Континент битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:Continental_models-ru.gif|мини|300x300пкс|Континент моделдәре]]
'''Континент''' ({{Lang-la|continens}} — күләмле, өҙлөкһөҙ) — ҙур өлөшө океан менән ҡапланмаған, ситтәре океан кимәленән түбән урынлашҡан ер ҡабығының ҙур массивы.<ref name="Горкин">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/6659/материк География. Современная иллюстрированная энциклопедия. — М.: Росмэн. Под редакцией проф. А. П. Горкина. 2006.]</ref>

Геологик мәғәнәлә континент материк ситен, шельф һәм тирә-яҡтағы утрауҙарҙы үҙ эсенә ала. Уның формаһы геологик ваҡыт арауығында үҙгәрә. Ерҙәге элекке дәүерҙәге континенттар '''палеоконтиненттар''' тип атала.

Континент<ref>[https://bigenc.ru/geography/text/2093206 КОНТИНЕНТ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180101025957/https://bigenc.ru/geography/text/2093206 |date=2018-01-01 }} // [[Большая российская энциклопедия]]. Электронная версия (2016); Дата обращения: 31.12.2017</ref> төшөнсәһенә яҡын мәғәнәлә «'''матери́к'''»<ref name="BSE2">{{БСЭ3|заглавие=Континент}}</ref> һүҙе лә ҡулланыла.

== Терминология ==
'''Материк''' — [[диңгеҙ]] һәм [[океан]]дар менән йыуылыусы ҙур [[ҡоро ер]] өлөшө<ref name="dict">{{Cite web|url=http://www.slovarik.kiev.ua/ojegov/m/89090.html|title=Словарь Ожегова|accessdate=2012-11-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111207231200/http://slovarik.kiev.ua/ojegov/m/89090.html|archivedate=2011-12-07}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111207231200/http://slovarik.kiev.ua/ojegov/m/89090.html |date=2011-12-07 }}</ref>.
Материк — геология төшөнсәһе. Материктар сиге ҡоро ерҙә муйын (''ҡоро ерҙәрҙе йәки ярымутрау менән материкты тоташтыра торған ҡоро ер) аша үтә:'' Панама муйыны — [[Төньяҡ Америка|Төньяҡ]] һәм [[Көньяҡ Америка]]ны, һәм Суэц муйыны [[Африка]]ны һәм [[Евразия|Евразияны бүлеп тора]].

Геологияла йыш ҡына уртауҙарҙы ла иҫәпләп материктың һыу аҫты өлөшөн дә материкка керетәләр. Тектоник күҙлектән ҡарағанда, ул — континенталь төҙөлөшлө [[ер ҡабығы]]ның литосфера өлөшө<ref>[http://planetearth.at.ua/news/materiki/2011-11-24-350 Статья на «Планета Земля»]</ref>.

'''Ҡитға''' һәм '''донъя тарафтары''' тигән тарихи-мәҙәни төшөнсә лә бар. Евразияла ике ҡитға — [[Европа]] һәм [[Азия]], ә Америка тигән донъя тарафы [[Көньяҡ Америка|Көньяҡ]] һәм [[Төньяҡ Америка]]ны берләштерә. Донъя алты ҡитғаға бүленә:

* [[Азия]],
* [[Африка]],
* [[Америка]],
* [[Европа]],
* [[Австралия]] һәм [[Океания]],
* [[Антарктика|Антарктида]] ([[Антарктида|Антарктик]] утрауҙар һәм диңгеҙ яр буйҙары менән).

Ҡайһы берҙә [[Океания]] һәм [[Арктика]]ны айырым ҡитғаға бүләләр.

Европа менән Азия араһындағы сик төньяҡтан көньяҡҡа [[Урал тауҙары]] аша үтә, артабан Эмба йылғаһынан Каспий диңгеҙенә тиклем, Кавказдың төньяғынан Кума һәм Маныч йылғалары буйылап [[Аҙау диңгеҙе]]нә тиклем, артабан[[Ҡара диңгеҙ|Ҡара]], [[Мәрмәр диңгеҙе|Мәрмәр]] һәм [[Урта диңгеҙ]]ҙере буйлап үтә. Юғарыла әйтелгән сик бәхәсле — был сик билдәләүҙең бер генә варианты.

