Икенсе донъя һуғышы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Вооружённый конфликт
|конфликт=Икенсе бөтә донъя һуғышы
|часть=[[Донъя һуғыштары]]
|изображение=[[Файл:Infobox collage for WWII.PNG|300px]]
|заголовок=Сәғәт теле буйынса, өҫкө һул мөйөштән башлап – Ваньцзялине өсөн бәрелештә Ҡытай ғәскәре, Эль-Аламейне өсөн беренсе һуғышта 25 фунтлы австралия пушкаһы, немец бомбардировщигы Ju 87 (1943 – 1944 йылдарҙың ҡышы), Лингайен  ҡултығында Америка хәрби –диңгеҙ көстәре, Филлипиндар, [[Кейтель Вильгельм|Вильгельм Кейтель]] Германия капитуляцияһы актына ҡул ҡуя, Совет ғәскәрҙәре [[Сталинград бәрелеше]]ндә.
|дата=[[1 сентябрь]] [[1939]] —<br>[[2 сентябрь]] [[1945]]
|место=[[Евразия]], [[Африка]], [[Донъя океаны]]
|причина=1919 йылғы Версаль килешеүе буйынса Германия өсөн ауыр шарттар; [[Адольф Гитлер|А. Һитлер]]ҙың  нацизм идеялары һәм сәйәсәте; башҡа дәүләттәр сәйәсәте; Версаль-Вашингтон системаһы эҙемтәләре; донъя иҡтисади кризисы
|итог=Гитлерға ҡаршы коалицияның еңеүе, [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы|БМО]] төҙөлә.  Фашизм һәм нацизм идеяларын тыйыу һәм хөкөм итеү. [[СССР]] һәм [[АҠШ]]  сверхдержаваға әүреләләр. Донъя сәйәсәтендә [[Бөйөк Британия]] һәм [[Франция]] роле кәмей. Донъя ике лагерға бүленә: [[Һалҡын һуғыш]] башлана. Күп кенә колониялар азат ителә.
|противник1='''Гитлерға ҡаршы коалиция<br><small>Төп ҡатнашыусылар:</small>
'''{{Флагификация|СССР|1923}}'''<br>
'''<small>һәс сателлит</small>'''
{{Collapsible list
|bullets=yes
|title='''<small> дәүләттәр:</small>'''
|• [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|border|22px]] [[Монголия халыҡ Республикаһы|Монголия]]
|• {{Флаг|Тыва|1941}} [[Тува Халыҡ Республикаһы|Тува]] (1941—1944)
|•[[Көнсығыш-Төркөстан Революция республикаһы|Көнсығыш Төркөстан]] (1944—1945)
|• [[Файл:Flag of Albania 1944.svg|border|22px]] [[Албания демократик хөкүмәте|Албания]] (1944—1945)
}}(с 22 июня 1941 г.)<br>
'''{{Флагификация|США|1912}}'''<br>
'''<small>ассоцияланған</small>'''
{{Collapsible list
|bullets=yes
|title='''<small> дәүләттәр:</small>'''
|• {{Флаг|Филиппины|армия}} [[Содружество Филиппины|Филиппин]] (1941—1942)
}}(с 7 декабря 1941 г.)<br>
'''{{Флаг|Британская империя}} [[Британия империяһы]]'''<br>
{{Collapsible list
|bullets=yes
|title='''<small>и доминионы:</small>'''
|• {{Флагификация|Австралия}}
|• {{Флагификация|Британская Индия}}
|• {{Флагификация|Канада|1921}}
|• {{Флагификация|Новая Зеландия}}
|• {{Флагификация|ЮАС}}
}}
'''{{Флаг|Китайская Республика}} [[Ҡытай Республикаһы|Китай]]'''<br>
{{Флаг|Франция}} [[Өсөнсө француз республикаһы|Франция]] (1939—1940)<br>
{{Флаг|Польша}} [[Польшв Республикаһы (1918—1939)|Польша]] (1939)<br>
{{Флагификация|Бельгия}} (1940)<br>
{{Флагификация|Нидерланды}} (1940)<br>
{{Флагификация|Люксембург}} (1940)<br>
{{Флагификация|Норвегия}} (1940)<br>
{{Флаг|Югославия|королевство}} [[Югославия короллеге|Югославия]] (1941)<br>
{{Флагификация|Дания}} (1940)<br>
{{Флаг|Греция|1828}} [[Греция короллеге|Греция]] (1940—1941)<br>
{{Флагификация|Чехословакия}}<br>
{{Флагификация|Дэн|1889}}<br>
{{Флагификация|Мексика}}<br>
{{Флаг|Эфиопия|1897}} [[Эфиопия империяһы|Эфиопия]]<br>
