Итальян теле битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Язык|имя=Итальян теле|самоназвание=italiano, lingua italiana|страны={{Флаг Италии}} [[Италия]]<br>{{Флаг Швейцарии}} [[Швейцария]]<br> [[Ватикан]]<br> [[Сан-Марино]]|регулирующая организация=[[Делла Круска Академияһы]]|число носителей=65 млн. (2012)}}

'''Италья́н теле''' (''italiano, lingua italiana'') — [[Италия]], [[Ватикан]] ([[латин теле]] менән бер рәттән), [[Сан-Марино]] һәм [[Швейцария]]ның ([[немец теле|немец]], [[француз теле|француз]] һәм [[ретороман теле]] менән бер рәттән). Хорватия һәм Словенияның ҡайһы бер округтарында икенсе рәсми тип таныла.

Итальян теле Италияла таралған ябай латин теле нигеҙендә барлыҡҡа килә. [[Урта быуаттар]]ҙа, Италияла бер нисә айырым дәүләт булған дә-үерҙә, дөйөм әҙәби тел булмаған, шулай ҙа төрлө диалекттарҙа яҙылған яҙма ҡомартҡылар һаҡланып ҡалған. [[Яңырыу осоро]] (Ренессанс) ваҡытынан алып, [[Тоскана]], дөрөҫөрәге — [[Флоренция]] диалекты өҫтөнлөк ала башлай, сөнки был телдә [[Данте Алигьери|Данте]], [[Петрарка]] һәм [[Боккаччо]] яҙа. Шулай ҙа,  зыялы кешеләр итальян телен «ябай халыҡ теле» — ''[[Вольгаре|volgare]]'' тип иҫәпләй, классик латин телен унан өҫтөн ҡуя. XVIII—XIX быуаттарҙа дөйөм Тоскана диалектына нигеҙләнгән итальян әҙәби теле формалаша, ул төньяҡ һәм көньяҡ [[идиом]]дары араһындағы урынды биләй. Шулай ҙа Италияла бик күп диалект һаҡлана, улар араһында бик ҙур айырма бар: тарихи күҙлектән ҡарағанда, төньяҡ диалекттары галл һәм роман телдәре, ә көньяҡ диалекттар — италий һәм роман телдәре ҡушылыуҙан барлыҡҡа килгән. Диалекттарҙан тыш, бер нисә итальян әҙәби теленең бер нисә төбәк төрө бар.<ref>De Mauro, Tullio. ''Storia linguistica dell’Italia unita''. Bari: Edizioni Laterza, 1963</ref>  Шулай уҡ итальян теленең диалекты тип иҫәпләнмәгән, бер нисә айырым тел (идиом) бар, мәҫәлән, [[сардин теле]] һәм [[фриул теле]]).

Итальян теле төҙөлөшө роман телдәре төҙөлөшөнә оҡшаш<ref>{{Из КНЭ|2|522|Итальянский язык}}</ref>. Фонологияла өндәрҙең һүҙ мәғәнәһенә  тәьҫире бик көслө булмаһа ла асыҡ һәм ябыҡ һуҙынҡыларҙы яңы роман телдәрендәге кеүек (француз, португал, каталон телдәре) формаль ҡапма-ҡаршы ҡуйыу бар. Лексикала төп латин һүҙҙәренән тыш  латин теленән һуңыраҡ ингән «китап» һүҙҙәре бар.