== Континент моделе ==
Донъяла ерҙе материк һәм донъя тарафтарына бүлеүҙең бер нисә юлы бар.
<center>
{| class="wikitable" style="margin:auto; text-align:center;"
|-
! colspan="9" | Төрлө традициларҙа континенттар һаны
|-
| style="background:#fff;" colspan="9"|[[Файл:Continents vide couleurs-automatedvector.svg|center|frameless|upright=1.5]]<center><small>Төрлө мәҙәниәттә континент тип иәпләнгән ҡоро ер өлөшө төҫ менән билдәләнгән</small>
|-
<!-- |'''3 континент'''
|colspan="3" |<center><small><span style="background: #fed52e;"> </span><span style="background: #c10000;"> </span><span style="background: #f33e01;"> </span></small> [[Афроевразия]]
|colspan="2" |<center><small><span style="background:#0c0;"> </span><span style="background:green;"> </span></small> [[Америка]]
|colspan="2" |<center><small><span style="background: #c04080;"> </span><span style="background: #0040ff;"> </span></small> [[Океания]]
|-(нет АИ)-->
|style="text-align:left;"|'''4 континент'''<ref>{{cite web|title='continents' - ''Encyclopedia of World Geography, Volume 1''|url=https://books.google.com/books?id=DJgnebGbAB8C&pg=PA215&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editor=R. W. McColl|год=2005, Golson Books Ltd.|ISBN=9780816072293|страниц=215|издание=2012-06-26|quote=And since Africa and Asia are connected at the Suez Peninsula, Europe, Africa, and Asia are sometimes combined as Afro-Eurasia or Eurafrasia.}}</ref>
|colspan="3" |{{small|{{color strip|#fed52e|#c10000|#f33e01}}}} [[Афроевразия]]
|colspan="2" |{{small|{{color strip|#0c0|green}}}} [[Америка]]
||{{small|{{color strip|#0040ff}}}} [[Антарктида]]
||{{small|{{color strip|#c04080}}}} [[Австралия (континент)|Австралия]]
|-
|style="text-align:left;"|'''5 континен'''<br><ref name="OU">Océano Uno, Diccionario Enciclopédico y Atlas Mundial, «Continente», page 392, 1730. ISBN 84-494-0188-7</ref><ref name="LCC">Los Cinco Continentes (The Five Continents), Planeta-De Agostini Editions, 1997. ISBN 84-395-6054-0</ref>
||{{small|{{color strip|#fed52e}}}} [[Африка]]
|colspan="2" |{{small|{{color strip|#c10000|#f33e01}}}} [[Евразия]]
|colspan="2" |{{small|{{color strip|#0c0|green}}}} [[Америка]]
||{{small|{{color strip|#0040ff}}}} [[Антарктида]]
||{{small|{{color strip|#c04080}}}} [[Австралия (континент)|Австралия]]
|-
|style="text-align:left;"|'''6 континент'''<ref name="HEL"/>
||{{small|{{color strip|#fed52e}}}} [[Африка]]
||{{small|{{color strip|#c10000}}}} [[Европа]]
||{{small|{{color strip|#f33e01}}}} [[Азия]]
|colspan="2" |{{small|{{color strip|#0c0|green}}}} [[Америка]]
||{{small|{{color strip|#0040ff}}}} [[Антарктида]]
||{{small|{{color strip|#c04080}}}} [[Австралия (континент)|Австралия]]
|-
|style="text-align:left;"|'''6 континент'''<br><ref name="Columbia">«[http://www.bartleby.com/65/co/continent.html Continent]». ''[http://www.bartleby.com/65/ The Columbia Encyclopedia]''. 2001. New York: Columbia University Press — Bartleby.</ref>
||{{small|{{color strip|#fed52e}}}} [[Африка]]
|colspan="2" |{{small|{{color strip|#c10000|#f33e01}}}} [[Евразия]]
||{{small|{{color strip|#0c0}}}} [[Төньяҡ Америка]]
||{{small|{{color strip|green}}}} [[Көньяҡ Америка]]
||{{small|{{color strip|#0040ff}}}} [[Антарктида]]
||{{small|{{color strip|#c04080}}}} [[Австралия (континент)|Австралия]]
|-
|style="text-align:left;"|'''7 континент'''<br><ref name="NatlGeo">[http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/atlas/index.html?Parent=world&Mode=d&SubMode=w World], ''[[National Geographic (журнал)|National Geographic]] — [http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/ Xpeditions Atlas].'' 2006. Washington, DC: National Geographic Society.</ref><ref name="AoCA">[http://atlas.gc.ca/site/english/maps/reference/international/world/referencemap_image_view The World — Continents] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060221064548/http://atlas.gc.ca/site/english/maps/reference/international/world/referencemap_image_view |date=2006-02-21 }}, [http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/index.html ''Atlas of Canada'']</ref><ref name=EB>«[http://www.britannica.com/ebc/article-9361501 Continent]». ''[[Encyclopædia Britannica]]''. 2006. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.</ref><ref name="Oxford1">''[[Oxford English Dictionary|The New Oxford Dictionary of English]].'' 2001. New York: Oxford University Press.</ref><ref name="Encarta">«[http://encarta.msn.com/encyclopedia_761553387/Continent.html Continent] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091028025748/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761553387/Continent.html |date=2009-10-28 }}». ''[[Encarta|MSN Encarta Online Encyclopedia 2006]].''. 2009-10-31.</ref><ref name="Oxford2">«Continent». McArthur, Tom, ed. 1992. ''The Oxford Companion to the English Language''. New York: Oxford University Press; p. 260.</ref>
||{{small|{{color strip|#fed52e}}}} [[Африка]]
||{{small|{{color strip|#c10000}}}} [[Европа]]
||{{small|{{color strip|#f33e01}}}} [[Азия]]
||{{small|{{color strip|#0c0}}}} [[Төньяҡ Америка]]
||{{small|{{color strip|green}}}} [[Көньяҡ Америка]]
||{{small|{{color strip|#0040ff}}}} [[Антарктида]]
||{{small|{{color strip|#c04080}}}} [[Австралия (континент)|Австралия]]
|}
</center>