{{Флаг|Южная Корея}} [[Корея Республикаһының ваҡытлыса хөкүмәте|Корея Республикаһы]]<br><ref name=autogenerated4>{{cite news | first =  | last =  | title = 임시정부 대일선전포고 71주년 기념식 (71th anniversary of the Declaration of war on Japan) | date = 21 July 2013 | url = http://www.yonhapnews.co.kr/bulletin/2012/12/07/0200000000AKR20121207070000043.HTML?from=search | work = Yonhapnews | accessdate = 7 December 2012 | language = English}}</ref>
----
'''<small>Оккупацияланған<br>территорияларҙы<br>Ҡаршылыҡ күрһәтеү хәрәкәте:</small>'''<br>
[[Файл:Flag of Free France 1940-1944.svg|border|22px]] Ҡаршылыҡ күрһәтеүсе<br>[[Франция]]<br>
[[Файл:Flag of the Democratic Federal Yugoslavia.svg|border|22px]] Югославия <br>халыҡ-азатлыҡ армияһы
{{Collapsible list
|bullets=yes
|title='''Тулы исемлек'''
|[[Файл:Chetniks Flag.svg|border|22px]] Югославия ғәскәре<br>тыуған илендә<ref>Шулай уҡ Югославия Халыҡ-азатлыҡ ғәскәренә һәм Совет ғәскәрҙәренә ҡаршы хәрәкәттәрҙә ҡатнаша</ref>
|[[Файл:Flaga PPP.svg|border|22px]] Крайов Армияһы<ref name="а">Шулай уҡ Совет ғҡскәрҙәренә ҡаршв хәрби хәрәкәттә ҡатгаша</ref><ref name="ukr">Украина баш күтәреүселәренә ҡаршы хәрьи хәрәкәтә ҡатнаша</ref>
|[[Файл:Flag of Greece (1822-1978).svg|border|22px]] Греция халыҡ-азатлыҡ армияһы<ref>Шулай уҡ Британия ғәскәренә һәм Греция армияһына ҡаршы хәрби хәрәкәттә ҡатнаша</ref>
|[[Файл:Flag of Greece (1822-1978).svg|border|22px]] Греция Халыҡ лигаһы<ref>Шулай уҡ Грецияны азат итеү армияһына ҡаршы һуғыша</ref>
|{{Флаг|Украина|УНР}} [[Полесская сечь]] (1941—1944)<ref name="а"/><ref name="ukr" /><ref>[http://www.polissya.eu/2011/09/olevska-respublika-bulba-borovec-taras.html Олевська Республіка та Поліська січ: партизани в роки ІІ Світової війні. Володимир Гінда]</ref><ref>[http://www.sbu.gov.ua/sbu/doccatalog/document?id=42832 ТАРАС БОРОВЕЦЬ І «ПОЛІСЬКА СІЧ» — УПА(Б-Б) І РАДЯНСЬКІ ПАРТИЗАНИ. Володимир Дзьобак]</ref>
|[[Файл:Hukbalahap flag.svg|border|22px]] [[Хукбалахап]] (1942—1945)
|{{Флаг|Северный Вьетнам}} [[Вьетминь]] (1941—1945)<ref>Шулай уҡ француз ғҡскәренә ҡаршы бәрелештәрҙә ҡатнаша</ref>
|[[Файл:Flag of the Malayan Peoples' Anti Japanese Army.png|border|22px]] Японияға ҡаршы Малай армияһы(1942—1945)
|[[Файл:Flag of the Ukrainian Insurgent Army.svg|border|22px]] Украинская повстанческая армия (1942—1945)<ref name="а"/><ref name="б">Также вели боевые действия против Армии крайовой и Полесской сечи</ref>
}}
----
'''<small>Нацист блогынан сыҡҡан дәүләттәр:</small>'''<br>
{{Флаг|Румыния}} [[Румыния короллеге|Румыния]] (1944—1945)<br>
{{Флаг|Болгария}} [[Өсөнсө Болгар батшалығы|Болгария]] (1944—1945)<br>
{{Флаг|Италия|1861}} [[Италия короллеге(1861—1946)|Италия]] (1943—1945)<br>
{{Флагификация|Финляндия|1918}} (1944—1945)<br>
{{Флаг|Ирак|1924}} [[Ирак короллеге|Ирак]] (1943—1945)<br>
----
'''<small>Гитлерға ҡаршы коалицияны<br> яҡлаусы дәүләттәр:</small>'''<br>
{{Флаг|Португалия}} [[Яңы дәүләт (Португалия)|Португалия]]<ref>Предоставление Союзникам военных баз на Азорских островах, а также участие в боевых действиях против [[Япон империяһы|Японии]] португальских волонтёров на территори Восточного Тимора</ref>