== Тарихы ==

== Яҙмаһы ==
{{main|Итальянский алфавит}}

{|class=wikitable style="float: right; margin: 0 0 0.5em 0.5em"
|+Итальянский алфавит ({{langi|it|alfabeto}})
|-
!Буква
!Произношение
!Название '''(ит.)'''
!Название '''(рус.)'''
|-
| A a
| {{IPA|[a]}}
| a
| а
|-
| B b
| {{IPA|[b]}}
| bi
| би
|-
| С с
| {{IPA|[k]}}, {{IPA|[ʧ]}}
| сі
| чи
|-
| D d
| {{IPA|[d]}}
| di
| ди
|-
| E e
| {{IPA|[e]}}, {{IPA|[ɛ]}}
| e
| э
|-
| F f
| {{IPA|[f]}}
| effe
| эффе
|-
| G g
| {{IPA|[g]}}, {{IPA|[ʤ]}}
| gi
| джи
|-
| H h
| [—] см. текст
| acca
| акка
|-
| I i
| {{IPA|[i]}}, {{IPA|[j]}}
| i
| и
|-
| L l
| {{IPA|[l]}}
| elle
| элле
|-
| M m
| {{IPA|[m]}}
| emme
| эмме
|-
| N n
| {{IPA|[n]}}
| enne
| энне
|-
| O o
| {{IPA|[o]}}, {{IPA|[ɔ]}}
| o
| о
|-
| P p
| {{IPA|[p]}}
| pi
| пи
|-
| Q q
| только в сочетании ''qu'' {{IPA|[kw]}}
| cu
| ку
|-
| R r
| {{IPA|[r]}}
| erre
| эрре
|-
| S s
| {{IPA|[s]}}, {{IPA|[z]}}
| esse
| эссе
|-
| T t
| {{IPA|[t]}}
| ti
| ти
|-
| U u
| {{IPA|[u]}}, {{IPA|[w]}}
| u
| у
|-
| V v
| {{IPA|[v]}}
| vu
| ву
|-
| Z z
| {{IPA|[ʣ], [ʦ]}}
| zeta
| дзета
|-
! colspan="4" | Преимущественно для записи слов иностранного происхождения
|-
| J j
| {{IPA|[j]}}
| i lunga
| и лунга
|-
| K k
| {{IPA|[k]}}
| cappa
| каппа
|-
| W w
| {{IPA|[v]}}, {{IPA|[w]}}
| vu doppia
| ву доппиа
|-
| X x
| {{IPA|[ks]}}
| ics
| икс
|-
| Y y
| {{IPA|[i]}}, {{IPA|[j]}}
| ipsilon, i greca, i greco
| ипсилон, и грека, и греко
|}

Итальян телендә өҫтәлмә [[диакритика]]лар менән [[латин алфавиты]] ҡулланыла. Шулай уҡ[[диграф]]тар ҙа бар.

Итальян телендә ''c'' и ''g''  (''o'', ''u'', ''a'') өндәренән һуң   {{IPA|[k]}} и {{IPA|[g]}} тип уҡыла,  ''e'', ''i''  өндәренән алда {{IPA|[ʧ]}} һәм {{IPA|[ʤ]}} тип уҡыла. Ике хәреф бергә килгәндә- «''ci'', ''gi'' + гласный» буква ''i''  уҡылмай,  ''c'' и ''g'' [[аффрикаты|аффрикат]]алар кеүек уҡығанды аңлата ({{langi|it|ciao}} 'привет'/'пока' {{IPA|['ʧao]}}), әгәр ''i''  өнөнә баҫым яһалмаһа (ударение). ''cie'', ''gie'' хәҙерге телдә ''ce'', ''ge''({{IPA|[ʧe]}} һәм {{IPA|[ʤe]}}) кеүек яҙылғандан айырылмай.  Улар ҡайһы бер һүҙ тамырында ҡулланыла (''cieco'' 'слепой', ләкин ''ceco'' 'чешский') һәм һуҙынҡыларҙан һуң күплектә женский родтағы исемдәрҙә : ''valigia'' 'саквояж', мн. ч. ''valigie'' ( ''valige'' түгел). [[Триграф (орфография)|Триграф]] ''sci'' - {{IPA|[ʃ]}} тигәнде аңлата.

Звуки {{IPA|[k]}} и {{IPA|[g]}} перед ''i'', ''e'' обозначаются ''ch'', ''gh'' (ср. также ''sch'' {{IPA|[sk]}}): ''ghiaccio'' 'лед' {{IPA|[ˈg<sup>j</sup>jaʧːo]}}, ''che'' {{IPA|[k<sup>j</sup>e]}} 'что'.

''h'' айырым өн билдәһе түгел. Ул  ''ch'', ''gh''  диграфтарында( һәм ''sch'' триграфында өсрай), башҡа телдәрҙән ингән һүҙҙәрҙә, ымлыҡтарҙа (''ahi'' 'увы'),  ''avere'' 'иметь'  ҡылымының формаларын башҡа уның [[омоним]]дары формаларынан айырыу өсөн: ''ho'' 'я имею' (''o'' 'или'), ''hai'' 'ты имеешь' (''ai'' — слитная форма предлога ''a'' и артикля ''i''), ''ha'' 'он(а) имеет' (''a'' 'к'), ''hanno'' 'они имеют' (''anno'' 'год').