* [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]], [[Һиндостан]], көнбайыш европа һәм өлөшләтә [[Инглиз теле|инглиз телле]] илдәрҙә ете континент моделе популяр.
* Американы берләштергән алты контитентлы модель («донъя киҫәктәре») [[Испан теле|испан телле]] илдәрҙә<ref name="RAE">{{Cite web|url=http://lema.rae.es/dpd/?key=norteamerica|title=Real Academia Española|publisher=Lema.rae.es}}</ref> һәм көнсығыш европала популяр, [[Греция]]ла биш континеталь модель (биш кеше йәшәгән континент)<ref name="HEL">[https://web.archive.org/web/20110824110220/http://pi-schools.sch.gr/dimotiko/geografia_st/math/math_21_30.pdf] official Greek Paedagogical Institute ''6th grade Geography textbook'', 5+1 continents combined-America model, ''Pankosmios Enyklopaidikos Atlas'', CIL Hellas Publications, ISBN 84-407-0470-4, page 30, 5+1 combined-America continents model, ''Neos Eikonographemenos Geographikos Atlas'', Siola-Alexiou, 6 continents combined-America model, ''Lexico tes Hellenikes Glossas'', Papyros Publications, ISBN 978-960-6715-47-1, lemma continent(''epeiros''), 5 continents model, ''Lexico Triantaphyllide'' online dictionary, Greek Language Center (''Kentro Hellenikes Glossas''), lemma continent(''epeiros''), 6 continents combined-America model, ''Lexico tes Neas Hellenikes Glossas'', G.Babiniotes, Kentro Lexikologias(Legicology Center) LTD Publications, ISBN 960-86190-1-7, lemma continent(''epeiros''), 6 continents combined-America model.Note and clarification on the above: the sometimes used in Greece 5 and 5+1 continents models mentioned above are equivalent to the 6 (inhabited) continents combined-America model excluding/including (separately mentioning) the uninhabited and once lesser-known or unknown Antarctica (just like the Olympic Circles-Logo); they don’t refer to some other 5 or other number continent modeling scheme.</ref>.