----
'''<small>Германияға ҡаршы һуғыш иғлан итәләр,</small>'''
{{Collapsible list
|bullets=yes
|title='''<small>әммә һуғышта ҡатнашмайҙар:</small>'''
|{{Флагификация|Непал}}
|{{Флагификация|Панама}}
|{{Флагификация|Аргентина}}
|{{Флагификация|Чили}}
|{{Флагификация|Куба}}
|{{Флагификация|Перу}}
|{{Флагификация|Гватемала}}
|{{Флагификация|Колумбия}}
|{{Флагификация|Парагвай}}
|{{Флагификация|Эквадор}}
|{{Флагификация|Коста-Рика}}
|{{Флагификация|Сан-Марино}}
|{{Флагификация|Гондурас}}
|{{Флагификация|Сальвадор}}
|{{Флагификация|Гаити}}
|{{Флагификация|Никарагуа}}
|{{Флагификация|Либерия}}
|{{Флагификация|Саудовская Аравия}}
|{{Флагификация|Уругвай}}
|{{Флагификация|Ливан}}
|{{Флагификация|Венесуэла}}
|{{Флагификация|Боливия}}
|{{Флагификация|Голландия}}
|{{Флагификация|Турция}}
}}
|противник2='''Ось илдәре һәм союзниктары '''
'''{{Флаг|Германия|1933}} [[Өсөнсө рейх|Германия]]'''<br>
'''<small>һәм сателлит</small>'''
{{Collapsible list
|bullets=yes
|title='''<small>дәүләттәр:</small>'''
|• {{Флаг|Словакия|1938}} [[Первая Словацкая республика|Словакия]] (1939—1945)
|• {{Флагификация|Нидерланды}} (1940—1945)
|• {{Флагификация|Дания}} (1940—1945)
|• {{Флаг|Франция}} [[Режим Виши|Франция]] (1940—1944)
|• {{Флаг|Хорватия|1941}} [[Независимое государство Хорватия|Хорватия]] (1941—1945)
|• {{Флаг|Сербия|1941}} [[Правительство национального спасения Милана Недича|Сербия]] (1941—1944)
|• [[Файл:Flag of Greece (1822-1978).svg|border|22px]] [[Греческое государство|Греция]] (1941—1944)
|• [[Файл:Flag_of_Norway.svg|border|22px]] [[Режим Квислинга|Норвегия]] (1942—1945)
|• {{Флаг|Италия}} [[Итальянская социальная республика|Италия]] (1943—1945)
|• [[Файл:Flag of German occupied Albania.svg|border|22px]] [[Немецкая оккупация Албании|Албания]] (1943—1944)
|• [[Файл:Flag of Montenegro (1905-1918 & 1941-1944).svg|border|22px]] [[Королевство Черногория (1941—1944)|Черногория]] (1943—1944)
|• [[Файл:Flag IMARO.svg|border|22px]] [[Независимая республика Македония|Македония]] (1944)
|• {{Флаг|Венгрия|1919}} [[Венгерское государство|Венгрия]] (1944—1945)
}}
'''{{Флаг|Японская империя}} [[Японияя империяһы|Япония]]'''<br>
'''<small>һәм сателлит</small>'''
{{Collapsible list
|bullets=yes
|title='''<small>дәүләттәр:</small>'''
|• {{flagicon|the State of Burma (1943-45)}} Бирма
|• [[Файл:Flag of the Republic of China-Nanjing (Peace, Anti-Communism, National Construction).svg|border|22px]] [[Режим Ван Цзинвэя|Китайская республика]]
|• {{flagicon|Cambodia under Japanese occupation}} [[Камбоджа]]
|• {{flagicon|French Laos}} [[Лаос]]
|• {{Флагификация|Маньчжоу-го}}
|• {{flagicon|the Mengjiang}} [[Мэнцзян]]
|• [[Файл:1931 Flag of India.svg|border|22px]] [[Азад Хинд|Свободная Индия]]
|• [[Файл:Philippines Flag Original.svg|border|22px]] [[Вторая Филиппинская Республика|Филиппины]] (1943—1945)
|• [[Файл:Old Flag Of Vietnam.svg|border|22px]] [[Вьетнам империяһы|Вьетнам]]
}}
'''{{Флаг|Италия|1861}} [[Италия короллеге(1861—1946)|Италия]]''' (1940—1943)<br>
'''<small>һәм сателлит</small>'''
{{Collapsible list
|bullets=yes
|title='''<small>дәүләттәр:</small>'''
