Прут походы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Вооружённый конфликт
|конфликт     =  Прут походы
|изображение  =  [[Файл:Prut_pohod_in_1711.gif|300px]]
|заголовок    =  1711 йылғы Прут походы картаһы 
|часть        =  [[1710—1713 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы]]
|дата         =  июль 1711
|место        =   [[Прут (йылға)|Прут]], [[Молдавия кенәзлеге]]
|итог         =  Асман империяһы еңеүе
|командир1    =  [[Файл:Flag of Tzar of Muscovia.svg|border|22px]] [[Пётр I]]<br />{{ Рәсәй Флагы }} [[Шереметев, Борис Петрович|Борис Шереметев]]<br />[[Файл:Flag of Moldavia.svg|border|22px]] [[Кантемир, Дмитрий Константинович|Дмитрий Кантемир]] 
|командир2    =  {{Флаг|Асман империһыя|1517}} [[Балтаджи Мәхмүд-паша]]<br />[[Файл:Flag of the Crimean Tatar people.svg|border|22px]] [[Дәүләт-Гәрәй II]]
|силы1        =  {{Рәсәй Флагы}} 70—80 тыс.<br />[[Файл:Flag of Moldavia.svg|border|22px]] 6  мең.<br /> 160-ҡа тиклем  ҡорал 
|силы2        =  {{ Асман империяһы |  Флагы |1517}} 120 мең<br />[[Файл:Flag of the Crimean Tatar people.svg|border|22px]] 70 мең<br />440 ҡорал
|потери1      =  37 мең һалдат<br />шуның 5 меңе яуҙа һәләк булған
|потери2      =  8 мең яуҙа үлтерелгән
|противник1   =  
{{ Рәсәй Флагы }} [[Рәсәй батшалығы]]<br />[[Файл:Flag of Moldavia.svg|border|22px]] [[Молдавия кенәзлеге]] 
|противник2   =  {{Флагификация|Асман империяһы|1517}} <br />
[[Файл:Flag of the Crimean Tatar people.svg|border|22px]] [[Ҡырым ханлығы]]
}}
{{Русско-турецкие войны}}

'''Прут походы''' — 1710—1713 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышы ваҡытында [[Пётр I]] етәкселегендәге урыҫ армияһының [[1711 йыл]]дың йәйендә [[Ғосман империяһы]]на ҡаршы [[Молдавия кенәзлегенә нигеҙ һалыу|Молдавия кенәзлегенә]] походы. Генерал-фельдмаршал Шереметев Борис Петрович етәкселек иткән армия менән Молдавияға [[Пётр I]] шәхсән үҙе лә бара. [[Ясс]] ҡалаһынан көньяҡҡа яҡынса 75 саҡрымдағы [[Прут]] йылғаһы буйында урыҫ армияһы 120 меңлек төрөк армияһы һәм ҡырым татарҙарының 70 меңлек атлылары тарафынан ярға ҡыҫырыҡлана. Армияның ҡыйын хәлгә тарыуы Петрҙы һөйләшеүҙәр алып барырға мәжбүр итә, уның һөҙөмтәһендә килешеү төҙөлә, был килешеү буйынса [[Азов]] эргәһенең һәм [[Азов диңгеҙе]] яр буйҙарының [[1696 йыл]]да яулап алынған ерҙәре Төркиәгә ҡайтарыла.

== Тарих башы ==
[[Полтава яуында]] еңелгәс, швед короле [[Карл XII]] Ғосман империяһының [[Бендер]] ҡалаһында йәшеренә. Француз тарихсыһы Жорж Удар Карл XII ҡасыуын Петрҙың «төҙөтеп булмаҫлыҡ хатаһы» тип атай<ref>''Молчанов Н. Н.'' Петр Беренсенең дипломатлығы — М., 1986. — С. 279.</ref>. [[Пётр I]] Төркиә менән [[Карл XII]]не төрөк ерҙәренән ҡыуып сығарыу тураһында килешеү төҙөй, әммә Төркиәлә быға ҡарата фекерҙәр үҙгәреп китә, һәм улар швед короленә үҙҙәрендә ҡалырға, унан украин казактары һәм ҡырым татарҙары частары ярҙамында Рәсәйҙең көньяҡ сиктәренә хәүеф тыуҙырырға мөмкинлек бирәләр. Карла XII-нең илдән сығарылып ебәрелеүен талап итеп, Пётр I Төркиәгә һуғыш менән янай башлай, уға яуап итеп, [[1710 йыл]]дың 20 ноябрендә төрөк солтаны [[Әхмәд III]] Рәсәйгә ҡаршы үҙе һуғыш иғлан итә. Был һуғыш башлауҙың төп сәбәбе була.

Төрөктәр яғынын һуғыш ҡырым татарҙарының һәм Асман империяһы вассалдарының Украинаға ҡышҡы һөжүмдәре менән генә сикләнә. [[Пётр I]], [[Молдавия кенәзлегенең]] [[Валахия]] хакимдары ярҙамына таянып, Асман империяһы вассалдары христиандарын төрөктәргә ҡарша яуға күтәрергә өмөт итеп, [[Дунайға (йылға)]] тиклем барып еткән поход ойошторорға ҡара итә.

[[1711 йыл]]дың 6 ([[17 март]]) мартында Пётр I ғәскәр менән Мәскәүҙән сыға, уның менән тоғро әхирәте [[Екатерина Алексеевна]] ла була. Пётр I [[Екатерина Алексеевна]]ны, никахлашыуҙарына тиклем үк (никах1712 йылда ғына үтә) үҙенең ҡатыны һәм батшабикә тип иҫәпләргә бойора. Уға тиклем 10 драгун полкы менән кенәз [[Голицын, Михаил Михайлович]] Молдавия сигенә ҡарай хәрәкәт итә башлай, [[Ливонияның]] төньяғынан был полкҡа ҡушылыу өсөн, 22 йәйәүле ғәскәр полкы менән генерал-фельдмаршал [[Шереметев, Борис Петрович]] сыға. Урыҫтарҙың планы түбәндәгесә була: төрөк ғәскәрҙәренә йөҙөп сығырға мөмкинлек бирмәйенсә, Валахияла Дунайға сығырға, артабан Дунай аръяғындағы Оттоман империяһына буйһонған халыҡтарҙы ихтилалға күтәрергә.