[[Файл:ContinentStatistics.svg|мини|300x300пкс|Майҙанын һәм халҡын сағыштырыу]]
{| class="wikitable sortable"
!Континент
!Оҙонлоғо (км., араһынан көнбайыштан көнсығышҡа, көньяҡҡа һәм төньяҡҡа, периферик буйынса)
!Ҡоро өлөшө
!Халыҡ
!Халыҡ өлөшө
!Халыҡ тығыҙлығы
|-
!Афроевразия
|1644,9x822,45.
|58 %.
|71 %.
|95.
|-
![[Америка]]
|833,2х416,6.
|29 %.
|12 %.
|22,1.
|-
![[Океания]]
|491,2х245,6
|8 %.
|8 %
|3.2
|}

=== Евразия ===
[[Файл:Eurasia_(orthographic_projection).svg|справа|мини|200x200пкс|Евразия [[глобус]]та]]
'''Евразия''' — Ерҙә иң ҙур һәм берҙән бер дүрт океан менән йыуылған материк: көньяҡтан — [[Һинд океаны|Һинд]], төньяҡтан — [[Төньяҡ Боҙло океан|Төньяҡ боҙло]], көнбайыштан — [[Атлантик океан|Атлантик]], көнсығыштан — [[Тымыҡ океан]]. Континент төньяҡ ярымшарҙа 9° һәм 169° көнбайыш оҙонлоҡ араһында, шул уҡ ваҡытта контененттың ҙур өлөшө көньяҡ ярымшарҙа урынлашҡан. Евразияның ҙур континенталь өлөшө Көнсығыш ярымшарҙа, шул уҡ ваҡытта ҡырыйҙағы көнсығыш һәм көнбайыш сиктәре Көнбайыш ярымшарҙы урынлашҡан.

Евразия көнбайыштан көнсығышҡа 10,5 мең километрға, төньяҡтан көньяҡҡа 5,3 мең километрға һуҙылған, майҙаны 53,6 млн.км². Был планеталағы ҡоро ерҙәрҙең өстән бер өлөшө. Евразия утрауҙары майҙаны 2,75 млн км² яҡын.

Евразия ике донъя киҫәген берләштерә: [[Европа]] һәм [[Азия]]ны. Йыш ҡына сик линияһын Урал тауҙарының көнсығыш битләүенән, Урал йылғаһы, Эмба йылғаһы, Каспий диңгеҙенең төньяҡ-көнбайыш яры, Кума йылғаһы, Маныч йылғаһы, Ҡара диңгеҙҙең көньяҡ яры, Босфор боғаҙы, Мәрмәр диңгеҙе, Дарданеллы боғаҙы, урта диңгеҙ аша үткәрәләр. Был бүлеү тарихи яҡтан килә. Тәбиғи яҡтан Европа менән Азия араһында ҡырҡа айырма юҡ. Контитент бер бөтөн ҡоро ерҙә урынлашҡан.

Африка менән ҡоро ер сиге Суэц муйыны аша үтә.

=== Төньяҡ Америка ===
[[Файл:Location_North_America.svg|справа|мини|200x200пкс|Төньяҡ Америка [[глобус]]та]]
'''Төньяҡ Америка''' — Көнбайыш ярымшарҙың төньяҡ өлөшөндә урынлашҡан континент. Төньяҡ Америка көнбайыштан Аляска һәм Калифорния ҡултыҡтары Тымыҡ океандың Бренг диңгеҙе менән йыуыла. Көнсығыштан Атлантик океандың Лабрадор, Кариб, диңгеҙҙәре менән, төньяҡтан Төньяҡ боҙло океанының Бофорт, Баффин диңгеҙҙәре, Гренланд һәм Гудзон ҡултыҡтары менән йыуыла. Көнбайыштан континентты Евразиянан Беринг ҡултығы айырып тора. Көньяҡта Төньяҡ һәм Көньяҡ Американы Панама муйыны бүлеп тора.

Төньяҡ Америка составына шулай уҡ күп һанлы утрауҙар керә: Гренландия, [[Канаданың Арктика архипелагы]], Алеут утрауҙары, [[Ванкувер (утрау)|Ванкувер утрауы]], Александр архипелагы һәм башҡалар. Майҙаны буйынса континенттар араһында Төньяҡ Америка 3-сө урында, уның майҙаны 24,25 млн км², утрауҙарҙы иҫәпкә алмағанда — 20,36 млн км².