''gl'' һәм ''gn'' диграфтары— палаталь (йомшаҡ) сонанттар {{IPA|[ʎ]}} ('лль') һәм {{IPA|[ɲ]}} ('нь').  {{IPA|[ʎ]}}   ''i'' хәрефенән башҡа хәреф менән яҙғанда,[[Триграф (орфография)|триграф]] ''gli''  итеп яҙыла: ср. ''gli'' {{IPA|[ʎi]}} ('льи') — артикль ''i'', йәки 'ему'; ләкин ''migliaia'' {{IPA|[miʎˈʎaja]}} ('милья́я') 'тысяча'.

''q''  хәрефе тик ''qu'' килеш кенә яҙыла- {{IPA|[kw]}}. Икеләтелгән ''qu''  - ''cqu'' триграфында: ''acqua'' 'вода', ''nacque'' '(он) родился' ( ''soqquadro'' 'беспорядок', ''biqquadro'' 'бекар'  һүҙҙәренән тыш).

''i'' һәм ''u'' - {{IPA|[i]}} һәм {{IPA|[u]}} һуҙынҡылары, шулай уҡ (глайд) {{IPA|[j]}} һәм {{IPA|[w]}} өндәре.Ғәҙәттә башҡа һуҙынҡы менән йәнәшә улар глайд була, әгәр уларға баҫым яһалмаһа йәки ''-ia''.  Был баҫым яҙмала  күрһәтелмәй: ''Russia'' {{IPA|[ˈrus.sja]}} '[[Россия]]', но ''trattoria'' {{IPA|[trat.to.ˈri.a]}} 'трактир'. Ләкин, ''capìi'' {{IPA|[ka.ˈpi.i]}} 'я понял'.

''e'' һәм ''o'' хәрефтәре менән ябығыраҡ {{IPA|[e]}}, {{IPA|[o]}} өндәре, йәки асығыраҡ {{IPA|[ɛ]}}, {{IPA|[ɔ]}} өндәрен аңлата. Улар өҫтөндә акут йәки гравис билдәләре булмаһа, улар айырылмай: ''legge'' 'закон' ({{IPA|[ˈleʤːe]}}), ләкин''legge'' 'он(а) читает' ({{IPA|[ˈlɛʤːe]}}).

[[акут]] һәм [[гравис]] билдәләре тәү сиратта һуңғы ижектең баҫым менән әйтелгәнен аңлата, әгәр баҫымлы һуҙынҡы — ''i'', ''u'' йәки ''a'' 
булһа, һәр саҡ гравис ҡуйыла: ''città'' 'город', ''gioventù'' 'юность', ''capì'' 'он(а) понял(а)'. Әгәр ҙә һуҙынҡы уртаса кимәлдәге булһа, асыҡлыҡ  гравис аша бирелә, ә ябыҡлыҡ — акут аша  бирелә: ''perché'' 'почему' {{IPA|[perˈke]}}, ''tè'' {{IPA|[tɛ]}} 'чай' .

Бынан тыш акут һәм гравис билдәләре  ҡайһы бер ваҡыт тулы баҫымлы формаларҙа бирелә, был уларҙы баҫымһыҙ [[омограф]]тарҙан айырыу өсөн эшләнә, : ''dà'' 'он(а) даёт' и ''da'' 'от', ''sì'' 'да' и ''si'' '-ся' (ср. также ''è'' 'он(а) есть' и ''e'' 'и').

''j'' хәрефе ҡайһы бер  башҡа телдәрҙән ингән, традицион яҙылышын һаҡлап ҡалған һүҙҙәрҙә ҡулланыла (мәҫәлән, ''[[Ювентус|Juventus]]'').   Иҫке текстарҙа ''j'' -''-io''ға бөткән исемдәрҙә күплек ялғауы: ''principj'' 'начала' (морфологически ''principi-i'', ср. ''principio'' 'начало')<ref>Battaglia, S., Pernicone, V. ''La grammatica italiana''. Torino: Loescher — Chiantore, 1962, p. 36.</ref>.

