Көнбайыш Белоруссия битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Административная единица
|Цвет1 = {{цвет| Беларусь}}
|Цвет2 =
|Русское название = Көнбайыш Белоруссия
|Оригинальное название = Заходняя Беларусь
|Страна = {{BLR}}
|КрупныеГорода = [[Гродно]], [[Брест]], [[Барановичи]], [[Пинск]], [[Белосток]] (1939 йылдан 1946 йылға тиклем)
|Карта = Administrative_division_of_Belarus_(1939-1944).jpg
}}

'''Көнбайыш Белоруссия''' ({{lang-be|Заходняя Беларусь}}) — 1921 йылдан 1939 йылдың сентябренә ҡәҙәр [[Польша Республикаһы (1918—1939)|Польша Республикаһы]] составында булған [[Белоруссия]] территорияна ҡарата [[СССР]]-ҙа ҡулланылған термин. 1939 йылдың 2 ноябрендә СССР составына рәсми рәүештә индерелә<ref>Закон СССР от 02.11.1939 О включении Западной Белоруссии в состав Союза Советских Социалистических Республик с воссоединением её с Белорусской Советской Социалистической Республикой</ref>.

== Терминдың барлыҡҡа килеүе ==
Терминдың барлыҡҡа килеү ваҡыты аныҡ билдәле түгел. Белоруссия тарихсыһы И. Ковкель буйынса термин 1920 йылда барлыҡҡа килгән һәм был территорияны поляк ғәскәрҙәре менән биләүгә бәйле. Польша тикшеренеүсеһе А. Бергман был атаманың барлыҡҡа килеүен 1923 йылда Көнбайыш Беларусь Коммунистар партияһын төҙөү менән бәйләй. Совет тарихнамәһендә [[Икенсе донъя һуғышы]] осоронда «Көнбайыш Белоруссия» төшөнсәһе «Белорус ССР-ының көнбайыш өлкәләре» терминына алыштырыла.

== Тарихы ==
[[Версаль килешеүе]] һөҙөмтәләре буйынса, Польшаның көнсығыш сиге Керзон һыҙығы (линияһы) буйынса үтергә тейеш була, быны Польша 1920 йылда таный<ref>{{книга|автор = Мельтюхов М. И.|часть = |заглавие = Советско-польские войны: военно-политическое противостояние. 1918—1939 гг|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = М.|издательство = Вече|год = 2001|том = |страницы = 71|страниц = 460|серия = |isbn = 5-7838-0951-9|тираж = 7000}}</ref>.
1930 йылғы һайлауҙарҙан һуң Польша Сеймында белорус вәкилдәренең өлөшө кәмей.

1939 йылдың 29 октябрендәБелорусское народное собрание приняло решение о включении Западной Белоруссии в состав СССР.

=== Польша репрессив сәйәсәте ===
Польша Хөкүмәте ХХ быуаттың 30-сы йылдары башында санация авторитар сәйәсәтен алып бара башлай, ошо сәйәсәт сиктәрендә милли һәм дини әҙселектәрҙе ассимилиция үткәрелә. Польша властары тарафынан Көнбайыш Белоруссия территорияһында Берёза-Картузскаяла концентрацион лагерь асыла, ул 1934 йылдың июненән 1939 йылдың сентябренә ҡәҙәр эшләй. Совет яҡлы һул партиялар, шул иҫәптән Белорус эшсе-крәҫтиән громадаһы һәм Көнбайыш Беларусь Коммунистар партияһы, ағзаларына ҡарата репрессиялар була.

=== Совет репрессив сәйәсәте ===
Минск өлкәһенең Дәүләт архивының ғилми хеҙмәткәре Василий Матох яҙыуынса, Көнбайыш Беларусь территорияһында 21 төрмә була. 1941 йылдың 19 июненән 20 июненә ҡарай төндә 24 412 кеше репрессиялана<ref>{{cite web|url=http://inbelhist.org/?p=1921|title=Эвакуация… на тот свет &#124; Інстытут беларускай гісторыі і культуры|accessdate=2013-01-06|archiveurl=http://www.webcitation.org/6E7t6Oxrg|archivedate=2013-02-02}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029211001/http://inbelhist.org/?p=1921 |date=2013-10-29 }}</ref>.