|• [[Файл:Flag of Albania (1939).svg|border|22px]] [[Итальянская оккупация Албании|Албания]] (1939—1943)
|• [[Файл:Flag of Montenegro (1905-1918 & 1941-1944).svg|border|22px]] [[Королевство Черногория (1941—1944)|Черногория]] (1941—1943)
}}
{{Флаг|Венгрия|1919}} [[Королевство Венгрия (1920—1944)|Венгрия]] (1941—1944)<br>
{{Флагификация|Финляндия|1918}} (1941—1944)<br>
{{Флаг|Румыния}} [[Королевство Румыния|Румыния]] (1941—1944)<br>
{{flagicon|Bulgaria (1878-1944)}} [[Третье Болгарское царство|Болгария]] (1941—1944)<br>
{{Флагификация|Таиланд}} (1942—1945) <br>
{{Флаг|Ирак|1924}} [[Королевство Ирак|Ирак]] (1941)<br>
----
'''<small>[[Коллаборационизм Икенсе донъя һуғышында|Коллаборацион]] хәрби формированиелар:</small>'''<br>
[[Файл:Naval Ensign of Russia.svg|border|22px]] Урыҫ азатлыҡ армияһы<br>
[[Файл:Flag of Ukrainian People's Republic 1917.svg|border|22px]] [[Українське Визвольне Військо]]<br>
{{Collapsible list
|bullets=yes
|title='''Тулы исемлек'''
|[[Файл:Flag of Latvia.svg|border|22px]] Латыш легионы
|{{Флаг|Эстония}} Эстон легионы
|[[Файл:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|22px]] Грузин легионы
|[[Файл:Flag of Armenia.svg|border|22px]] Әрмән легионы
|[[Файл:Flag of Azerbaijan.svg|border|22px]] Әзербайжан легионы
|[[Файл:Turkistanische Legion Standarte.gif|border|22px]] Төркмн легионы
|{{Флаг|Франция}} Большевизмға ҡаршы француз легионы
|{{Флаг|Хорватия|1941}} [[369-сы пехота полкы (Германия)|Хорват легионы]] 
|[[Файл:Idel-ural.png|border|22px]]/[[Файл:Phwolgatat2.gif|20px]]  [[Волга-Урал (легион)|«Волга-Урал» Волга буйы татарҙары дегионы]]
|[[Файл:Северокавказский легион.png|22px]] Төньяк Кавказ легионы
|{{Флаг|Ирак|1924}} Ғәрәп легионы
|[[Файл:Flag of Azad Hind.svg|border|22px]] Һиндостан легионы
|[[Файл:Great flag of the Freiwilligen Legion Flandern 1941.svg|22px]] Фламандский легион
|[[Файл:Norske Legion1.jpg|22px]] Норвежский легион «Норвегия»
|Гуральский легион
|[[Файл:Flag of the Crimean Tatar people.svg|22px]] Крымскотатарские коллаборационисты
|[[Файл:Flag of Slovenian axis supporters during WWII.png|border|22px]] Словенское домобранство
|[[Файл:Flag_of_Belarus_(1918,_1991-1995).svg|border|22px]] Белорусская краевая оборона
|{{Флаг|Сербия|1941}} Сербский добровольческий корпус
|{{Флаг|Польша}} Синяя полиция
}}
----
'''<small>Гитлер коалицияһына<br>ҡаршы тороусы илдәр,<br>Осҡа инмәгән:</small>'''<br>
[[Файл:State Flag of Iran (1925).svg|border|22px]] [[Иран]] (1941)<ref>Иранская операция</ref><br>
{{Флагификация|Сан-Марино}}<ref>[[17 сентябрь]] [[1940 йыл]] Сан-Марино объявило войну Великобритании. 29 сентября 1943 года Сан-Марино объявило о своём нейтралитете, однако 26 июня 1944 года подверглось бомбардировке со стороны британских ВВС.</ref>
----
'''<small>Государства, поддерживавшие Ось:</small>'''<br>
[[Файл:Flag of Spain under Franco 1938 1945.svg|border|22px]] [[Франкистская Испания|Испания]]<ref>Отправка добровольческой «Голубой дивизии» на Восточный фронт и заправка немецких подводных лодок в испанских портах</ref>
|командир1={{Флаг|СССР|1923}} [[Иосиф Сталин]]
{{Флаг|Великобритания}} [[Уинстон Черчилль]]<br>
{{Флаг|США|1912}} [[Франклин Рузвельт]] †<br>