== Прут походында Петр I союздаштары ==
* 30 майҙа, Молдавияға барышлай, Пётр I поляк короле [[Август II]] менән [[Померанияла]] швед корпустарына ҡаршы хәрби эшмәкәрлек алып барыу тураһында килешеү төҙөй. Батша поляк-саксон армияһын 15 мең урыҫ ғәскәре менән тулыландыра, шулай итеп, шведтар яғынан үҙ тылын дошман һөжүменән һаҡламаҡсы була. [[Речь Посполитаяны]] төрөк һуғышына ылыҡтырыу планы тормошҡа ашмай.
* Румын тарихсыһы Арманд Гросс билдәләүенсә, «молдаван һәм валашск боярҙарынан торған делегация батшанан провослав империяһы уларҙы йотоуын үтенеп, Петербург тупһаларын тапайҙар …»<ref>{{Китап:Стати В.: Молдова тарихы|2002||бит =210}}</ref>
* Валахия [[Господары]] [[Константин Брынковян]] ({{lang-ro|Constantin Brâncoveanu}}) 1709 йылда уҡ Рәсәйгә олпатлы делегация ебәрә һәм Рәсәйгә ярҙамға 30 меңлек һалдат корпусы бүлә, урыҫ армияһын аҙыҡ-түлек менән тәьмин итергә вәғәҙә бирә, бының өсөн [[Валахия]] Рәсәй протектораты аҫтында булған бойондороҡһоҙ кенәзлеккә әйләнергә тейеш була. Валахия кенәзлеге ([[Валахия]] (хәҙерге Румыния ере) Дунайҙың һул (төньяҡ) ярына тоташып торған була һәм [[1476 йыл]]дан Асман империяһы вассалы булған. 1711 йылдың июнендә, төрөк армияһы урыҫтарға һөжүм итә, ә урыҫ армияһы, атлы отрядтарҙы иҫәпкә алмағанда, Валахияға барып етмәй, ил кешеләре урыҫ ғәскәре килгән осраҡта ярҙам итәсәктәре тураһында вәғәҙә бирһәләр ҙә, Брынковяну Петр яғына сығырға батырсылыҡ итмәй.
* 1711 йылдың13 апрелендә Пётр ҡырым ханы ярҙамында власҡа килгән проваслав молдова хакимы [[Кантемир, Дмитрий Константинович]] менән йәшерен [[Луцк килешеүе]] төҙөй. Кантемир кенәзлеген (1456 йылданАсман империяһы вассалы) урыҫ батшаһына вассал бойондороҡһоҙлоғона килтерә, бының өсөн ул [[Молдавия кенәзлеге]]нән өҫтөнлөк ала һәм тәхетте мираҫ итеп ҡалдырыу мөмкинлегенә эйә була. Әлеге ваҡытта Прут йылғаһы Румыния менән Молдавия араһында дәүләт сиге иҫәпләнә, XVII—XVIII быуаттарҙа Молдавия кенәзлеге баш ҡалаһы [[Яссы]] менән бергә Пруттың ике яры буйындағы ерҙәрҙе лә үҙ эсенә алған була. Кантимер урыҫ армияһына ян һәм һөңгө менән ҡоралланған молдавтарҙың алты меңле атлыларын ҡуша. Молдав господарының армияһы көслө булмай, ләкин уның ярҙамында кипкән ерҙәрҙә урыҫ ғәскәрҙәрен ашамлыҡ запасы менән тәьмин итеү еңелерәккә төшкән.<ref name=autogenerated1>[[Густерин, Павел Вячеславович]] Төркиәт буйынса беренсе рус белгесе Дмитрий Кантемир. — М., 2008.</ref>
* [[Сербтар]] һәм [[черногорҙар]] рус армияһының яҡынлашыуы тураһында хәбәр алыу менән баш күтәреүселәр хәрәкәте йәйелдереп ебәрәләр, әммә насар ҡоралланған һәм ойошҡанлыҡ яғынан әҙерлекһеҙ булған отрядтар уларҙың ерҙәренә урыҫ ғәскәрҙәре килгәнгә тиклем әллә ни ҡаршылыҡ күрһәтә алмай.

== Урыҫ армияһы ==
Урыҫ армияһы 4 йәйүле ғәскәргә тиклем еткерелә.<ref>[http://rusmilhist.blogspot.com.by/2012/06/1711_25.html 1711 йылғы Прут походында урыҫ регуляр армияһының ойошторолоу мәсьләһенә.]</ref> и 2 драгун [[дивизияһы]]<ref>[http://rusmilhist.blogspot.com.by/2012/06/1711.html1711 йылғы Прут походында урыҫ регуляр армияһының ойошторолоу </ref>:
* Генерал [[Вейде, Адам Адамович]]тың йәйәүле ғәскәр дивизияһы (командала генерал-лейтенант [[Берхгольц, Вильгельм|В. Берхгольц]], генерал-майоры [[Головин, Алексей Алексеевич|А. А. Головин]] һәм де Бук, бригадиры граф Ламберти һәм дю Боа була)
* Генерал [[Репнин, Аникита Иванович]]тың йәйәүле ғәскәр дивизияһы (командала: генерал-лейтенант [[Долгоруков, Василий Владимирович|В. В. Долгоруков]], генерал-майор Э. Альфедиль һәм [[Бон, Герман Иоганн де|Г. И. Бон]], бригадиры Буш һәм Голицын)
* Генерал-лейтенант [[Алларт, Людвиг Николай]]ҙың йәйәүле ғәскәр дивизияһы (командала: генерал-лейтенант [[Остен, Кристиан Георг|К. Г. Остен]], бригадиры Штаф һәм [[Ласи, Пётр Петрович|П. П. Ласи]])
* [[Энцберг, Николай Фридрих]]тың йәйәүле ғәскәр дивизияһы (командала: бригадир Ремкимг)
* [[Голицын, Михаил Михайлович]]тың «гвардия бригада»һында ([[Преображен полкы]], [[Семёнов полкы]], [[Ингерманландтың 9-сы йәйәүле ғәскәр полкы]] һәм [[Әстрәхән полкы]] полктары)
* Генерал [[Ренне, Карл Эвальд]]тың кавалерияһынан драгун дивизияһы (бригадирҙар [[Кропотов, Гаврила Семёнович]] һәм Л. С. Чириков; дивизия төп көстәргә ҡушылмайынса, [[Брэила|Браилов]] районында Генерал-лейтенант эш итә)
* Генерал-лейтенант Янус фон Эберштедттың драгун дивизияһы (командала: генерал-майорҙар [[Вейсбах, Иоганн Бернгард һәм [[Волконский, Александр Григорьевич]], бригадирҙар [[Моро-де-Бразе]] һәм Чернцов; ошо уҡ дивизияла генерал-майор Видман да ҡала)
* Бөтә урыҫ артиллерияһы менән генерал-лейтенант [[Брюс, Яков Вилимович]] (генерал-майор [[Гинтер, Иван Яковлевич]]тың артиллерия полкы менән берлектә) етәкселек итә.