== Көнбайыш Белоруссиянан эмиграция ==
Көнбайыш Белоруссиянан сағыштырмаса бәләкәй эмиграция була: Польшаның рәсми мәғлүмәттәренә ярашлы 1927—1938 йылдарҙа Вильно, Новогрудск, Полесье һәм Белосток воеводаларынан даими рәүештә сит илдәргә йәшәргә 97,6 мең кеше китә<ref>''Стрелец М. В., Билевич О. И.'' Общественно-политическая и культурная деятельность белорусской эмиграции в 1918—1939 гг. // Гуманитарные и юридические исследования. — 2015. — № 1. — С. 77 — 78</ref>. Улар башлыса [[АҠШ]], [[Аргентина]], [[Латвия]], [[Литва]], [[Чехословакия]] һәм [[Франция]]ға юлланалар<ref>''Стрелец М. В., Билевич О. И.'' Общественно-политическая и культурная деятельность белорусской эмиграции в 1918—1939 гг. // Гуманитарные и юридические исследования. — 2015. — № 1. — С. 78 — 79</ref>.

== Халҡы ==
1921 йылғы йән иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы Көнбайыш Беларустең дүрт воеводалыҡтарында (Вильно, Новогрудск, Полесье һәм Белосток) — 1034,6 мең, ә  1931 йылда — 984,1 мең [[Белорустар|белорус]] йәшәгән<ref name=autogenerated3>''Шевченко К.'' «Нас считают то москалями, то большевиками…» Пресса Западной Беларуси о положении белорусов в возрожденной Польше // Родина. — 2012. — № 7. — С. 123</ref>. Бында шуны билдәләп үтер кәрәк, Көнбайыш Белорусь халҡының күп өлөшө үҙ милләтен билдәләмәгән — мәҫәлән, Полесье воеводалағында 1931 йылғы йән иҫәбен алыу буйынса 707 мең кеше (барлыҡ воеводалыҡ халҡының 62,4 %) үҙенең телен «тутэйший» тип атағандар<ref name=autogenerated1>Самосюк Н. В. Изменение национальной идентичности в контексте деятельности православной церкви в Западной Беларуси в межвоенный период // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта культуры і мастацтваў. — 2014. — № 2 (22). — С. 28</ref>.<br>

== Административ бүленеше ==
Көнбайыш Белоруссияның Халыҡ Йыйылышы уҙғарылып [[Белорус ССР-ы]]на ҡушылғандан һуң, Көнбайыш Беларусь биш өлкәнән торған (1940 йылдың ғинуарына ҡарата):
* Барановичи өлкәһе
* Белосток өлкәһе
* [[Брест өлкәһе]]
* Вилейск өлкәһе
* Пинск өлкәһе

1944 йылда Беларусте нацистарҙан азат иткәндән һуң, өлкәләр бүлгеләнә. Көнбайыш Белоруссия территорияһында артабанғы яңынан ойошторолған өлкәләр урынлаша: тулыһынса [[Гродно өлкәһе|Гродно]] һәм өлөшләтә — Полоцк. Вилейск өлкәһенең исеме Молодченск өлкәһе тип үҙгәртелә.