{{Флаг|Китайская Республика}} [[Чан Кайши]]<br>
{{Collapsible list
|bullets=yes
|title='''Тулы исемлек'''
|{{Флаг|Китайская Республика}} [[Мао Цзэдун]]
|{{Флаг|Франция}} [[Альбер Лебрен]]
|{{Флаг|Франция}} [[Гамелен Морис Гюстав|Морис Гюстав Гамелен]]
|[[Файл:Flag of Free France 1940-1944.svg|border|22px]] [[Шарль де Голль]]
|{{Флаг|Польша}} [[Игнаций Мосцицкий]]
|{{Флаг|Польша}} [[Рыдз-Смиглы Эдвард|Эдвард Рыдз-Смиглы]] †
|{{Флаг|Польша}} [[Владислав Сикорский]] †
|{{Флаг|Польша}} [[Станислав Миколайчик]]
|{{Флаг|Польша}} [[Томаш Арчишевский]]
|[[Файл:Flaga PPP.svg|border|22px]] [[Ровецкий Стефан|Стефан Ровецкий]] †
|[[Файл:Flaga PPP.svg|border|22px]] [[Тадеуш Коморовский]]
|[[Файл:Flaga PPP.svg|border|22px]] [[Леопольд Окулицкий]]
|{{Флаг|Бельгия}} [[Леопольд III (король Бельгии)|Леопольд III]]
|{{Флаг|Нидерланды}} [[Вильгельмина (королева Нидерландов)|Вильгельмина]]
|{{Флаг|Нидерланды}} [[Генри Винкельман]]
|{{Флаг|Норвегия}} [[Хокон VII]]
|{{Флаг|Югославия|королевство}} [[Пётр II Карагеоргиевич]]
|{{Флаг|Югославия|королевство}} [[Душан Симович]]
|[[Файл:Flag of SFR Yugoslavia.svg|border|22px]] [[Броз Тито Иосип|Иосип Броз Тито]]
|[[Файл:Chetniks Flag.svg|border|22px]] [[Михаилович Драголюб|Драголюб Михаилович]]
|{{Флаг|Дания}} [[Кристиан X (король Дании)|Кристиан X]]
|[[Файл:Hellenic Kingdom Flag 1935.svg|border|22px]] [[Георг II (король Греции)|Георг II]]
|[[Файл:Hellenic Kingdom Flag 1935.svg|border|22px]] [[Иоаннис Метаксас]] †
|{{Флаг|Греция|1828}} [[Арис Велухиотис]]
|{{Флаг|Греция|1828}} [[Стефанос Сарафис]]
|{{Флаг|Чехословакия}} [[Эдвард Бенеш]]
|{{флаг|Бразилия|1889}} [[Варгас Жетулиу|Жетулиу Дорнелис Варгас]]
|{{флаг|Мексика|1934}} [[Мануэль Авила Камачо]]
|{{флаг|Эфиопия|1897}} [[Хайле Селассие I]]
|[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|border|22px]] [[Хорлогийн Чойбалсан]]
|[[Файл:Tannu-Tuva-1933-1941.PNG|22px]] [[Салчак Калбакхорекович Тока]]
|[[Алихан тура]]
|[[Файл:Flag of Albania 1944.svg|border|22px]] [[Энвер Ходжа]]
|{{Флаг|Филиппины}} [[Мануэль Кесон]] †
|{{Флаг|Филиппины}} [[Осменья Серхио|Серхио Осменья]]
|{{Флаг|Австралия}} [[Кёртин Джон|Джон Кёртин]] †
|{{Флаг|Британская Индия}} [[Уэйвелл Арчибальд|Арчибальд Уэйвелл]]
|{{Флаг|Канада|1921}} [[Кинг Уильям Лайон Макензи|Уильям Лайон Макензи Кинг]]
|{{Флаг|Новая Зеландия}} [[Сэвидж Майкл Джозеф|Майкл Джозеф Сэвидж]] †
|{{Флаг|ЮАС}} [[Смэтс Ян Христиан|Ян Кристиан Смэтс]]
|{{Флаг|Румыния}} [[Михай I]]
|[[Файл:Flag of Bulgaria (1878-1944).svg|border|22px]] '''<small>Регентский совет:</small>'''
|• [[Тодор Димитров Павлов]]
|• [[Венелин Йорданов Ганев]]
|• [[Цвятко Петров Бобошевский]]
|{{Флаг|Италия|1861}} [[Пьетро Бадольо]]
|{{Флаг|Италия|1861}} [[Иваноэ Бономи]]
|{{Флаг|Финляндия|1918}} [[Карл Густав Эмиль Маннергейм]]
|{{Флаг|Ирак|1924}} [[Абд аль-Илах]]
|{{Флаг|Украина|УНР}} [[Боровец Тарас Дмитриевич|Тарас Боровец]]
|{{Флаг|Северный Вьетнам}} [[Хо Ши Мин]]
|[[Файл:Flag of the Ukrainian Insurgent Army.svg|border|22px]] [[Васыль Ивахив]] †
|[[Файл:Flag of the Ukrainian Insurgent Army.svg|border|22px]] [[Дмитрий Клячкивский]] †
|[[Файл:Flag of the Ukrainian Insurgent Army.svg|border|22px]] [[Роман Шухевич]]
