш иғлан иткән<ref name="Zenonas"/>. Улар Витовты суҡындырған һәм уның Ягайлоға ҡаршы көрәшендә ярҙам иткән. 1384 йылдың йәйендә Витовт һәм Ягайло солох төҙөгән: Витовт үҙенең атаһының ерҙәрен (Трокиҙан тыш) ҡайтарған, ә 1386 йылда [[Краков]]та Ягайло католик йолаһы буйынса суҡындырылған һәм [[Речь Посполитая]] короле булараҡ таж кейгән. Тәре йөрөтөүселәр һәм Ягайло араһында дипломатик һөйләшеүҙәрҙең туҡталыуы аныҡ билдәле түгел. Ҡайһылар Ягайло үҙенең Польша королеваһы Ядвига менән никахлашыу һәм король тәхетенә ултырыу мөмкинлеге тураһында алдан уҡ белгән тип иҫәпләйҙәр<ref name ="Ivinskis"/>. Башҡаларҙың фекере буйынса Ягайлоның әсәһе Иулиания православие динен тотҡас католик диненә күсергә баш тартҡан<ref name="Zenonas"/>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Гудавичюс Э''. История Литвы с древнейших времен до 1569 года / Перевод Г. И. Ефромова. — Том I. — Москва: Фонд имени И. Д. Сытина, 2005. — ISBN 5-94953-029-2.

<!-- {{Борьба за Жемайтию}}-->

[[Категория:XIV быуат халыҡ-ара килешеүҙәре]]
[[Категория:Бөйөк Литва кенәзлеге]]