Беларустең Польша менән хәҙерге көнбайыш сиге, Польша файҙаһына бәләкәй генә тайпылыуҙар менән «Керзон һыҙығы» буйлап үтә. [[Ялта конференцияһы|1945 йылғы Ялта конференцияһы]] һөҙөмтәләре буйынса, Белосток өлкәһе, һәм шулай уҡ Гродно һәм Брест өлкәләренең бәләкәй генә участкалары Польша Халыҡ Республикаһына бирелә. Хәҙерге административ бүленеш буйынса, Көнбайыш Беларусь территорияһында [[Брест өлкәһе|Брест]] һәм [[Гродно өлкәһе|Гродно]] өлкәләре, [[Минск өлкәһе|Минск]] һәм [[Витебск өлкәһе|Витебск]] өлкәләренең көнбайыш райондары һәм [[Гомель өлкәһе]] Житковичи районының бәләкәй төньяҡ-көнбайыш участкаһы урынлашҡан<ref>[http://pravo.levonevsky.org/bazaby/mdogov/megd4949.htm «Договор между Союзом Советских Социалистических Республик и Польской Республикой о советско-польской государственной границе» от 16 августа 1945 года.]</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Көнбайыш Украина]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Горбунов, Т.'' Воссоединение белорусского народа в едином советском социалистическом государстве / Т. Горбунов. — Москва : Государственное издательство политической литературы, 1948. — 231 с.
* Беларуская нацыя : Уз’яднанне, верасень 1939 г. — чэрвень 1941 г.: Зборнік дакументаў і матэрыялаў / склад. У. Ф. Ладысеў. — Мінск, БДУ, 2004. — 197 с.
* ''Игнатенко, И. М.'' Иностранная военная интервенция в Белоруссии, 1917—1920 / И. М. Игнатенко, И. П. Ломако, Е. К. Прыгунова. — Минск : Навука і тэхніка, 1990. — 341 с.
* ''Лочмель, И. Ф.'' [http://mirknig.com/knigi/history/1181436126-ocherk-istorii-borby-belorusskogo-naroda-protiv-polskih-panov.html Очерк истории борьбы белорусского народа против польских панов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208132927/http://mirknig.com/knigi/history/1181436126-ocherk-istorii-borby-belorusskogo-naroda-protiv-polskih-panov.html |date=2015-12-08 }} / И. Ф. Лочмель. — Москва : Воениздат, 1940. — 164 с.
* ''Мараш, Я. Н.'' [http://mirknig.com/knigi/history/1181426897-politika-vatikana-i-katolicheskoy-cerkvi-v-zapadnoy-belorussii-1918-1939.html Политика Ватикана и католической церкви в Западной Белоруссии (1918—1939)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150711005416/http://mirknig.com/knigi/history/1181426897-politika-vatikana-i-katolicheskoy-cerkvi-v-zapadnoy-belorussii-1918-1939.html |date=2015-07-11 }} / Я. Н. Мараш. — Минск : Беларусь, 1983. — 96 с.
* На пераломе эпох : станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917—1920 гг.) / П. І. Брыгадзін, У. Ф. Ладысеў. — Мінск, БДУ, 1999. — 127 с.
* Паміж Усходам і Захадам : станаўленне дзяржаўнасці і тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі (1917—1939 гг.) / П. І. Брыгадзін, У. Ф. Ладысеў. — Мінск, БДУ, 2003. — 307 с.
* [http://mirknig.com/knigi/history/1181436462-osnovnye-momenty-istoricheskogo-razvitiya-zapadnoy-ukrainy-i-zapadnoy-belorussii.html Основные моменты исторического развития Западной Украины и Западной Белоруссии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170519200701/http://mirknig.com/knigi/history/1181436462-osnovnye-momenty-istoricheskogo-razvitiya-zapadnoy-ukrainy-i-zapadnoy-belorussii.html |date=2017-05-19 }} / В. И. Пичета. — Москва : Государственное социально-экономическое издательство, 1940. — 136 с.
* ''Полуян, В. А.'' Революционное и национально-освободительное движение в Западной Белоруссии в 1920—1939 гг. / В. А. Полуян, И. В. Полуян. — Минск : Государственное издательство БССР, 1962. — 220 c.
* ''Полуян, В. А.'' Революционно-демократическое движение в Западной Белоруссии (1927—1939 гг.) / В. А. Полуян. — Минск : Наука и техника, 1978. — 357 с.
* ''Полуян, И. В. ''Западная Белоруссия в период экономического кризиса, 1929—1933 гг. / И. В. Полуян; под ред. М. П. Костюка. — Минск : Навука і тэхніка, 1991. — 207 с.
* Революционный путь Компартии Западной Белоруссии (1921—1939 гг.) / А. Н. Мацко [и др.]. — Минск : Беларусь, 1966. — 401, [2] с.

=== Мәҡәләләр ===
* ''Трафімчык, А.'' «Раз абсеклі Беларуса Маскалі ды Ляхі…». Падзел Беларусі 1921 г. у паэтычным асэнсаванні Янкі Купалы / А. Трафімчык // Дзеяслоў. — 2012. — № 2 (57). — C. 275—294. ([http://www.gants-region.info/publ/raz_absekli_belarusa_maskali_dy_ljakhi_padzel_belarusi_1921_g_u_paehtychnym_asehnsavanni_janki_kupaly/3-1-0-231 Ч. 1]; [http://www.gants-region.info/publ/raz_absekli_belarusa_maskali_dy_ljakhi_padzel_belarusi_1921_g_u_paehtychnym_asehnsavanni_janki_kupaly/3-1-0-232  Ч. 2])
* ''Трафімчык, А.'' Хто чужаніцы? Якуб Колас пра падзел Беларусі 1921 года / А. Трафімчык // Дзеяслоў. — 2012. — № 5 (60). — C. 279—292. ([http://www.gants-region.info/publ/khto_chuzhanicy_jakub_kolas_pra_padzel_belarusi_1921_goda/3-1-0-233 Ч. 1]; [http://www.gants-region.info/publ/khto_chuzhanicy_jakub_kolas_pra_padzel_belarusi_1921_goda/3-1-0-234 Ч. 2])
== Һылтанмалар ==

* [http://krasnoe.tv/node/6469 «Освобождение»] — документальный фильм об освобождении Западной Украины и Западной Белоруссии. 1940 г.

[[Категория:Польшала XX быуат]]
[[Категория:Көнбайыш Белоруссия]]