|{{Флаг|Белоруссия|БНР}} [[Витушко Михаил Афанасьевич|Михаил Витушко]]
}}
|командир2={{Флаг|Третий Рейх}} [[Адольф Гитлер]] †
{{Флаг|Япония}} [[Хирохито]]<br>
{{Флаг|Италия|1861}} {{s|[[Муссолини Бенито|Бенито<br>Муссолини]] †}}<br>
{{Collapsible list
|bullets=yes
|title='''Тулы исемлек'''
|{{Флаг|Франция|Виши}} [[Петен Анри Филипп|Анри Филипп Петен]]
|{{Флаг|Венгрия|1919}} [[Хорти Миклош|Миклош Хорти]]
|{{Флаг|Венгрия|1919}} [[Салаши Ференц|Ференц Салаши]]
|{{Флаг|Финляндия|1918}} [[Рюти Ристо|Ристо Рюти]]
|{{Флаг|Финляндия|1918}} [[Карл Густав Эмиль Маннергейм]]
|{{Флаг|Румыния}} [[Антонеску Ион Виктор|Ион Виктор Антонеску]]
|{{flagicon|Bulgaria (1878-1944)}} [[Борис III]] †
|[[Файл:Flag of Bulgaria (1878-1944).svg|border|22px]] '''<small>Регент советы:</small>'''
|• [[Кирилл, князь Преславский]] †
|• [[Богдан Филов]] †
|• [[Михов Никола Михайлов|Никола Михайлов Михов]] †
|{{Флаг|Таиланд}} [[Рама VIII]]
|{{Флаг|Таиланд}} [[Пибунсонграм]]
|{{Флаг|Ирак|1924}} [[Рашид Али аль-Гайлани]]
|{{Флаг|Словакия|1938}} [[Тисо Йозеф|Йозеф Тисо]]
|{{Флаг|Хорватия|1941}} [[Павелич Анте|Анте Павелич]]
|{{Флаг|Сербия|1941}} [[Недич Милан|Милан Недич]]
|{{Флаг|Греция|1828}} [[Георгиос Цолакоглу]]
|{{Флаг|Греция|1828}} [[Константинос Логофетопулос]]
|{{Флаг|Греция|1828}} [[Иоаннис Раллис]]
|{{Флаг|Норвегия}} [[Видкун Квислинг]]
|{{Флаг|Нидерланды}} [[Антон Адриан Мюссерт]]
|[[Файл:Flag IMARO.svg|border|22px]] [[Спиро Китанчев]]
|[[Файл:Flag of Burma 1943.svg|border|20px]] [[Ба Мо]]
|{{flagicon|Cambodia under Japanese occupation}} [[Сон Нгок Тхань]]
|[[Файл:Flag of the Republic of China-Nanjing (Peace, Anti-Communism, National Construction).svg|border|22px]] [[Ван Цзинвэй]] †
|[[Файл:Flag of the Republic of China-Nanjing (Peace, Anti-Communism, National Construction).svg|border|22px]] [[Чэнь Гунбо]]
|{{Флаг|Маньчжоу-го}} [[Пу И]]
|{{flagicon|French Laos}} [[Пхетсараз Раттанвонгса]]
|{{flagicon|the Mengjiang}} [[Дэ Ван Дэмчигдонров]]
|[[Файл:1931 Flag of India.svg|border|22px]] [[Субхас Чандра Бос]] †
|[[Файл:Philippines Flag Original.svg|border|22px]] [[Хосе Пациано Лаурель]]
|[[Бао Дай]]
|[[Файл:Flag of Albania (1939).svg|border|22px]][[Файл:Flag of German occupied Albania.svg|border|22px]] [[Верладжи Шефкет|Шефкет Бей Верладжи]]
|[[Файл:Flag of Montenegro (1905-1918 & 1941-1944).svg|border|22px]] [[Секула Дрлевич]]
|[[Файл:Flag of Montenegro (1905-1918 & 1941-1944).svg|border|22px]] [[Блажо Джуканович]] †
|[[Файл:Flag of Montenegro (1905-1918 & 1941-3018).svg|border|22px]] [[Любо Вукчевич]]
----
|[[Файл:State Flag of Iran (1925).svg|22px]] [[Реза Пехлеви]] †
}}
|потери1= 16.000.000 тирәһе хәрби, 30.000.000 тирәһе тыныс халыҡ
|потери2= 9.000.000 хәрби һәм 8.000.000 тыныс халыҡ
}}
[[Файл:Yalta_summit_1945_with_Churchill,_Roosevelt,_Stalin.jpg|thumb|250px|right|Ялта конференцияһы, 1945]]
'''Икенсе бөтә донъя һуғышы''' ([[1 сентябрь]] [[1939]] — [[2 сентябрь]] [[1945]]) — кешелек тарихында иң ҙур [[һуғыш]]. Был һуғышта 72 дәүләт һәм Ер шары халҡының 80 % ҡатнашҡан, һуғыш хәрәкәттәре 40 дәүләт территорияларында булған, 57 миллион тирәһе кеше һәләк булған.
