Нутрия битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Taxobox
| name = Нутрия
| image file = Myocastor coypus.jpg
| regnum = Хайуандар
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis = [[Имеҙеүселәр]]
| ordo = [[Кимереүселәр]]
| familia = '''Нутрия һымаҡтар'''
| genus = '''Нутриялар'''
| species = '''Нутрия'''
| latin = {{btname|Myocastor coypus| <br>[[Молина, Хуан Игнасио|(Molina]], [[1782]])}}
| commons = Myocastor coypus
| wikispecies = Myocastor coypus
| range map = Mapa Myocastor coypus.png
}}
{{Международная Красная книга|LC|14085}}

'''Нутрия'''<ref name="а">{{Книга:Пятиязычный словарь названий животных. Млекопитающие|страницы=199}}</ref> йәки һаҙ ҡондоҙо<ref name="а" /><ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Болотный бобр|[[Брандт, Эдуард Карлович|Брандт Э. К.]]}}</ref> ({{lang-lat|Myocastor coypus}}) — [[кимереүселәр]] отрядының нутрия һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған имеҙеүсе. Ғәҙәттә нутриялар үҙ ғаиләһенә (Myocastoridae) иннә, әммә был классификацияның дөрөҫлөгөн молекуляр генетик тикшеренеүҙәр кире ҡаға<ref>{{Статья|автор=Galewski T., Mauffrey J.-F., Leite Y. L. R., [[Паттон, Джеймс|Patton J. L.]], Douzery E. J. P.|заглавие=Ecomorphological diversification among South American spiny rats (Rodentia; Echimyidae): a phylogenetic and chronological approach|год=2005|язык=en|издание=[[Molecular Phylogenetics and Evolution]]|тип=journal|том=34|выпуск=3|страницы=601—615|issn=1055-7903|doi=10.1016/j.ympev.2004.11.015|pmid=15683932}}</ref><ref>{{Статья|автор=Upham N. S., Patterson B. D.|заглавие=Diversification and biogeography of the Neotropical caviomorph lineage Octodontoidea (Rodentia: Hystricognathi)|год=2012|язык=en|издание=[[Molecular Phylogenetics and Evolution]]|тип=journal|том=63|выпуск=2|страницы=417—429|issn=1055-7903|doi=10.1016/j.ympev.2012.01.020|pmid=22327013}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://www.researchgate.net/publication/264532034_Diversification_of_South_American_spiny_rats_Echimyidae_A_multigene_phylogenetic_approach|автор=Fabre P.-H., Galewski T., Tilak M. K., Douzery E. J. P.|заглавие=Diversification of South American spiny rats (Echimyidae): a multigene phylogenetic approach|год=2013|язык=en|издание=[[Zoologica Scripta]]|тип=journal|том=42|выпуск=2|страницы=117—134|issn=1463-6409|doi=10.1111/j.1463-6409.2012.00572.x|archivedate=2021-06-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210604105900/https://www.researchgate.net/publication/264532034_Diversification_of_South_American_spiny_rats_Echimyidae_A_multigene_phylogenetic_approach}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsbl.2014.0266|автор=Fabre P.-H., Vilstrup J. T., Raghavan M., Sarkissian C. der, Willerslev E.|заглавие=Rodents of the Caribbean: origin and diversification of hutias unravelled by next-generation museomics|год=2014|язык=en|издание=[[Biology Letters]]|тип=journal|том=10|выпуск=7|страницы=20140266|issn=1744-957X|doi=10.1098/rsbl.2014.0266|pmid=25115033|archivedate=2021-07-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210722160537/https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsbl.2014.0266}}</ref>.

Дөйөм атамаһы Myocastor {{lang-grc|μυο- +κάστωρ}} килеп сыҡҡан: «сысҡан һымаҡ ҡондоҙ»

== Таралышы ==
[[Көньяҡ Америка]] тропик бүлкәттәренең субтропик һәм көньяҡ өлөшөнөң урман зонаһында таралған; [[Төньяҡ Америка]]ла, [[Европа]]ла, [[Урта Азия]]ла, [[Кавказ]] аръяғында һәм [[Төньяҡ Кавказ]]да, [[Ҡырғыҙстан]]да һәм [[Тажикстан]]да яраҡлашҡан. Ареалы йылы йәки һыуыҡ ҡышҡа ҡарап киңәйә йәки кәмей. Ҡайһы бер осраҡтарҙа һыуыҡ ҡыш туҡлыҡлы нутрияларҙың бөтөнләй юҡҡа сығыуына килтерә, мәҫәлән, [[Скандинавия]]ла һәм 1980-се йылдарҙа [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-тың төньяҡ штаттарында<ref>{{статья|автор=Carter, Jacoby; Billy P. Leonard.|заглавие=A Review of the Literature on the Worldwide Distribution, Spread of, and Efforts to Eradicate the Coypu (Myocastor coypus)|издание=Wildlife Society Bulletin|volume=30|номер=1|год=2002|pages=162–175}}</ref>.

== Ҡылыҡһырлама ==
Кәүҙә оҙонлоғо 60 см тиклем, ауырлығы 12 кг етә. Йөн япмаһы ҡаты ҡылдан һәм ҡыҫҡа ҡуйы аҫҡы йөндән тора; һорғолт көрән, ян- яғы асығыраҡ төҫтә. Башы ҙур, күҙе һәм ҡолағы бәләкәй. Танау тишегендә һыуға сумғанда тартылған япҡыс мускулдары бар. Аяғы ҡыҫҡа, алғыһы 4 бармаҡлы, артҡыһы 5 бармаҡлы, оҙонораҡ һәм ҙурыраҡ; артҡы аяғының бармаҡтары, тышҡыһынан башҡа, йөҙөү ярылары м-н тоташтырылған. Ҡойроғо 45 см тиклем, йомро, тәңкәле тире менән ҡапланған.