[[Бригадир]] Моро-де-Бразе үҙенең яҙмаларында Прут походы алдынан урыҫ ғәскәрҙәрендә 79 800 һалдат барлығын һанаған: 11 200 һалдаттан торған 4 йәйәүле ғәскәр дивизияһы, дөйөм һаны 18 мең тәшкил иткән 6 айырым полк (2 гвардиецтар һәм артиллеристар полктарын да иҫәпкә алып), 8 мең драгун, айырым драгун полктарынан (2 мең) торған 2 драгун дивизияһы. [[Лифляндия]]нан Днестрға күсенгәнлеге арҡаһында күҙгә күренеп әҙәйгән подразделениеларҙың штат һанын алыу үткәрелә.
Артиллерия 60 ауыр ҡоралдан (4—12 фунтлы) һәм йөҙгә тиклемге полк (2—3 фунтлы)туптарынан<ref>дивизияла 3- фунтлы 1.2 кг сөгөн ядролы калибрға тура килгән еңел туптан тора </ref>.

Иррегуляр атлы ғәскәр яҡынса 10 мең казактан торған<ref>Моро-де-Бразе, күренеүенсә, казактарҙың һанын арттырып күрһәткән. Мемуарҙарҙа уларҙың ни бары бер нисә генә бәрелештә ҡатнашҡанлығы телгә алына </ref>, уларға 6 мең молдаван килеп ҡушылған.

== Поход ==
Урыҫ ғәскәрҙәренең маршрутыдуҫтарса мөнәсәбәттә булған Польша территорияһының (хәҙерге Украина ере) Прут йылғаһын сығып, [[Киев]]тан Днестрҙағы [[Сорок ҡәлғәһе]]ен үтеп, Молдавияның [[Яссы]]һына сығырға тейеш була.

Аҙыҡ-түлек менән килеп тыуған ҡыйынлыҡтар арҡаһында, урыҫ армияһы 1971 йылдың июнь айы буйына Молдавия менән [[Речь Посполит]]ьың сиге булған [[Днестр]]ҙа туҡталырға мәжбүр була. Фельдмаршал [[Шереметев, Борис Петрович]]тың атлы ғәскәре июндең тәүге көнөндә үк Днестрҙы аша сығырға тейеш була, артабан төрөктөр сығасаҡ кисеүҙе баҫып алып,үҙ армияһын тәьмин итеү өсөн аҙыҡ-түлек магазины булдырырға һәм тура юл менән [[Дунай йылға]]һына бара һалып етергә, шулай уҡ Валахияны Асман империяһына һуғышҡа ыҙғытырға тейеш була. Әммә фельдмаршалдың атлы ғәскәрҙәренә [[фураж]] һәм ашарына табыуҙа ауырлыҡ килеп тыуа, урында лайыҡлы хәрби ярҙам да күрһәтелмәгәс, [[Яссы]]ға боролоп, Молдавияла туҡтап ҡала.

[[1711]]дың [[27 июнендә]] Днестрҙы үткәндән һуң, төп армия 2 төркөмгә бүленеп хәрәкәт итә: генералдар Алларт һәм фон Энцбергтарҙың 2 йәйәүле ғәскәре менән казактар алдан бара, ә уларҙың артынан гвардия полктары, 2 йәйәүле ғәскәр дивизияһы менән кенәз [[Репнин Никита Иванович]] һәм генерал [[Вейде Адам Адамович]] һәм генерал-поручик [[Брюс Яков Вилимович]]тың командалығы аҫтындағы артиллерия бара. [[Днестр]]ҙан алып [[Прут]] йылғаһына тиклемге һыуһыҙ урындар, көндөҙ өтөп барған эҫелә һәм төнгө һалҡында үткән 6 көнлөк походта аҙыҡ етмәүҙән, рекруттарҙан торған хәлһеҙләнгән урыҫ һалдаттары һыуһауҙан һәм ауырыуҙарҙан ҡырыла. Һалдаттар, оҙаҡ һыуһап барғандан һуң ҡапыл һыу эсеп, үлә йәки башҡа тыйыуҙарҙы күтәрә алмайынса, үҙ-үҙенә ҡул һала<ref name="ust">Юст Юль, Рәсәйҙәге дания илсеһе яҙмаларынан.</ref>.