== Лингвистик характеристикаһы ==

=== Фонетика һәм фонология ===

==== Һуҙынҡылар====
Итальян телендәге  [[монофтонг]] һуҙынҡылар түбәндәге таблицала бирелә:

{|class=wikitable
|+Итальян теле һуҙынҡылары
|-
!
![[Гласные переднего ряда|Алғы рәт]]
![[Гласные центрального ряда|Урта рәт]]
![[Гласные заднего ряда|Артҡы рәт]]
|-
![[Гласные верхнего подъёма|Верхние]]
| {{IPA|i}}
|
|align=right| {{IPA|u}}
|-
![[Гласные средне-верхнего подъёма|Средне-верхние]]
|align=center| {{IPA|e}}
|
|align=center| {{IPA|o}}
|-
![[Гласные средне-нижнего подъёма|Средне-нижние]]
|align=right| {{IPA|ɛ}}
|
|align=left| {{IPA|ɔ}}
|-
![[Гласные нижнего подъёма|Нижние]]
|
|align=center| {{IPA|a}}
|
|}

==== Итальян телендә элизия  ====

=== Морфология ===
{{Главная|Морфология итальянского языка}}

==== Исем ====
Итальян телендә род бар :

Ике род: мужской (''maschile'') и женский (''femminile''). Килештәр юҡ, предлогтар ғына бар (''di, a, da, con'' и т. д.).

алмаштар: ''io'' ('я'), ''tu'' ('ты'), ''lui'' ('он'), ''lei'' ('она'), ''noi'' ('мы'), ''voi'' ('вы'), ''loro'' ('они'). Формаль 'Вы' — ''Lei'' (берлеге) йәки ''Loro'' (күплек). Алмаштарҙың килештәре бар. Эйәлек сифаты: ''mio'' ('минең'), ''tuo'' ('һинең'), ''suo'' ('уның'/'её'), ''nostro'' ('беҙҙең'), ''vostro'' ('һеҙҙең'), ''loro'' ('уларҙың').

Итальян теле латин телендәге 'его'- '''<nowiki>ejus'</nowiki>''  юғалтҡан, уның урынына латин телендәге 'свой' һүҙен ҡуллана. Латинский 'их', ''eorum'', шулай уҡ ''loro'' (от латинского ''illorum'', 'тех') йәшәүен дауам итә, ул килештәр менән  үҙгәрмәй ( *''lora''/*''lori''/*''lore'' юҡ).

==== Һандар ====
{{col-begin}}

{{col-break}}

{| class="wikitable"
|-
! Русский || Итальянский || [[International Phonetic Alphabet|IPA]]
|-
||Один||''uno''||{{IPA|/ˈuno/}}
|-
||Два||''due''||{{IPA|/ˈdue/}}
|-
||Три||''tre''||{{IPA|/tre/}}
|-
||Четыре||''quattro''||{{IPA|/ˈkwattro/}}
|-
||Пять||''cinque''||{{IPA|/ˈtʃiŋkwe/}}
|-
||Шесть||''sei''||{{IPA|/ˈsɛi/}}
|-
||Семь||''sette''||{{IPA|/ˈsɛtte/}}
|-
||Восемь||''otto''||{{IPA|/ˈɔtto/}}
|-
||Девять||''nove''||{{IPA|/ˈnɔve/}}
|-
||Десять||''dieci''||{{IPA|/ˈdjɛtʃi/}}
|}

{{col-break}}

{| class="wikitable"
|-
! Русский || Итальянский || IPA
|-
||Одиннадцать||''undici''||{{IPA|/ˈunditʃi/}}
|-
||Двенадцать||''dodici''||{{IPA|/ˈdoditʃi/}}
|-
||Тринадцать||''tredici''||{{IPA|/ˈtreditʃi/}}
|-
||Четырнадцать||''quattordici''||{{IPA|/kwatˈtorditʃi/}}
|-
||Пятнадцать||''quindici''||{{IPA|/ˈkwinditʃi/}}
|-
||Шестнадцать||''sedici''||{{IPA|/ˈsɛditʃi/}}
|-
||Семнадцать||''diciassette''||{{IPA|/ditʃasˈsɛtte/}}
|-
||Восемнадцать||''diciotto''||{{IPA|/diˈtʃɔtto/}}
|-
||Девятнадцать||''diciannove''||{{IPA|/ditʃanˈnɔve/}}
|-
||Двадцать||''venti''||{{IPA|/ˈventi/}}
|}

