Оло Башҡортостан битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
{{Башҡа мәғәнәләре|Башҡортостан (мәғәнәләр)}}
'''Оло Башҡортостан''' — [[:ru:ВЦИК|ВЦИК]]-тың [[1922]] йылдың 14 июнендәге декреты нигеҙендә барлыҡҡа килгән яңы сиктәрҙәге [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы]]. 
Һөҙөмтәлә Башҡортостандың Көнсығыш  менән Көнбайышы бергә ҡушыла. Оло Башҡортостан барлыҡҡа килеү менән [[СССР]]-ҙа йәшәгән башҡортарҙың 87%-ы [[Башҡорт АССР-ы]]на берләшә, шул арҡала төп милләт сағыштырмаса һан күләме буйынса 2,5 тапҡырға үҫә. Оло Башҡортостан тигән атама 1930 йй. кантон-улус административ бүленеш бөтөрөлгәнгә тиклем ҡулланылған.

== Тарих ==
[[Файл:Big Bashkiriya - ru.svg|200px|thumb|[[Әхмәтзәки Вәлиди]] буйынса «Оло Башҡортостан»дың ([[Башҡортостан автономияһы]]ның) самалап билдәләнгән сиктәре]]
[[Файл:Greater Bashkiria in 1922.svg|thumb|right|250px|1922 йылда Башҡортостан АССР-ы сиктәренең үҙгәреүе]]

ВЦИК ҡарар итә:
«I. [[Өфө губернаһы]]н бөтөрөргә, [[Өфө]], [[Бөрө (ҡала)|Бөрө]], [[Бәләбәй (ҡала)|Бәләбәй]], [[Златоуст өйәҙе|Златоуст]] өйәҙҙәрен БАССР составына индерергә...»
Махсус төҙөлгән комиссияның докладында республика [[X быуат]]тан алып йәшәгән халыҡтар, Башҡортостанды колонияға әүерелдереү, башҡорт ерҙәрен талау, [[башҡорт ихтилалдары|баш күтәреүҙәр]] тураһында төплө тарихи белешмәләр бирелә. Унда төп халыҡ — аҫаба башҡорттарҙың [[Дим (йылға)|Дим]], [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]], Ыҡ йылғаларының түбәнге өлешөндә, Өфө губернаһынын Бәләбәй, Бөрө, Миңзәлә өйәҙҙәрендә йәшәүен раҫлаусы тарихи документтар булыуы әйтелә.

Башҡортостанды яулап алыу өсөн йөҙҙәрсә мең урыҫтар күсереп ултыртылған [[Өфө]], [[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]], Көнбайыш Башҡортостан —башҡорттарҙың борондан килгән ере, тик уның Башҡорт республикаһына индерелмәгән булыуы билдәләнә.

Автономияға нигеҙ һалыусыларҙың береһе булған [[Зәки Вәлиди|Әхмәтзәки Вәлиди]] [[Башҡортостан автономияһы]] сиктәренең ысынбарлыҡтағы картаһын төҙөгән<ref>{{книга
 |автор         = Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.
 |заглавие      = Парламентаризм в Башкортостане: история и современность
 |ссылка        = http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = ГРИ «Башкортостан»
 |год           = 2005
 |том           =
 |страниц       = 304
 |страницы      = 51
 |isbn          = 
}}</ref>. Был ерҙәр 1922 йылда барлыҡҡа киләсәк Оло Башҡортостан территорияһынан да киңерәк, сөнки уның эсенә Миңзәлә өйәҙе, [[Златоуст өйәҙе|Златоуст]], [[Верхнеурал өйәҙе|Верхнеурал]] өйәҙенең бер өлөшө, шулай уҡ [[Троицк өйәҙе|Троицк]], [[Силәбе өйәҙе|Силәбе]] һәм Шадрин өйәҙҙәренең башҡорт улустары ингән булған<ref>{{статья
 |автор         = Таймасов Р. С., [[Хамидуллин, Салават Ишмухаметович|Хамидуллин С. И.]]
 |заглавие      = Большая Башкирия
 |ссылка        = http://www.vatandash.ru/index.php?article=1816
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 2009
 |том           = 
 |номер         = 5
 |страницы      = 
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}</ref>. Граждандар һуғышы ваҡиғалары менән бәйле Бөтөн башҡорт ҡоролтайының проекты тулыһынса тормошҡа ашырылмайса ҡалған, һәм автономиялы республика тик «[[Бәләкәй Башҡортостан|Бәләкәй Башҡортостан]]» сиктәрендә генә барлыҡҡа килгән.

