Массаның атом берәмеге битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Викиһүҙлек}}

'''Массаның атом берәмеге''' (урыҫса билдәләмәһе: а. е. м. (атомная единица массы); халыҡ-ара: u), шулай уҡ '''дальтон''' (русса билдәләмәһе — Да, халыҡ-ара билдәләмәһе: Da) шулай уҡ '''углерод берәмеге''' системанан тыш масса берәмеге атомдар, атом ядролары һәм [[Элементар киҫәксә|элементар]] киҫәксәктәренең массаһы өсөн ҡулланыла. Массаның атом берәмеге итеп ирекле углерод 12C [[Атом|атомының]] 1⁄12 массаһы ҡабул ителә.<ref name="Положение">{{Cite web|url=http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/pp879.pdf#page=9|title=Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации|author=|website=Федеральный информационный фонд по обеспечению единства измерений|date=|publisher=[[Росстандарт]]|accessdate=2017-05-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170918102920/http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/pp879.pdf#page=9|archivedate=2017-09-18|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170918102920/http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/pp879.pdf#page=9 |date=2017-09-18 }}</ref><ref name="BIMP">{{Cite web|url=http://www.bipm.org/en/publications/si-brochure/table7.html|title=Non-SI units accepted for use with the SI, and units based on fundamental constants|author=|date=2014|website=SI Brochure: The International System of Units (SI)|publisher=[[Международное бюро мер и весов]]|accessdate=2015-08-15|archivedate=2014-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141111153328/http://www.bipm.org/en/publications/si-brochure/table7.html|deadlink=no}}</ref>

Массаның атом берәмеге [[Халыҡ-ара берәмектәр системаһы]] (СИ<ref name="Положение"/><ref>{{Cite web|url=http://www.leotec.ru/upload/iblock/432/432b148f277da39bdd5df10e1cd52d2d.pdf|title=ГОСТ 8.417-2002. Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы величин.|accessdate=2015-01-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121110154140/http://www.leotec.ru/upload/iblock/432/432b148f277da39bdd5df10e1cd52d2d.pdf#page=8|archivedate=2012-11-10|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121110154140/http://www.leotec.ru/upload/iblock/432/432b148f277da39bdd5df10e1cd52d2d.pdf |date=2012-11-10 }}</ref>) берәмегенә түгел, әммә Халыҡ-ара үлсәмдәр һәм ауырлыҡтар комитеты уны СИ берәмектәрендә ҡулланыуға рөхсәт ителгән. [[Рәсәй Федерацияһы]]нда системанан тыш берәмек сифатында ҡулланыла.<ref name="BIMP"/><ref name="Положение"/> ГОСТ 8.417-2002 һәм «Рәсәй Федерацияһында ҡулланыуға рөхсәт ителгән дәүмәлдәр берәмектәре тураһындағы Положение»ға ярашлы, «массаның атом берәмеге» берәмегенең атамаһын һәм билдәләмәһен өлөштәре һәм күп һанлы СИ префикстары менән ҡулланыу рөхсәт ителмәй.<ref name="Положение"/><ref>{{Cite web|url=http://www.leotec.ru/upload/iblock/432/432b148f277da39bdd5df10e1cd52d2d.pdf|title=ГОСТ 8.417-2002. Государственная система обеспечения единства измерений. Единицы величин.|accessdate=2015-01-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121110154140/http://www.leotec.ru/upload/iblock/432/432b148f277da39bdd5df10e1cd52d2d.pdf#page=8|archivedate=2012-11-10|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121110154140/http://www.leotec.ru/upload/iblock/432/432b148f277da39bdd5df10e1cd52d2d.pdf |date=2012-11-10 }}</ref> Әммә өлөшлө һәм ҡабатланған берәмектәрҙе берәмектең синонимик атамаһы менән ҡулланыу рөхсәт ителә; мәҫәлән, биологик макромолекулаларҙың массалары йыш ҡына килодальтондарҙа (кДа) һәм мегадальтондарҙә (МДа) бирелә, ә милли спектрометрик аппараттың һиҙгерлеге миллидальтондарға (мДа) һәм микродальтонда (мДа).

1960 йылда ИЮПАП (Международный союз теоретической и прикладной физики) һәм 1961 йылда ИЮPАК ҡулланыуға тәҡдим ителә. Рәсми рәүештә инглиз телле atomic mass unit (a. m. u.) һәм аныҡраҡ unified atomic mass unity (u. a. m. o.Массаның универсаль атом берәмеге; рус телле фәнни һәм техник сығанаҡтарҙа һуңғыһы һирәгерәк ҡулланыла.

== Һан яғынан мәғәнәһе ==
Фән һәм техника өсөн мәғлүмәттәр буйынса комитет тәҡдим иткән 2018 йылға массаның атом берәмеге (а. е.м атомная единица массы:<ref>{{Cite web|url=https://physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Value?u|title=Unified atomic mass unit|author=|date=|work=The NIST Reference on Constants, Units, and Uncertainty|publisher=NIST|accessdate=2019-05-20|lang=en|archive-date=2019-03-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20190322232304/https://physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Value?u|deadlink=no}}</ref>

: {{Num|1|а. е. м.}}{{Nbsp}}= 1,660 539 066 60(50)⋅10−27 кг.

{{Num|1|а. е. м.}} граммдарҙа сағылдырылған, һан яғынан тиерлек Авогадро һанының кире өлөшөнә тиң (өҫтәүенә, Авогадро номерын фиксациялау юлы менән моль билдәләмәһен үҙгәрткәнгә тиклем тигеҙлек теүәл була), йәғни 1/<var>N{{sub|A}}</var>, [[:ru:Моль (единица измерения)|моль]]{{sup|−1}}. сағыла. Бер мольға грамм менән сағылдырылған билдәле бер матдәнең моляр массаһы һан яғынан был матдәнең молекула массаһына тап килә.