[[1 июль|1 июлдә]] (беҙҙең быуат) Прут йылғаһының көнсығыш ярын да кырым татарҙарының атлы ғәскәре Шереметьев лагерына һөжүм итә. Урыҫтарҙың 280 драгуны һәләк була, шулай булыуға ҡарамаҫтан, улар атаканы кире ҡағалар.
[[3 июль|3 июлдә]] Алларт һәм Энцберг дивизиялары Яссыға ҡаршы яҡтан Прутҡа киләләр. (Яссы Пруттың аръяғында урынлашҡан), һуңынан ағым буйлап түбәнгә хәрәкәт итәләр.
[[6 июль|6 июлдә]] Пётр I 2 дивизия, гвардия һәм ауыр артиллерия менән Прут йылғаһының һул (көнбайыш) ярына сыға, унда батшаға молдавия господары[[Кантемир, Дмитрий Константинович|Дмитрий Кантемир]] килеп ҡушыла<ref name=autogenerated1 />.
[[7 июль|7 июлдә]] Алларт һәм Энцберг дивизиялары корпус баш командующийы Шереметев менән Пруттың уң ярында берләшәләр. Урыҫ армияһы фураж мәсьәләһендә ҡыйынлыҡтар кисерә, шуға күберәк аҙыҡ-түлек табыу уйынан, Пруттың һул ярына сығырға хәл итәләр.
[[11 июь|11 июлдә]] Шереметев армияһының ылаулы кавалерияһы Пруттың һул ярына сыға башлай, ҡалған ғәскәр әлегә уң ярҙа ҡалып тора.
[[12 июль|12 июлдә]] генерал [[Ренне, Карл Эвальд|К. Э. Ренне]] 8 драгун полкы (5056 кеше) һәм 5 мең молдаван менән төрөктәр фураж һәм аҙыҡ-түлек запасы туплаған Дунайҙағы [[Брэил]] ҡалаһына юлланалар.
[[14 июль|14 июлдә]] Шереметевтың бөтә армияһы Пруттың көнбайыш ярына сыға, күп тә үтмәй, улар янына Петр I ғәскәре лә килеп етә. Коммуникацияны һаҡлау һәм урындағы халыҡты тынысландырыу өсөн, Яссыла һәм Днестрҙа 9 меңгә тиклем һалдат ҡалдырыла. Урыҫ армияһының бөтә көстәре бергә тупланғандан һуң, улар Прут йылғаһы буйлап Дунайға табан хәрәкәт итәләр. 20 мең татар Прут аша аттары менән йөҙөп сығып, урыҫтарҙың тылдағы ҙур булмаған частарына һөжүм итә башлайҙар.
[[17 июль|17 июлдә]] тикшереү үткәрелә, урыҫ армияһында 47 меңгә тиклем һалдат иҫәпләнә.
[[18 июль|18 июлдә]] урыҫ авангарды ҙур ғына төрөк армияһының Фальчи ҡаласығы (хәҙерге Фэлчиу) янында Пруттың көнбайыш ярына сыға башлағанын белеп ҡала. Төрөк армияһы көндөҙгө сәғәт 2-лә караға теҙелеп, орудиеларынан ата-ата, йәйәүле сафтарҙа дошмандарҙың тулы ҡамауында килеш, яйлап ҡына төп көстәр яғына сигенеүсе генерал Януса фон Эберштедтың авангардына (6 мең драгун, 32 туп) һөжүм итә. Урыҫтарҙы төрөктәрҙең артиллермяһы булмауы һәм уларҙың насар ҡоралланған булыуы ҡотҡара, төрөк һыбайлыларының күбеһе ни бары ян менән генә ҡоралланған була. Ҡояш ҡалҡҡанда. төрөк армияһы сигенә, был төнгө марш менән ҡыҙыу килгән авангардҡа [[19 июлдең]] иртәһендә армияға ҡушылырға мөмкинлек бирә.

<gallery widths="200px" heights="300px" align="center">
02 187 Book illustrations of Historical description of the clothes and weapons of Russian troops.jpg|Рядовой драгун 1700—1720)<ref name=viskovatov>{{Китап:Висковатов А.В.:Тарихи һүрәтләү||2|157,183,187|}}</ref>
02 158 Book illustrations of Historical description of the clothes and weapons of Russian troops.jpg|Һалдат-преображенец штыгын фузеға  ҡуя(1700—1720)<ref name=viskovatov />
02 183 Book illustrations of Historical description of the clothes and weapons of Russian troops.jpg|Ҡул гранатаһы тотҡан йәйәүле полк гренадеры (1700—1732)<ref name=viskovatov />
</gallery>

== Төрөктәр менән алыш. Ҡамау ==

=== 1711 йылдың 19 июле ===
[[19 июлдә]] төрөк кавалерияһы, 200—300 аҙым арауыҡ һаҡлап, урыҫ армияһын ҡамауға ала. Урыҫтарҙың аныҡ ҡына пландары булмай. Көндөҙгө сәғәт икелә дошманға һөжүм итеү өсөн, атакаға күсмәксе булалар, әммә төрөктәрҙең атлы ғәскәре артҡа сигенеп, яуҙы ҡабул итмәй. Петр I армияһы Прут йылғаһының түбән өлөшөндә урындашҡан була, тирә-яҡтағы ҡалҡыу урындарҙы төрөктәр баҫып алғанлыҡтан, артиллерия уларға килеп етмәгән була.

Хәрби кәңәшмәлә, оборона тотоу өсөн уңайлы позиция табыу уйы менән, Прут буйлап өҫкәрәк күсергә ҡарар ителә. Киске сәғәт 11-ҙә, артыҡ ылауҙарҙан ҡотолоп, армия түбәндәге хәрби тәртип буйынса ҡуҙғала: 6-шар параллель колонналарҙа (Януса фон Эберштедтың 4 йәйәүле дивизияһы, гвардия һәм драгун дивизияһы), улар арауығындағы колонналар араһында ылауҙар һәм артиллерия килә. Гвардия полктары һул флангыны ышыҡлап килһә, Репниндың дивизияһы иһә Прутҡа тейеп торған уң флангыла хәрәкәт итә. Төрөк атлылары яғынан яныған хәүефтән ғәскәр һалдаттар ҡулдарында күтәреп алып барған атҡыстар (рогаткалар) ярҙамында һаҡланалар.