Граждандар һуғышы тамамланыу алдынан Башҡорт хөкүмәтенең бурысы булып республика территорияһын элекке [[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы|Башҡорт кантон]]дары нигеҙендә киңәйтеү мәсьәләһе торған. {{comment|Башҡорт АССР-ы халыҡ комиссарҙары Советы|Башҡорт республикаһы СНК}} рәйесе Муллаян Дәүләтша улы Халиҡов Муллаян етәкләгән Комиссия Оло Башҡортостан составына Магнит (Әтәс) тауының тирә-яғындағы ерҙәрҙе (хәҙерге Магнитогорск ҡалаһы), [[Ырымбур]] ҡалаһын, тотош Өфө губернияһын, шул иҫәптән — Өфө ҡалаһын, [[Златоуст]]ың тау-завод районын, Архангель клинын, Ыҡ йылғаһы буйындағы Миңзәлә өйәҙенең башҡорт улустарын индереүҙе тәҡдим иткән.<ref>Проект административной комиссии по расширению «Большой Башкирии», утверждённый Президиумом [[Башҡортостан үҙәк башҡарма комитеты|БашЦИКа]] от 20 июля 1921</ref>

Хәмиҙуллин С. И. һәм Таймаҫов Р. С. раҫлауынса, Оло Башҡортостандың барлыҡҡа килеүендә 1920 йылда Өфө губернаһында тоҡанған {{comment|Һәнәклеләр сығышы||«Ҡарағош» яуы}} баш күтәреүселәренең Башҡордстанға Өфө губернаһын индереүҙе талап итеүсе лозунгылары ҙур роль уйнаған.

== Территорияһы ==
[[Файл:Başqortostan ASSR 1927.jpg|thumb|Башҡортостан АССР-ы кантондары 1927 йылда]]
Оло Башҡортостан «Бәләкәй Башҡортостан», Силәбе губернаһына бирелгән [[Ялан кантоны|Ялан кантоны]]нан башҡа, һәм [[Бәләбәй өйәҙе|Бәләбәй]], [[Бөрө өйәҙе|Бөрө]], Өфө өйәҙе һәм бөтөрөлгән [[Өфө губернаһы|Өфө  губернаһының]] бер өлөшө булған [[Златоуст өйәҙе|Златоуст өйәҙе]] территорияларын үҙ эсенә алған<ref>{{статья
 |автор         = Таймасов Р. С., [[Хамидуллин, Салават Ишмухаметович|Хамидуллин С. И.]]
 |заглавие      = Большая Башкирия
 |ссылка        = http://vatandash.ru/index.php?article=1824
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 2009
 |том           = 
 |номер         = 6
 |страницы      = 
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}</ref>. Автономиялы Республиканың баш ҡалаһы - [[Өфө]].

1924 йылда Туҡ-Соран кантоны, Башҡорт АССР-ы составынан сығарылып, Ҡырғыҙ Автономиялы Социалистик Совет Республикаһына (1920—1925) бирелгән.

Административ яҡтан, Оло Башҡортостан Республикаһы территорияһы 8 кантондан торған: [[Арғаяш кантоны|Арғаяш]], [[Бәләбәй кантоны|Бәләбәй]], [[Бөрө кантоны|Бөрө]], [[Йылайыр кантоны|Йылайыр]], [[Мәсәғүт кантоны|Мәсәғүт]], [[Тамьян-Ҡатай кантоны|Тамъян-Ҡатай]] һәм [[Өфө кантоны|Өфө]]<ref>{{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = Большая Башкирия. // Башкортостан: краткая энциклопедия
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Башкирская энциклопедия
 | год           = 1996
 | том           = 
 | страниц       = 672
 | страницы      = 187
 | isbn          = 5-88185-001-7
 | ref           = 
}}</ref>.