=== Африка ===
[[Файл:South_America_(orthographic_projection).svg|справа|мини|200x200пкс|Көньяҡ америка [[глобус]]та]]
'''Көньяҡ Америка''' — был континенттың ҙур өлөшө планетаның көнбайыш һәм көньяҡ ярымшарҙарында урынлашҡан, бәләкәй генә өлөшө төньяҡ ярымшарҙа. Көнбайыштан Тымыҡ, көнсығыштан Атлантик океан менән йыуыла. Төньяҡтан Төньяҡ Америка менән сиктәш, Америкала араһында сик Панама муйыны һәм Кариб диңгеҙе аша үтә.

Көньяҡ Америка составына шулай уҡ төрлө [[утрау]]ҙар керә, шуларҙың күпселеге ҡитға илдәренә ҡарай. [[Кариб диңгеҙе|Кариб]] территориялары [[Төньяҡ Америка]]ныҡы. Кариб диңгеҙе менән сиктәш , [[Колумбия]], [[Венесуэла]], [[Гайана]], [[Суринам]] һәм Француз Гвианаһы кеүек Көньяҡ Америка илдәре Кариб Көньяҡ Америкаһы тип атала.

Дөйөм бассейны 7 млн км² (Көньяҡ Америка майҙаны 17.8 млн км²) булған [[Амазонка]], [[Ориноко]] һәм [[Парана]] материктың иң мөһим йылға бассейны булып тора. Көньяҡ Американың күпселек күлдәре Анд таулығында, Боливия һәм Перу сигендә урынлашҡан[[Титикака]] күле донъяла [[судно]]лар йөрөй торған иң ҙур күл. Ул майҙаны буйынса иң ҙуры, шулай уҡ планеталағы иң боронғо күлдәрҙең береһе.

Көньяҡ Америкала донъялағы иң бейек [[шарлауыҡ]] Анхель шарлауығы урынлашҡан. Иң ҡеүәтле Игуасу шарлауығы ла был материкта урынлашҡан.
Көньяҡ америка майҙаны — 17,8 млн км², был континенттар араһында дүртенсе урын.
[[Файл:Africa_(orthographic_projection).svg|справа|мини|200x200пкс|Африка [[глобус]]<nowiki/>та]]
'''Африка''' — майҙаны буйынса Евразиянан ҡалышып икенсе материк, төньяҡтан Урта диңгеҙ, төньяҡ-көнсығыштан Ҡыҙыл диңгеҙ, көнбайыштан Атлантик океан, көнсығыштан һәм көньяҡтан Һинд океаны менән йыуыла. Материк һәм сиктәш утрауҙар Африка метеригы тип атала.

Африка континенты экваторҙы һәм бер нисә климат зонаһын киҫеп үтә, был төньяҡ субконтиненталь климат бүлкәтенән көньяҡ субтропик бүлкәткә һуҙылған континент. Даими яуым-төшөм һәм һуғарыу етешмәү, шулай уҡ боҙлоҡ һәм тау системаһының дымлы горизонты булмау сәбәпле, яр буйынан башҡа климатты тәбиғи көйләү күҙәтелмәй. Утрауҙар менән бергә Африканың майҙаны 30,3 млн км², утрауҙарҙы иҫәпләмәгәндә 29,2 млн км², был ҡоро ерҙәң 20,4 % .