Элеменар киҫәксәләрҙең массаһы, ғәҙәттә, электронвольталарҙа сағыла, шуға күрә эВ һәм а араһындағы күсереү коэффициенты мөһим булып тора. {{S|а. е. м.}}:

: {{Num|1|а. е. м.}}{{Nbsp}}= 0,931 494 102 42(28) ГэВ/c2;
: {{Num|1|ГэВ/<var>c</var>{{sup|2}}}}{{Nbsp}}= 1,073 544 102 33(32) а. е. м.<ref name="CODATA allascii">http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131208020310/http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt |date=2013-12-08 }} Fundamental Physical Constants — Complete Listing</ref>

Бында <var>c</var> — [[яҡтылыҡ тиҙлеге]].

== Тарихы ==
[[Атом массаһы]] төшөнсәһен Джон Дальтон 1803 йылда индерә, атом массаһын үлсәү берәмеге булып тәүҙә ''водород'' атомы массаһы (углерод шкалаһы тип атала) хеҙмәт итә. 1818 йылда Берцелиус кислород атом массаһы таблицаһын баҫтырып сығара, таблицала кислород массаһы 103 балға тигеҙ тип ҡабул ителә, башҡа элементтарҙың массаһы кислород менән сағыштырала. Берцелийҙың атом массаһы системаһы 1860-сы йылдарға тиклем өҫтөнлөк итә, химиктар водород шкалаһын ҡабаттан ҡабул итә. Әммә 1906 йылда кислород шкалаһына күсәләр, уға ярашлы атом массаһының 1⁄16 өлөшө атом массаһы берәмеге итеп алына. Кислород изотоптары асылғандан һуң (<sup>16</sup>O, <sup>17</sup>O, <sup>18</sup>O) атом массалары ике шкала буйынса күрһәтелә башлай: химик матдә тәбиғи кислород атомының уртаса массаһының 1⁄16 өлөшөнә нигеҙләнгән, ә физик массаһы <sup>16</sup>O нуклид атомының 1⁄16 массаһына тиң. Ике шкаланы ҡулланыу бер нисә етешһеҙлеккә эйә була, шуға күрә 1960 йылда халыҡ-ара теоретик һәм ғәмәли физика союзының X Генераль Ассамблеяһы (IUPAP), ә 1961 йылда Халыҡ-ара теоретик һәм ғәмәли химия союзы конгресы (IUPAC) углерод шкалаһын ҡабул итә.<ref>{{Китап|автор={{nobr|Деньгуб В. М.}}, {{nobr|Смирнов В. Г.}}|заглавие=Единицы величин. Словарь-справочник|ответственный=|ссылка=|место=М.|издательство=Издательство стандартов|год=1990|том=|страниц=|страницы=23|isbn=5-7050-0118-5|ref=}}</ref>

== Ҡабатлы һәм өлөшлө берәмектәр ==
{{Кратные и дольные единицы|дальтон|Да|Da|3|6|3|6}}

== Һылтанмалар ==
* [http://goldbook.iupac.org/U06554.html Рәсми тәртиптә бирелеше]
* [http://physics.nist.gov/cuu/Constants/Table/allascii.txt Fundamental Constants Physical — Complete Listing]{{Ref-en}}
* [http://www.chem100.ru/art.php?t=aem Бер атом масса берәмеге / химигы Белешмә]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=|часть=Атомные единицы массы|ссылка часть=|заглавие=Физический энциклопедический словарь (в 5{{nbsp}}т.)|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=Б. А. Введенский|издание=|место=М.|издательство=Сов. энциклопедия|год=1960|том=1|страницы=117|столбцы=|страниц=664|серия=|isbn=|тираж=|ref=}}
* {{Китап|автор=Гаршин А. П.|часть=Относительная атомная масса|ссылка часть=|заглавие=Общая и неорганическая химия в схемах, рисунках, таблицах, химических реакциях: Учебное пособие|оригинал=|ссылка=http://ir.nmu.org.ua/bitstream/handle/123456789/145932/f48e3222f8c10bdd47910b3dcfe58554.pdf?sequence=1&isAllowed=y|викитека=|ответственный=|издание=|место=СПб.|издательство=Питер|год=2011|том=|страницы=11—13, 16—19|столбцы=|страниц=288|серия=|isbn=978-5-459-00309-3|тираж=|ref=}}{{Недоступная ссылка|accessdate=Сентябрь 2018|fix-attempted=InternetArchiveBot}}
* {{Китап|автор=|часть=Атомная единица массы|ссылка часть=http://femto.com.ua/articles/part_1/0221.html|заглавие=Физическая энциклопедия (в 5{{nbsp}}т.)|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=А. М. Прохоров (ред. кол.)|издание=|место=М.|издательство=Сов. энциклопедия|год=1988|том=1|страницы=151—152|столбцы=|страниц=704|серия=|isbn=|тираж=|ref=}}
* {{Китап|автор=|часть=Атомная единица массы|заглавие=Химическая энциклопедия (в 5{{nbsp}}т.)|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=И. Л. Кнунянц (ред. кол.)|издание=|место=М.|издательство=Сов. энциклопедия|год=1988|том=1|страницы=216|столбцы=|страниц=623|серия=|isbn=|тираж=|ref=}}
[[Категория:Химияның төп положениелары һәм билдәләмәләре]]
[[Категория:Физик константалар]]
[[Категория:Атом физикаһы]]
[[Категория:Физикала масса үлсәү берәмектәре]]