Урыҫ армияһының юғалтыуҙары, һәләк булғандар һәм яралылар менән бергә, яҡынса 800 кешегә барып баҫа.
Был мәлдә урыҫ армияһында 31 554 йәйәүле, 6692 күпселек өлөшө атһыҙ булған кавалерия, 53 ауыр ҡорал, 69 еңел 3-әр фунтлы туп иҫәпләнә<ref name="pus">А. С. Пушкин, Петра I тарихы. 1711.</ref>.

=== 1711 йылдың 20 июле ===
[[20 июлдең]] иртәһенә соҡор-саҡырлы ерҙәр буйлап барыусы колонналарҙың тиң булмаған маршы арҡаһында, гвардияның ситке һул колоннаһы һәм Алларттың күрше дивизияһы араһында өҙөклөк барлыҡҡа килә. Төрөктәр ышыҡһыҙ ҡалған ылауға шунда уҡ һөжүм итә, фланг элекке хәленә ҡайтҡансы бик күп ылаусылар, офицер ғаиләләре ағзалары һәләк була. Бер нисә сәғәт буйы хәрби поход сафтарын аяҡҡа баҫтырғанын көтөп, армия туҡтап ҡалырға мәжбүр була. [[Янычарҙар]] артиллерияһының тотҡарланыуы арҡаһында, төрөк йәйәүлеләре урыҫ армияһын көн дауамында ҡыуып етеү мөмкинлеге ала.

Көндөҙгө 5-тәр тирәһендә үҙенең ситке уң флангаһы менән армия Прут йылғаһына барып терәлә һәм оборона тотоу Стэнилешть ({{lang-ro|Stănileşti}}, Стэнилешть; Яссынан 75 саҡрым көньяҡтараҡ) тигән ерҙән алыҫ түгел урында туҡтай. Прут йылғаһының ҡаршы көнсығыш яҡтағы текә ярында татарҙарҙың атлы ғәскәре һәм улар менән теләктәш булған запорожец казактары күренә. Төрөктәрҙең еңел артиллерия килеп етә һәм ул шунда уҡ урыҫтарҙың позицияһына ут аса. Киске сәғәт 7-лә [[янычарҙар]] урындағы шарттар буйынса күпмелер алға киткән Алларт һәм Янус дивизиялары урынлашҡан ерҙе утҡа тота. Мылтыҡ һәм туптар уты ярҙамында баҫтырылған төрөктәр ҙур булмаған ҡалҡыулыҡтар артына йәшенә. Дары төтөнө аҫтында 80 гренадер уларға гранаталар ырғыта. Төрөктәр контратакаға күсә, ләкин атҡыстарҙың линияһында мылтыҡ залпы менән туҡтатылалар.

[[Файл:Battle_of_Vienna.SultanMurads_with_janissaries.jpg|thumb|200px|right|Төрөк янычарҙары]]

Поляк генералы [[Понятовский, Станислав (1676)|Понятовский]], төрөктәрҙең хәрби кәңәшсеһе, яуҙы шәхсән күҙәткән:
<blockquote>
''Янычарҙар… бойороҡто ла көтөп тормай, һөжүмде дауам иттеләр. Ҡырағай тауыштар сығарып, үҙҙәренең йолалары буйынса «алла», «алла», тип күмәкләшеп ҡысҡырып, улар ҡулдарына ҡылыс тотоп, дошманға ташландылар, әгәр ҙә улар алдына дошмандары атҡыстарын ҡуймаһа, әлбиттә, әлеге көслө атакала фронтты өҙөрҙәр ине. Шул уҡ ваҡытта терәп тиерлек асҡан көслө ут янычарҙарҙың дәртен һыуындырып ҡына ҡалмай, уларҙы юғалып ҡалырға һәм ҡабалан ғына сигенергә мәжбүр итә. Кегая (йәғни бөйөк вәзирҙең ярҙамсыһы) һәм янычарҙарҙың башлығы ҡылыстары менән ҡасҡындарҙы туҡтатмаҡсы һәм тәртипкә килтермәксе булалар.<ref>Н. Павленко. Пётр ПервыйБеренсе. Серия ЖЗЛ.</ref>.''
</blockquote>

Бригадир Моро-де-Бразе яуҙың иң ҡырҡыу мәлдәге Петра I ҡылығы тураһында шундай яҙма ҡалдырған:
<blockquote>
''Батша үҙенең иң ҡыйыу яугирҙарынан кәм һуғышмауы тураһында шаһитлыҡ итә алам. Ул бөтә ергә лә өлгөрҙө, генералдар, офицерҙар һәм ябай һалдаттар менән яғымлы һәм дуҫтарса аралашты, йыш ҡына уларҙың постарында нимә булғаны тураһында һорашты.''
</blockquote>

Төрөктәр төндә ике тапҡыр һөжүм итеп ҡарай, әммә уларҙың һөжүме кире ҡағыла. Алыш һөҙөмтәһендә урыҫтарҙың юғалтыуҙары 2680 кеше була (750 һәләк була, 1200 яралана, 730 пленға эләгә һәм хәбәрһеҙ юғала)<ref name="pus" />;Константинополдәге инглиз илсеһенең мәғлүмәттәре һәм бригадир Моро-де-Бразе (уға юғатыуҙар тураһында төрөктәр үҙҙәре әйтә) күрһәтмәләренә ярашлы төрөктәр 7—8 мең кешеһен юғалта.

=== 1711 йылдың 21 июле ===
[[21 июлдә]] төрөктәр ярымтүңәрәк ялан нығытмалары һәм артбатареяһы менән йылға яғына ҡыҫырыҡланған урыҫ армияһын ҡыҫымға ала. 160-лап ҡорал бер туҡтауһыҙ урыҫ позицияһына ут аса. Янычарҙар атакаға күтәрелеп ҡарай, әммә юғалтыуҙар менән уларҙың атакаһы кире ҡағыла. Урыҫ армияһының хәле ҡырҡыулаша, хәрби һаҡлыҡтар булыуына ҡарамаҫтан, уның запасы сикләнгән була. Аҙыҡ яғы электә тә наҡыҫ була, ә ҡамау оҙаҡҡа һуҙылған хәлдә, ғәскәрҙәргә аслыҡ янай. Бер кемдән дә ярҙам көтөп булмай. Лагерҙа бик күп офицер ҡатындарының үкһеп илағаны ишетелә, хатта ҡайһы ваҡыт [[Пётр I]] үҙе лә күңел төшөнкөлөгөнә бирелә , "''лагерь буйлап әле тегеләй, әле былай йүгергеләй, күкрәген төйгөсләй, әммә бер һүҙ ҙә әйтә алмай''<ref name="ust" />.