=== Австралия ===
[[Файл:Australia_(orthographic_projection).svg|справа|мини|200x200пкс|Австралия [[глобус]]та]]
'''Австралия''' — Ерҙең көнсығыш һәм көньяҡ ярымшарҙарында урынлашҡан континент. Материктың бөтә территорияһы Австрия Союзы дәүләтенең ере. Материк Австрия һәм Океания тигән донъя ҡитғаһына ҡарай. Австрияның төньяҡ һәм көнсығыш ярын [[Тымыҡ океан]]: [[Арафур диңгеҙе|Ғәрәбстан]], [[Мәрйен диңгеҙе|Мәрйен]], [[Тасман диңгеҙе|Тасманово]], [[Тимор диңгеҙе]]; көнбайыш һәм көньяҡ ярын — [[Һинд океаны]] йыуа. Австралия янында Яңы Гвинея һәм Тасмания тигән эре утрауҙар урынлашҡан. Австрияның төньяҡ-көнсығыш яры буйлап донъялағы иң ҙур [[Мәрйен рифтары|мәрйен рифы]] — [[Оло Барьерлы риф]]<ref name="UNEP">{{Cite web|author=UNEP World Conservation Monitoring Centre|year=1980|title=Protected Areas and World Heritage - Great Barrier Reef World Heritage Area|url=http://sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html|publisher=Department of the Environment and Heritage|accessdate=2008-03-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060831073819/http://sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html|archivedate=2006-08-31}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060831073819/http://sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html |date=2006-08-31 }}</ref> 2000 км ашыуға һуҙылған.
Австралия — ер йөҙөндә иң бәләкәй ҡитға, уның майҙаны 7,66 млн км², был ҡоро ерҙең 5 % самаһы.

=== Антарктида ===
[[Файл:Location_Antarctica.svg|справа|мини|200x200пкс|Антарктида [[глобус]]<nowiki/>та]]
'''Антарктида''' — Ерҙең иң көньяғындағы континент, Антарктиданың үҙәге яҡынса көньяҡ географик полюста ята. Антарктиданы Көньяҡ океан һыуҙары йыуа. Антарктида материгы һәм сиктәш утрауҙарҙы Антарктида тип атайҙар.

Антарктида — Ерҙә иң бейек материк, уның уртаса бейеклеге 2040 метр. Шулай уҡ материкта боҙлоҡтарҙың 85 % урынлашҡан. Антарктидала даими йәшәгән кешеләр юҡ, әммә унда төрлө илдән континентты ентекләп өйрәнеүсе 50 фәнни станция эшләй.

Антарктида тулыһынса тиерлек боҙлоҡ ҡатламы менә ҡапланған, боҙҙоң уртаса ҡалынлығы 2500 метрҙан артыҡ. Шулай уҡ боҙ аҫтында күлдәр булыуы билдәле (140-тан ашыу), улар араһында иң ҙур күл Рәсәй ғалимдары 1990 йылда асҡан [[Восток (күл)|Восток күле]].

Антарктида яҡынса майҙаны14,1 млн км² тәшкил итә (ҡоро ер өҫтөнөң 10,5 %), был континенттар араһында 5-се урын.

== Гипотезаға нигеҙләнгән континенттар ==

=== Нуна ===
''Кенорленд'' — суперконтинент, геофизиктар фекере буйынса неоархей осоронда булған (2,75 миллиардҡа яҡын йыл элек)<ref name="Лубнина">{{Cite web|url=http://oldvak.ed.gov.ru/common/img/uploaded/files/vak/announcements/Geolog-miner/2009/26-10/LubninaNV.pdf|title=Н. В. Лубнина: «Восточно-европейский кратон от неоархея до палеозоя по палеомагнитным данным»|accessdate=2012-11-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120202180423/http://oldvak.ed.gov.ru/common/img/uploaded/files/vak/announcements/Geolog-miner/2009/26-10/LubninaNV.pdf|archivedate=2012-02-02}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120202180423/http://oldvak.ed.gov.ru/common/img/uploaded/files/vak/announcements/Geolog-miner/2009/26-10/LubninaNV.pdf |date=2012-02-02 }}</ref>. Палеомагнит тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, Кенорленд түбән киңлектәрҙә урынлашҡан булған.