[[Файл:News. V.E. Day BAnQ P48S1P12270.jpg|thumb|left|''Montreal Daily Star'': «Germany Quit», May 7, 1945]]

== Һуғыштың тәүшарттары ==
[[Версаль солох килешеүе 1919|Версаль килешеүе]] [[Германия]]ның ҡораллы көстәрен үҫтереү мөмкинлеген ныҡ сикләгән. Ләкин, [[Адольф Гитлер|Гитлер]] власҡа килгәндән һуң, Германия Версаль килешеүенең бөтә сикләнеүҙәрен дә боҙа башлаған — атап әйткәндә, армияға алыныу тергеҙелгән һәм тиҙ генә төрлө хәрби техника эшләп сығарырға тотонған. [[1936]] йылда Германия ғәскәрҙәре [[Рейн демилитаризацияланған зонаһы]]н баҫып алған. [[1938]] йылда Германия [[Австрия]]ны һәм [[Чехословакия]]ның бер өлөшөн үҙенә ҡушҡан.

== Европалағы һәм Төньяҡ Африкалағы хәрби хәрәкәттәр театрҙары ==
Икенсе донъя һуғышы [[1939|1939 йылдың]] [[1 сентябрь|1 сентябрендә]] [[Германия]]ның [[Польша]]ға һөжүм итеүе менән башланған. [[3 сентябрь]] [[Бөйөк Британия]] һәм [[Франция]] [[Германия]]ға һуғыш иғлан иткәндәр. [[17 сентябрь]] [[СССР|совет]] ғәскәрҙәре [[Польша]]ның көнсығыш төбәктәрен баҫып алған (1939 йылғы [[Совет-герман килешеүҙәре]]н ҡара). [[30 ноябрь]] совет ғәскәрҙәре [[Финляндия]] территорияһына ингән ([[Ҡышҡы һуғыш]] [[1940]] йылдың [[12 март]]ына тиклем дауам иткән һәм формаль яғынан совет сығанаҡтарҙа Икенсе донъя һуғышының өлөшө тип иҫәпләнмәй). 1940 йылдың апрель һәм май айҙарында Германия ғәскәрҙәре [[Дания]], [[Норвегия]], [[Бельгия]], [[Нидерланды]], [[Люксембург]], июнь айында Францияны баҫып алғандар. 1940 йылдың июнь айында СССР [[Литва]], [[Латвия]], [[Эстония]] һәм [[Румыния]]ның көнсығыш төбәктәрен баҫып алған. 1940 йылдың [[10 июль|10 июлендә]] [[Германия]] яҡлап [[Италия]] һуғышҡа ингән, уның ғәскәрҙәре август һәм сентябрь айҙарында Британия Сомалийы, өлөшләтә [[Кения]] һәм [[Судан]] баҫып алғандар, [[Мысыр]] территорияһына ингән. Декабрь айында улар Британия ғәскәрҙәре тарафынан тар-мар ителеп, [[1941]] йылдың ғинуар — май айҙарында Көнсығыш Африканан ҡыуылған. 1941 йылдың апрелендә [[Германия]] [[Греция]] һәм [[Югославия]]ны баҫып алған. [[Япония]] [[Ҡытай]]ҙың көньяҡ төбәктәрен һәм француз Һиндоҡытайының төньяҡ өлөшөн оккупациялаған.

1941 йылдың [[22 июнь|22 июнендә]] [[Германия]] [[СССР|Советтар Союзына]] һөжүм иткән ([[Бөйөк Ватан һуғышы]]н ҡара). 1941—1942 йылдарҙа Гитлерға ҡаршы коалицияның нигеҙе формалашҡан ([[СССР]], [[Бөйөк Британия]] һәм [[Америка Ҡушма Штаттары]]).

[[Ҡыҙыл Армия]]ның Сталинград ([[1942]]—[[1943]]), Курск (1943) һәм [[Днепр (йылға)|Днепр]] (1943) яуҙарындағы еңеүҙәре Икенсе донъя һуғышының боролошон билдәләгән. 1943 йылдың майында Бөйөк Британия һәм Америка ғәскәрҙәре Төньяҡ Африканы азат иткәндәр. 1943 йылдың июлендә [[Италия]]ның фашист режимы емерелгән, октябрь айында Италия [[Германия]]ға һуғыш иғлан иткән. Германия ғәскәрҙәре Италия территорияһын баҫып алған. 1943 йылдың июль-август айҙарында коалиция ғәскәрҙәре [[Италия]]ға, 1944 йылдың июнендә, икенсе фронт булдырып, [[Нормандия]]ға ингәндәр. 1944—1945 йылдарҙа совет ғәскәрҙәре Үҙәк һәм Көньяҡ-көнсығыш Европа илдәрен азат иткән. [[1945]] йылдың апрелендә союздаш ғәскәрҙәр Төньяҡ Италияны азат иткән, Көнбайыш Германияны баҫып алған. 1945 йылдың 2 майында [[Ҡыҙыл Армия]] [[Берлин]]ды яулап алған. [[8 май]] [[Берлин]] янындағы Карлсхорст тигән урында Германия ғәскәре башлыҡтары шартһыҙ [[капитуляция]] тураһындағы актҡа ҡул ҡуйғандар. [[СССР]], [[АҠШ]] һәм [[Бөйөк Британия]] хөкүмәт башлыҡтарының Берлин конференцияһы ([[17 июль]] — [[2 август]], 1945, [[Потсдам]]) [[Европа]]ның һуғыштан һуңғы ҡоролошоноң нигеҙҙәрен билдәләгән.