Иртәнге хәрби кәңәшмәлә Пётр I үҙенең генералдары менән төрөк солтанына килешеү тәҡдим итергә тигән ҡарар ҡабул итәләр: тәҡдимдән баш тарта ҡалһалар, ылауҙарға ут төртөргә һәм «' ҡорһаҡҡа түгел, үлемгә, бер кемде ярлыҡамай һәм бер кемдән йәлләп тороу һорамай ''» алға ынтылырға<ref name="ust" />. Төрөктәргә килешеү тураһындағы тәҡдим менән торбасыны ебәрәләр. Вәзир [[Балтаджи Мәхмүд-паша]], урыҫтарҙың тәҡдименә яуап биреп тормай, янычарҙарға һөжүмде яңыртырға ҡуша. Ләкин тегеләр ике көндә лә ҙур юғалтыуҙар кисереп, тулҡынлана башлайҙар һәм солтан тыныслыҡ яҡлы, ә вәзир уның ихтыярына ҡаршы килеп, янычарҙарҙы үлемгә ебәрә тип, тауыш күтәрәләр.

Генерал-фельдмаршала Б. П. Шереметев вәзиргә икенсе хатын ебәрә, хатта, килешеү буйынса тәҡдимде ҡабатлауҙан тыш, әгәр яуап алып булмаһа, бер нисә сәғәттән яуға күтәреләсәктәре тураһында ҡәтғи киҫәтә. Вәзир үҙенең хәрбиҙәре менән кәңәшләшкәндән һуң, 48 сәғәткә тыныслыҡ һаҡлауға килешеүен һәм һөйләшеүҙәр алып барырға риза икәнлеген белдерә.

Ҡамауҙа ҡалған армиянан төрөктәргә барыу өсөн, тәржемәселәре һәм ярҙамсылары менән бөтә вәкиллек хоҡуҡтарына эйә булған вице-канцлер [[Шафиров, Пётр Павлович]] ебәрелә. Шунда уҡ һөйләшеүҙәр башлана.

<gallery widths="200px" heights="300px" align="center">
Ralamb_Janissary_1.jpg| XVII быуат [[Янычарҙары]]
Ralamb_soldier_with_head.jpg| XVII быуат төрөк һалдаттары
Ralamb_Sipahi.jpg| [[Сипахи|Сипах]] (төрөк ауыр кавалерияһы) XVII быуат
</gallery>

== Прут солох килешеүен төҙөү ==
{{main| Прут солох килешеүе }}

Урыҫ армияһының хәле мөшкөл булыуы тураһында [[Пётр I]] риза булған шарттар һәм уның Шафировҡа яҙған инструкцияһы буйынса фекер йөрөтөргә була;
* Төрөктәргә [[Аҙау]]ҙы һәм улар биләмәһендә яулап алған ерҙәрҙе бирергә.
* Шведтарға [[Лифляндия]] һәм ([[Петербург]] төҙөлгән) [[Ингерманландия|Ингриянан]] башҡа ерҙәрен ҡайтарып бирергә. Ингерия хаҡын [[Псков]] менән ҡапларға.
* Шведтарҙың ҡуйылған кешеһе [[Станислав Лещинскийға]] поляк короле булараҡ ризалашырға.
Әлеге шарттар төрөк солтанының Рәсәйгә һуғыш иғлан иткәндә ҡуйылған шарттары менән тап килә. Вәзирҙе үҙ яҡтарына ауҙарыу өсөн ҡаҙнанан 150 мең һум аҡса бүленә, унан бәләкәйерәк күләмдәге аҡса төрөктәрҙең башҡа түрәләренә һәм хатта сәркәтиптәренә тәғәйенләнә. Риүәйәт буйынса, Петрҙың ҡатыны [[Екатерина I|Екатерина Алексеевна]] бының өсөн үҙенең бөтә ҡиммәтле әйберҙәрен йәлләмәй, әммә ҡамауҙан сыҡҡан урыҫ армияһында ьулған дат илсеһе [[Юль Юст]] Екатеринаның бындай аҙымы тураһында бер ни әйтмәй, ләкин батша ҡатынының үҙ әйберҙәрен офицерҙарға һаҡлыҡҡа биреп торғанын һәм аҙаҡ, килешеү төҙөлгәндән һуң, кире алыуын хәбәр итә. [[Файл:Shafirov.jpg|thumb|200px|right|[[Шафиров, Пётр Павлович|Пётр Павлович Шафиров]]]]