=== Нуна ===
''Нун'' (''Колумбия'', ''Хадсонленд'') — 1,5 млрд йылдан алып 1,8 млрд (максималь ~1,8 млрд йыл элек) йыл элек булған суперконтинент. Унда барлы тураһындағы фаразды Дж. {{nbsp}}М. роджерс һәм{{nbsp}}2002 йылда Сантош<ref>Rogers, J.J.W. and Santosh, M., 2002, ''Configuration of Columbia, a Mesoproterozoic supercontinent.'' Gondwana Research, v. 5, pp. 5—22</ref> тәҡдим иткән. Нунаның йәшәү осоро палеопротерозой эраһына<ref name="Zhao1">{{Мәҡәлә|заглавие=Review of global 2.1–1.8{{nbsp}}Ga orogens: implications for a pre-Rodinia supercontinent|издание={{Нп3|Earth-Science Reviews}}|том=59|страницы=125—162|язык=en|тип=journal|автор=Zhao, Guochun; Cawood, Peter A.; Wilde, Simon A.; Sun, M.|год=2002}}</ref> тип, был фаразға яраҡлы Нунаны иң боронғо суперконтинент тип иҫәпләргә була. Ул Лаврентия, Фенносарматия, Украин ҡалҡаны, Амазония, [[Австралия (ҡитға)|Австралия]] һәм, бәлки, Себер, Сино-Корея платформаларынан тора. Колумбия ҡитғаһы барлығы н[[геология]]<ref name="Zhao2">{{Мәҡәлә|заглавие=A Paleo-Mesoproterozoic supercontinent: assembly, growth and breakup|издание={{Нп3|Earth-Science Reviews}}|том=67|страницы=91—123|язык=en|тип=journal|автор=Zhao, Guochun; Sun, M.; Wilde, Simon A.; Li, S.Z.|год=2004}}</ref> һәм палеомагнит мәғлүмәтенә<ref name="Pesonen">{{Мәҡәлә|заглавие=Paleomagnetic Configuration of Continents During the Proterozoic|ссылка=http://spaceweb.oulu.fi/geofys03/pdf/No30_Paleomagnetic_Configuration_of_Continents_.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110720191404/http://spaceweb.oulu.fi/geofys03/pdf/No30_Paleomagnetic_Configuration_of_Continents_.pdf|archivedate=2011-07-20|язык=en|тип=journal|автор=Pesonen, Lauri J.; J. Salminen, F. Donadini and S. Mertanen|год=2004}}</ref><ref name="Bispo-Santos">{{Мәҡәлә|заглавие=Columbia revisited: Paleomagnetic results from the 1790 Ma colider volcanics (SW Amazonian Craton, Brazil) ''Precambrian Research'', v. 164, p. 40-49-162|язык=en|тип=journal|автор=Bispo-Santos, Franklin; Manoel S. D’Agrella-Filho; Igor I.G. Pacca; Liliane Janikian; Ricardo I.F. Trindade; Sten-Ake Elming; Jesué A. Silva; Márcia A.S. Barros; Francisco E.C. Pinho|год=2008}}</ref> нигеҙләнгән.

=== Родиния ===
''Родиния'' («тыуған ерем»<ref>[http://wiki.vspu.ru/doku.php?id=workroom:iteach2007:ivanovama_petrovaea:родиния Статья о Родинии на портале образовательных ресурсов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220331093557/http://wiki.vspu.ru/doku.php?id=workroom:iteach2007:ivanovama_petrovaea:%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%8F |date=2022-03-31 }}</ref> тора йәки «тыуҙырыу»<ref>Li, Z. X.; Bogdanova, S. V.; Collins, A. S.; Davidson, A.; B. De Waele, R. E. Ernst, I. C. W. Fitzsimons, R. A. Fuck, D. P. Gladkochub, J. Jacobs, K. E. Karlstrom, S. Lul, L.M. Natapov, V. Pease, S. A. Pisarevsky, K. Thrane and V. Vernikovsky (2008). «Assembly, configuration, and break-up history of Rodinia: A synthesis». ''Precambrian Research'' '''160:''' 179—210</ref>) — [[гипотеза]]ға нигеҙләнгән суперконтинент, протерозой осоронан кембрийғаса осорҙа булған континент. Яҡынса 1,1 млн йыл элек барлыҡҡа килгән һәм яҡынса 750 млрд йыл элек тарҡалған. Ул дәүерҙә Ер бер ҙур ҡоро ерҙән һәм бер океандан торған.

Родиния тарҡалғандан һуң, континенттар Пангеяға берләшә һәм тағы ла тарҡала.