== Дәүләт идараһы органдары ==
Башҡордстан һәм Өфө губернаһы дәүләт органдарының ҡушылыуы һөҙөмтәһендә Автономиялы Башҡорт Совет Республикаһының РКП(б) обкомы, Үҙәк Башҡарма Комитеты (ЦИК), Халыҡ Комиссарҙары Советы (СНК), халыҡ комиссариаты барлыҡҡа килгән. Берләшкән ваҡытта яңы учреждениелар составында бөтөрөлгән Өфө губернаһы вәкилдәре күпселекте тәшкил иткән. Республиканың халыҡ комиссарҙары Советы рәйесе посын Халиҡов Муллаян Дәүләтша улы Дһаҡлап ҡала. [[Башҡортостан үҙәк башҡарма комитеты]]ның яңы рәйесе итеп Хафиз Ҡушай улы Ҡушаев тәғәйенләнә, 1922 йылдың сентябренә тиклем Башҡортостан өлкә комитеты менән Андрей Илья улы Жеханов етәкселек иткән, аҙаҡ - Борис Николай улы Нимвицкий.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Тарихи Башҡортостан]]
* [[Башҡортостан]]
* [[Башҡорт АССР-ы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Әҙәбиәт ==
* ''[[Кульшарипов, Марат Махмутович|Кульшарипов М. М.]]'' З. Валидов и образование Башкирской Автономной Советской Республики. Уфа, 1992.
* ''[[Юлдашбаев, Билал Хамитович|Юлдашбаев Б. Х.]]'' Новейшая история Башкортостана. Уфа, 1995.

== Һылтанмалар ==
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = Большая Башкирия. // Башкортостан: краткая энциклопедия
 | ссылка        = 
 | ответственный = 
 | место         = Уфа
 | издательство  = Башкирская энциклопедия
 | год           = 1996
 | том           = 
 | страниц       = 672
 | страницы      = 187
 | isbn          = 5-88185-001-7
 | ref           = 
}}
* {{статья
 |автор         = Таймасов Р. С., [[Хамидуллин, Салават Ишмухаметович|Хамидуллин С. И.]]
 |заглавие      = Большая Башкирия
 |ссылка        = http://www.vatandash.ru/index.php?article=1816
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 2009
 |том           = 
 |номер         = 5
 |страницы      = 70—85
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}
* {{статья
 |автор         = Таймасов Р. С., [[Хамидуллин, Салават Ишмухаметович|Хамидуллин С. И.]]
 |заглавие      = Большая Башкирия
 |ссылка        = http://vatandash.ru/index.php?article=1824
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 2009
 |том           = 
 |номер         = 6
 |страницы      = 
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}
* {{YouTube|I1FEMHH2JBU&feature=relmfu|''Рождение Башкирской Республики''}}
* {{YouTube|_5Pesbf4MvA|«Мятеж». Крестьянские восстания в Уфимской губернии 1918-1920 гг. и образование "Большой Башкирии"}}
* {{YouTube|0ZkoHxhHZG8|logo=1|Образование Большой Башкирии}}
* {{YouTube|zQH3idUZGMY|logo=1|15 ноября — День провозглашения Башкирской республики}}
* [http://www.youtube.com/playlist?list=PL242BCA6C1C9B75FB ''Рождение Башкирской Республики. В 9-ти частях''] — {{YouTube}}
{{hist-bash-stub}}
{{Кантоны Башкирской АССР}}


== Сығанаҡ ==
* Образование Башкирской Советской Социалистической Республики. Сборник документов и материалов. Уфа, 1953.
* Кульшарипов М. М. З. Валидов и образование Башкирской Советской Республики. Уфа, 1992.
* [http://www.rbtl.ru/encikl/bbb/bol_bashk.htm Большая Башкирия] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090410024621/http://www.rbtl.ru/encikl/bbb/bol_bashk.htm |date=2009-04-10 }}

[[Категория:Башҡортостан тарихы]]
[[Категория:Силәбе өлкәһе тарихы]]
[[Категория:1922 йылдағы Башҡортостан]]
[[Категория:1990 йылдағы Башҡортостан]]