== Үрсеүе ==
Нутрия йыл әйләнәһенә үрсеүгә һәләтле һәм ярайһы уҡ үрсемле. Әгәр ата заттарҙың даими әүҙем һәм енси теләге һәр саҡ булһа, инә заттар 25 — 30 көндән аша әүҙем булалар.
Моногам. Енси яҡтан 3 — 8 айҙа өлгөрә, йылына 2 тапҡыр 2 — 8 бала тыуҙыра. 8—10 йыл йәшәй.

== Йәшәйеше һәм туҡланыуы ==
[[Файл:Myocastor_coypus4.jpg|thumb|Йөҙөп барыусы нутрия]]
[[Файл:Nutria population in Weilerswist, Germany low res.ogv|thumb|Вайлерсвистта нутрия популяцияһы]]

Эңерҙә һәм төндә әүҙем. Ярым һыу йәшәү рәүеше алып бара, күл, һаҙлыҡ һәм яй ағымлы йылға ярҙарын төйәк итә. Текә ярҙа өң ҡаҙа йәки түңгәктәрҙә, екән һәм ҡамыш үҫентеләрендә асыҡ оя яһай. Тотош урманлы урындарҙы яратмай, тауҙарға (Анд тауҙарына) [[диңгеҙ кимәле]]нән 1200 м бейегерәк күтәрелмәй. Чонос архипелагында ([[Чили]]) тоҙло һәм тоҙло һыу ятҡылыҡтарының ярҙары буйында йәшәй.

Һыу үҫемлектәре менән туҡлана. [[Ҡамыш]] һәм [[екән]] тамырһабаҡтары, һабаҡтары һәм япраҡтары менән туҡлана. Өҫтәмә аҙыҡ булып [[һыу сәтләүеге]], [[томбойоҡ]], һыу ебәге, [[Һөлөктәр|һөлөк]], моллюскылар тора.

Нутриялар ярым күсмә тормош алып бара, аҙыҡ-түлек һәм йәшәү урыны уңайлы булған ерҙе оҙаҡҡа тороп ҡала. Төркөмдә 2 — 13 нутрия була. Йәштәре, ғәҙәттә, яңғыҙ йәшәйҙәр.

Ул шәп йөҙә һәм сума. Һыу аҫтында 10 минутҡа тиклем булырға мөмкин. Эҫе көндәрҙә ул аҙ хәрәкәт итә һәм, ғәҙәттә, күләгәлә йәшеренә. Туңыусы һыу ятҡылыҡтарында йәшәргә яраҡлашмаған — һыуыҡтан һәм йыртҡыстарҙан һаҡланырлыҡ ышаныслы оя төҙөмәй. [[Ҡондоҙ]], [[ондатра]] һәм башҡа төньяҡ ярым һыу кимереүселәре кеүек ҡышҡа аҙыҡ һаҡламай.

== Халыҡ хужалығында ҡулланылышы ==
[[Башҡортостан]]да — ҡиммәтле тиреле йәнлекселек объекты, аҫрау системаһы — ситлектә. Ите ашарға яраҡлы.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Болотный бобр|[[Брандт, Эдуард Карлович|Брандт Э. К.]]}}
* {{книга|автор=[[Верещагин, Николай Кузьмич|Верещагин Н. К.]]|заглавие=Болотный бобр (нутрия), его разведение и промысел в водоемах Закавказья|место=Баку|издательство=изд-во АН Азербайджанской ССР|год=1950|страниц=145}}
* Sandro Bertolino, Aurelio Perrone, and Laura Gola «Effectiveness of coypu control in small Italian wetland areas» Wildlife Society Bulletin Volume 33, Issue 2 (June 2005) pp. 714-72.
* Carter, Jacoby and Billy P. Leonard: «A Review of the Literature on the Worldwide Distribution, Spread of, and Efforts to Eradicate the Coypu (Myocastor coypus)» Wildlife Society Bulletin, Vol. 30, No. 1 (Spring, 2002), pp. 162—175.
* Carter, J., A.L. Foote, and L.A. Johnson-Randall. 1999. Modeling the effects of nutria (Myocastor coypus) on wetland loss. Wetlands 19(1):209-219
* Lauren E. Nolfo-Clements: ''Seasonal variations in habitat availability, habitat selection, and movement patterns of Myocastor coypus on a subtropical freshwater floating marsh.'' (Dissertation) [[Tulane University]]. New Orleans. 2006. ISBN 0-542-60916-9
* Sheffels, Trevor and Mark Systma. «Report on Nutria Management and Research in the Pacific Northwest» Center for Lakes and Reservoir Environmental Sciences and Resources, Portland State University. December 2007. Available on-line: [https://web.archive.org/web/20100605003204/http://www.clr.pdx.edu/docs/CLR_nutria_report.pdf]
{{ВС}}

[[Категория:Кимереүселәр]]
[[Категория:Төньяҡ Америка һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Башҡортостан хайуандары]]
[[Категория:1782 йылда тасуирланған хайуандар]]