=== Лавруссия ===
''Лавруссия'' (''Еврамерика'') — палеозой осорондағы суперконтинент, Төньяҡ-Америка (боронғо континент Лаврентия) һәм Көнсығыш-Европа (Балтика боронғо континенты) платформаһынан барлыҡҡа килгән. Шулай уҡ ''Каледония'', «Боронғо ҡыҙыл ҡитға» ({{lang-en|Old Red Continent}}), «Боронғо ҡыҙыл ҡомташ материгы» (Old Red Sandstone Continent) исемдәре менән билдәле. Пермь осоронда [[Пангея]] менән ҡушыла һәм уның бер өлөшөнә әүерелә. Пангея тарҡалғандан һуң, Лавразияның бер өлөшөнә әйләнә. Палеогенда тарҡала.

=== Гондвана ===
[[Файл:Laurasia-Gondwana-ru.svg|справа|мини|250x250пкс|Юҡҡа сыҡҡан континент]]
''Гондвана'' — боронғо суперконтинент, 750—530 яҡынса миллион йыл элек барлыҡҡа килгән, көньяҡ ярымшарҙағы континенттарҙы ([[Африка]], [[Көньяҡ Америка]], [[Антарктида]], [[Австралия]]) Көньяҡ полюс тирәләй берләштергән, шулай уҡ хәҙер Евразияға күскән Һиндостан һәм [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан]] тектоник блоктары ла суперконтинеттың бер өлөшө булған.

Иртә палеозой осоронда Гондвана төньяҡта яйлап шыуышҡан һәм таш күмер осоро (360 млн йыл элек) Пангея континенты менән тоташҡан.

Һуңынан, юра осоронда (яҡынса 180 млн йыл элек) Пангея континенты Гондвана һәм Лавразия континенттарына бүленә, контитенттарҙы Тетис океаны бүлеп тора. 30 миллион йыл үткәс, шул уҡ Юра осоронда Гондвана яйлап хәҙерге материктарға тарҡала башлай. . Хәҙерге замандағы бөтә материктар т — [[Африка]], [[Көньяҡ Америка]], [[Австралия]], [[Антарктида]] һәм [[Ярымутрау|Һиндостан ярымутрауы]] — тулыһынса Гондвананан Аҡбур осоро аҙағында, йәғни 70—80 млн йыл бүленгән.

=== Пангея ===
[[Файл:Пангея.png|справа|мини|281x281пкс|Пангея Панталасса солғанышында]]
''Пангея'' ({{Lang-grc|Πανγαῖα}} — «бөтә ер») — палеозой осоронда барлыҡҡа килгән суперконтинент. Исемен Альред Вагнер биргән. Пангея пермь осоронда барлыҡҡа килгән, һәм триаса осоро аҙағында (яҡынса 200—210 млн йыл элек) ике континентҡа ярылып төньяҡ — Лавразия һәм көньяҡ — Гондвана континенттары барлыҡҡа килгән. Боронғо континентының формалашыу процесында тау системалары барлыҡа килгән (мәҫәлән, [[Урал тауҙары|Урал]] һәм Аппалачи).

=== Лавразия ===
{{main|Лавразия}}
'''Лавра́зия''' — Мезозой осоро аҙағындағы Пангея суперконтинентының төньяҡ өлөшөндәге (көньяғы — [[Гондвана]]) суперконтинент. Төньяҡ ярымшарҙағы хәҙерге [[Евразия]] һәм [[Төньяҡ Америка]]ны берләштергән һәм 135—200 млн йыл элек тарҡалған материк<ref>{{cite web|last=Houseman|first=Greg|url=http://homepages.see.leeds.ac.uk/~eargah/Gond.html|title=Dispersal of Gondwanaland|publisher=[[University of Leeds]]|accessdate=2008-10-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/65CJNU6kc?url=http://homepages.see.leeds.ac.uk/~eargah/Gond.html|archivedate=2012-02-04}}</ref>.

=== Пангея Ультима ===
100—200 млн йыл үткәс, континенттар тағы ла бер суперконтинентҡа йыйылыр, тип күҙаллана.
Яңы континенттың исеме [[Пангея Ультима]], [[Новопангея]] и [[Амазия]] буласаҡ, тип фаразлана.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
{{wiktionary|континент}}
{{commonscat-inline}}
* Древние платформы
* Суперконтинент
* Субконтинент
* Микроконтинент
* Части света

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Географик терминдар]]
[[Категория:Ҡитғалар]]