{{col-break}}

{| class="wikitable"
|-
! Русский || Итальянский || IPA
|-
||Двадцать один||''ventuno''||{{IPA|/venˈtuno/}}
|-
||Двадцать два||''ventidue''||{{IPA|/ventiˈdue/}}
|-
||Двадцать три||''ventitré''||{{IPA|/ventiˈtre/}}
|-
||Двадцать четыре||''ventiquattro''||{{IPA|/ventiˈkwattro/}}
|-
||Двадцать пять||''venticinque''||{{IPA|/ventiˈtʃinkwe/}}
|-
||Двадцать шесть||''ventisei''||{{IPA|/ventiˈsɛi/}}
|-
||Двадцать семь||''ventisette''||{{IPA|/ventiˈsɛtte/}}
|-
||Двадцать восемь||''ventotto''||{{IPA|/venˈtɔtto/}}
|-
||Двадцать девять||''ventinove''||{{IPA|/ventiˈnɔve/}}
|-
||Тридцать||''trenta''||{{IPA|/ˈtrenta/}}
|}

{{col-end}}
{| class="wikitable"
|-
! Русский || Итальянский || IPA
|-
| сто || ''cento''||{{IPA|/ˈtʃɛnto/}}
|-
| тысяча || mille
|-
| две тысячи || duemila
|-
| две тысячи двенадцать {2012} || duemiladodici
|}

==== Ҡылым ====
{{Главная|Глагол в итальянском языке}}
 Ҡылымдың өс төрлө спряжениеһы бар.

{|class="wikitable"  width=60%
! || '''-are'''<br>''parlare'' || '''-ere'''<br>''vendere'' || '''-ire'''<br>''dormire / capire''
|- align=center
| io || -o || -o || -o / -isco
|- bgcolor=#f0f0f0 align=center
| tu || -i || -i || -i / -isci
|- align=center
| lui, lei, Lei || -a || -e || -e / -isce
|- bgcolor=#f0f0f0 align=center
| noi || -iamo || -iamo || -iamo
|- align=center
| voi || -ate || -ete || -ite
|- bgcolor=#f0f0f0 align=center
|loro || -ano || -ono || -ono / -iscono
|}

=== Синтаксис ===

== Антропонимика ==
{{main|Итальянские имена}}

== Итальян теленең транскрипцияһы буйынса ==
{{main|Итальянско-русская практическая транскрипция}}
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Латинское произношение и орфография|Итальянская традиция произношения латыни]] (п. 4.2.1)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{Навигация}}
* {{БРЭ}}
* {{книга|автор=Fabrizio Berloco|часть=|название=The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition |место= |издательство=Lengu |год=2018 |серия= |страницы= |страниц= |ISBN= |ref=Берлоко |ссылка=https://books.google.com/books?id=DYynDwAAQBAJ&pg=PA2#v=onepage&q&f=false}}
* ''Жолудева Л. И.'' Староитальянский язык: Фонетика. Морфология. Хрестоматия текстов XIII—XIV вв. М.: ЛЕНАНД, 2014. — 144 с. ISBN 978-5-9710-1315-0.
* ''Зорько Г. Ф.'', ''Майзель Б. Н.'', ''Скворцова Н. А.'' Большой итальянско-русский словарь. М.: Русский язык, 2002. — 1018 с. — ISBN 5-200-03056-0.
* {{книга|автор=Pietro Mauri|часть=|название=I suoni delle lingue, i suoni dell'italiano|место=Болонья|издательство=Il Mulino |год=2006 |серия= |страницы= |страниц= |ISBN= |ref=Маури}}
* ''Prati A.'' Vocabolario etimologico italiano. Torino, 1951. 
* ''Bongioanni A.'' [https://www.mori.bz.it/Bongioanni.pdf Nomi e cognomi]. Torino, 1928.

== Һылтанмалар ==
{{Interwiki|it|Pagina principale|итальянском|}}
{{wiktionarycat|type= итальянского языка|category=Итальянский язык}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Итальянский язык|[[Аничков, Евгений Васильевич|Аничков Е. В.]]}}

{{Библиоинформация}} {{^|12px}}
{{ЯзыкиЕС}}
{{Романские языки}}

[[Категория:Европа берлеге рәсми телдәре]]
[[Категория:Роман телдәре]]
[[Категория:Телдәр]]
[[Категория:Европа телдәре]]