== Атлантика өсөн һуғыш ==
Икенсе донъя һуғышы башланыр алдынан Бөйөк Британияның [[Хәрби диңгеҙ көстәре]] Германияныҡынан күпкә көслөрәк ине.
Бөйөк Британияның хәрби флотына ҡаршы көрәшеү өмөтһөҙ эш тип иҫәпләп, Германияның хәрби диңгеҙ флотының баш сардары Редер крейсер һуғышы стратегияһын һайлаған, йәғни дошмандың транспорттарын юҡ итеү стратегияһын. Был идеяны ғәмәлғә ашырыр өсөн утыҙынсы йылдар аҙағында «Дойчланд», «Адмирал Шеер», «Адмирал граф Шпее» исемле «кеҫә линкорҙары» төҙөлгән. Шул уҡ маҡсатҡа «Бисмарк» һәм «Тирпиц» исемле линкорҙар арналған.

1941 йылдың май айында «Бисмарк», [[Атлантик океан|Атлантикаға]] рейдҡа сығып, Британия хәрби караптары тарафынан батырылған.
Шунан һуң Гитлер ҙур караптарға ышыныс юғалтып, хәрби флот башлығы итеп Дёницты тәғәйенләнгән. Дёниц иһә үҙенең һыу аҫты кәмәләре ярҙамында һуғыш алып барыу тактикаһын айырыуса уңышлы ҡулланған.

Германия күпләп һыу аҫты кәмәләре төҙөй башлаған. Тәүҙә уларҙың хәрби хәрәкәттәре уңышлы булған, ләкин 1943 йылдың апреленән алып Германияның һыу аҫты кәмәләре ауыр юғалтыуҙар кисерә башлаған.

Атлантика өсөн һуғыш осоронда, 1939 йылдан алып 1945 йылға тиклем, Германия 340 һыу аҫты кәмәһен юғалтҡан. Гитлерга ҡаршы коалиция көстәре 4 245 транспорт карабы юғалтҡан.

Атлантика өсөн һуғышта Германияның хәрби флоты ныҡ көсһөҙләнгән. Һөҙөмтә булараҡ, Германия хәрби диңгеҙ көстәре, коалиция көстәре Нормандияға диңгеҙ яғынан ингәндә, етди ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған.

== Алыҫ Көнсығыш һәм Тымыҡ океандағы хәрби хәрәкәттәр театрҙары ==
[[1931]] йылдан алып япондар Маньчжурияны һәм Төньяҡ Ҡытайҙы баҫып ала башлағандар. 1941 йылдың 7 декабрендә, һуғыш иғлан итмәй, [[Перл Харбор]]ға һөжүм итеп, [[Япония]] [[АҠШ]]-ҡа ҡаршы һуғыш асҡан (был һуғыш [[Тымыҡ океандағы һуғыш]] исеме аҫтында билдәле).
1941—1942 йылдың башында Япония [[Малайзия]], [[Индонезия]], [[Филиппин]], [[Бирма]]ны баҫып алған.
Тымыҡ океандағы һуғыш [[Мидуэй атоллы янындағы яу]]ҙан һуң боролош алған.

1944—1945 йылдарҙа Бөйөк Британия һәм Америка ғәскәрҙәре Маршалл һәм Мариан утрауҙарын, [[Филиппин]]дарҙы азат иткән һәм Японияның Окинава утрауын баҫып алған. Америка авиацияһы Япониялағы [[Хиросима]] (1945 йылдың 6 авгусында) һәм [[Нагасаки]] (9 авгусында) ҡалаларына атом бомбаларын төшөргән. 1945 йылдың 9 авгусында Советтар Союзы Японияға һуғыш иғлан иткән, совет ғәскәрҙәре Японияның Квантун армияһын тар-мар иткән, Төньяҡ-Көнсығыш Ҡытай, Төньяҡ Корея, Көньяҡ [[Сахалин]] һәм [[Курил утрауҙары]]н азат иткән. 1945-се йылдың [[2 сентябрь|2 сентябрендә]] [[Япония]] шартһыҙ капитуляция тураһындағы актҡа ҡул ҡуйған.

== Тағы ҡарағыҙ ==
* [[Бөйөк Ватан һуғышы]]
* [[Совет-фин һуғыштары]]
* [[Тымыҡ океандағы һуғыш]]
* [[Беренсе донъя һуғышы]]

== Иҫкәрмәләр ==
<references/>

[[Категория:Икенсе донъя һуғышы]]