[[22 июль|22 июлдә]] [[Шафиров Пётр Павлович|П. П. Шафиров]] солох тураһында килешеү менән төрөк лагерынан әйләнеп ҡайта. Был килешеү Петр көткәндән күпкә еңелерәк булып сыға:
* [[Азов]]ты төрөктәргә элекке хәлендә кире ҡайтарырға.
* [[Таганрог]]ты һәм [[Азов диңгеҙе]] буйындағы урыҫтар тарафынан яуланған ерҙәрҙә урынлашҡан ҡалаларҙы ҡыйратырға.
* Поляктарҙың һәм казактарҙың (запорожецтарҙың) эштәренә ҡыҫылыуҙан баш тартырға.
* Швед королена Швецияға тотҡарлыҡһыҙ үтеп инергә һәм сауҙәгәрҙәр буйынса әллә ни мөһим булмаған башҡа шарттар.
* Ҡуйылған шарттар тормошҡа ашырылғанға ҡәҙәр Шафиров һәм фельдмаршал Шереметевтың улы төрөктәрҙә аманатлыҡҡа ҡалдырылырға тейеш.
[[23 июлдә]] солох килешеүе мисәттәр менән нығытыла, киске сәғәт 6-ла урыҫ армияһы хәрби тәртиптә һәм байраҡтарын елберләтеп, барабан ҡағып, [[Яссы]]ға инәләр. Төрөктәр хәттә юлбаҫар татарҙарҙың һөжүменән һаҡлау өсөн урыҫ армияһына үҙенең кавалерияһын биреп ҡуя. [[Карл XII]] килешеүҙәр башланғанын белеү менән, унда ике яҡтың килешкән шарттарҙы белмәйенсә, шунда уҡ Бендерҙан Прутҡа юллана һәм [[24 июль]] көнө төштән һуң төрөк лагерена килеп етә, бында ул килешеүҙе юҡҡа сығарыуҙы талап итә һәм үҙенә урыҫтарҙы тар-мар итер өсөн ғәскәр таптыра. Бөйөк вәзир уның үтенесен түбәндәге һүҙҙәр менән кире ҡаға:
<blockquote>
«Һин уларҙы һынаның инде, беҙ уларҙы беләбеҙ. Бик теләһәң, уларға үҙ кешеләрең менән һөжүм ит, ә беҙ төҙөлгән килешеүҙе боҙмайбыҙ»<ref name="pus" />.
</blockquote>

[[25 июль|25 июлдә]] [[Ренне, Карл Эвальд]] тың урыҫ кавалерия корпусы, тыныслыҡ урынлаштырыу тураһында килешеү төҙөлгәнен белмәй тороп, молдавандарҙың тоғро атлылары менән берлектә [[Брэила]]ны баҫып ала, әммә ике көн үткәс, уны ҡалдырырға мәжбүр була.

 [[1711]]йылдың  [[13 авгусында]] урыҫ армияһы Молдавиянан сығып, [[Днестр]] аша [[Могилёв-Подольскийға]]сыға һәм Прут походын тамамлай. Дат кешеһе Расмус Эребо (Ю. Юлдең сәркәтибе) Днестрға етеп килгән урыҫ ғәскәрҙәре тураһында хәтерләүҙәренән:  
<blockquote>
«''Эҫенән һәм аслыҡтан һалдаттар ҡара көйҙөләр. Ҡарайған һәм аслыҡтан үлем хәлендәге кешеләр күпләп юл буйҙарында яталар, бер кем дә яҡынына ярҙам да итә һәм ҡотҡара ла алмай, сөнки бөтәһе лә бер тигеҙ хәлдә, йәғни бер кемдә лә бер нәмә лә юҡ''».
</blockquote>

Вәзир Петр вәғәҙә иткән ришәүәтте ала алмай. [[26 июль]] төнөндә төрөк лагерына аҡсаларҙы алып киләләр, әммә вәзир үҙе яҡлы ҡырым ханынан шикләнеп, уларҙы ҡабул итмәй. Һуңынан ул [[Карл XII]]нең вәзирғә ҡаршы ҡуҙғатылған шиктәренән ҡурҡып алмай ҡала. [[1711 йыл]]дың ноябрендә Карл XII инглиз һәм француз дипломаттары менән берлектә алып барған аҫтыртын эштәре һөҙөмтәһендә, вәзир Мәхмүт паша солтан тарафынан алып ташланыла, ул саҡта таралған хәбәрҙәр буйынса, язалап үлтерелә.

== Прут походы һөҙөмтәләре ==
Прут походының төп һөҙөмтәһе булып, Рәсәйҙең Азов диңгеҙенә сығыу юлын һәм күптән түгел генә төҙөлгән көньяҡ флотын юғалтыуы тора. Пётр Азов диңгеҙенән Балтикаға «[[Гото Предестинация]]», «Ластка» һәм «Шпага» кораблдәрен күсерергә теләгән була, әммә төрөктәр уға [[Босфор]] һәм Дарданелль аша үтергә рөхсәт итмәйҙәр, бынан һуң караптар Асман империяһына һатыла.
[[Азов]] урыҫ армияһы тарафынан 25 йыл үткәс, [[Анна Иоанновна|Анне Иоанновне]] хаҡимлыҡ иткән [[1736 йылдың]] июнендә баҫып алына.

=== Юғалтыуҙар ===
[[Пётр I]] Днестр аръяғындағы [[Подолье]] лагерында булғанда, һәр бригадирға үҙ бригадаһының тулы исемлеген тапшырырға һәм Молдавияға һөжүм иткәндең тәүге көнөндәге, һәм бойороҡ бирелгәндән һуңғы көндәге бригада торошон билдәләргә ҡуша. Бригадир Моро-де-Бразе һүҙҙәренә ҡарағанда, батша ғали йәнәптәренең был ихтыяры үтәлә: Молдавияға һөжүм иткән ваҡыттағы 79 800 кешенең ни бары 37 515 -е генә ҡалған, һәм тағы Ренне дивизияһыны([[12 июлгә]] ҡарата 5 мең) әлегә армияға ҡушылып өлгөрмәгән булып сыға.
Ихтимал, урыҫ полктарында тәү баштан уҡ шәхси состав тулы булмағандыр, әммә был ни бары 8 мең самаһы рекрут, бының өсөн 1711 йылдың август айында Пётр I губернаторҙарға шелтә һүҙҙәрен еткерә.
Бригадир [[Жак|Моро-де-Бразе]] мәғлүмәттәре буйынса, 18—21 июль көнөндәге алыш ваҡытында урыҫ армияһы генерал-майор Видеман (Видман) Иванды, 4800 кешеһен юғалта. Брэиланы алған ваҡытта [[Ренне Карл Эвальд]]тың 100-ҙән ашыу кешеһе һәләк була. Шулай итеп, поход башланып ҡына торған осорҙа урыҫ армияһының 37 мең һалдаты, башлыса, һәр төрлө ауырыуҙар һәм аслыҡ арҡаһында пленға төшкәндәр йәки һәләк булғандар, шуларҙың сама менән 5 меңе яу яланында үлтерелгән.

=== Сит ил генералдарын һәм офицерҙарын эштән бушатыу ===
Уңышһыҙ кампания тамамланыу менән, Пётр I күп кенә сит ил генералдарын һәм офицерҙарын эштән бушата.
{{начало цитаты}} Генералдар фельдмаршал Шереметев палаткаһында йыйылғас, ул батша ғали йәнәптәре төрөктәр менән килешеү төҙөгәнлектән, шул тиклем күп һанлы генералдарға ихтыяж кисермәгәнлеген иғлан итә, һәм батша исеменән ҙур эш хаҡы түләү арҡаһында уға ауырлыҡ тыуҙырғандарын эштән бушатыуын, шулай уҡ батша ғали йәнәптәре исеменән уларға күһәткән хеҙмәттәре өсөн, бигерәк тә һуңғы поход өсөн, рәхмәт белдерә; бынан һуң ул генералдарға [[абшид]]тар таратып сыға{{конец цитаты|источник=[http://rvb.ru/pushkin/01text/09petr/1183.htm Бригадир Моро-де-Бразе яҙмалары (1711 йылғы төрөк походына тиклемгеләргә ҡағылышлы)]}}.

Генералдар [[Энцберг Николай Фридрих]] һәм Януш фон Эберштейн, генерал-лейтенанттар [[Берхгольц Вильгельм]] һәм [[Остен Кристиан Георг]], бригадирҙар дю Боа, [[Моро де Бразе]], граф Ламберти, шулай уҡ 14 полковник, 22 подполковник һәм башҡа офицерҙар (офицерҙарҙың бер өлөшө урыҫ армияһын үҙаллы ташлап китә, «абшидһыҙ»).

=== Артабанғы ваҡиғалар ===
Прут килешеүенә ярашлы, [[Карл XII]] [[Бендерҙан]] ҡыуып сығара алмағас, Пётр I килешеү талаптарын үтәүҙе туҡтатырға ҡуша. Быға яуап итеп, Төркиә [[1712 йылдың]] аҙағында Рәсәйгә тағы ла һуғыш иғлан итә, әммә хәрби эш бары [[1713 йыл]]дың июнендә Прут килешеүе шарттарына нигеҙләнгән [[1713 йылда Адриан-поляк солох килешеүен]] төҙөгәнгә ҡәҙәр дипломатик әүҙемлек менән тамалана.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Әҙәбиәт ==
* [http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Jul/frametext10.htm Бөйөк Петрҙың дат илсеһе Юст Юль яҙмалары, (1709—1711).] [[Копенгаген]] архивынан Ю. Н. Щербачев алған һәм дат теленән тәржемә иткән. М., 1899. Прут походы тураһындағы яҙмалары өсөн Ю. Юль походта ҡатнашыусы генерала Алларт яҙмаларын ҡулланған. Шулай уҡ Юль Петром I үҙе һәм башҡа ваҡиғалар шаһиттары менән поход тамамланғандан һуң осрашыуҙарына һылтана.
* «[[Бригадир Моро-де-Бразе]] ЯҘМАЛАРЫ (1711 йылғы төрөк походына ҡағылышлылары)», француз теленән А. Пушкин тәржемәһе, «Современник», 1837, № 1 : [http://www.rvb.ru/pushkin/01text/09petr/1183.htm] — Прут походында генерал янус девизияһында драгун бригадаһы менән етәкселек иткән (4 полк) француз Моро-де-Бразе. Поход тамамланғандан һуң,ҡаҙна сығымдары ҡыҫҡартылыу арҡаһында урыҫ армияһы хеҙмәтенән башҡа сит ил офицерҙары менән берлектә эштән бушатылған.
* [http://www.hronos.km.ru/libris/lib_p/push_petr1_17.html А. С. Пушкин, Петра I тарихы. 1711.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080531043614/http://www.hronos.km.ru/libris/lib_p/push_petr1_17.html |date=2008-05-31 }} —Петр I журналы буйынса Пушкиндың хронологик тәртиптә Петр тарихын (айырып әйткәндә, Прут походын да) яҙған тамамланмаған хеҙмәте.
* ''Мышлаевский, А. З''. Төркиә менән 1711 йылғы һуғыш. СПб.: 1898.
* {{книга
|автор        = Соловьёв С. М.
|заглавие     = Боронғо дәүер Рәсәй тарихы.
|том          = XVI
|часть        = 2-се бүлек
|издание      = 
|место        = 
|издательство = 
|год          = 
|страницы     = 
|страниц      = 
|ссылка       = http://magister.msk.ru/library/history/solov/solv16p2.htm
|isbn         = 
}}
* {{книга
|автор        = Лобанов Е. А.
|заглавие     = Бендерҙар. Тарих биттәре. 1408—1812
|место        = Бендерҙар
|издательство = Полиграфист
|год          = 2003
|страницы     = 73—79
}}
* ''Водарский, Е. Я.'' Петра I Пруссия походының йомаҡтары. 1711 йыл. М.: Наука, 2004.
* ''Белова, Е. В.'' [http://www.ebiblioteka.ru/browse/doc/20813566 1711 йылғы Прут походында Австрия һәм Асман империяһының проваслав халыҡтары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304223334/http://www.ebiblioteka.ru/browse/doc/20813566 |date=2016-03-04 }}. //Һорауҙар һәм тарих, 2009, № 10, 149—152;
* ''Белова, Е. В.''. Прут походы. Еңеү юлында еңелелеүме? М.: Вече, 2011 (Рәсәй империяһы серҙәре).
* [http://cyberleninka.ru/article/n/russkaya-artilleriya-v-prutskom-pohode-1711-g ''Манойленко Ю. Е.'' Прут походында Рәсәй артилерияһы (1711)] // А. И. Герцен исемендәге РГПУ хәбәрҙәре. 2008. № 77. С.130-133.

== Һылтанмалар ==
* {{cite web
 | url         = http://www.bbc.co.uk/russian/russia/2011/07/110721_prut_campaign_history.shtml
 | title       = Петр I-ҙең Прут походы: ике ҡуян артынан ҡыуыу 
 | author      = Артём Кречетников
 | date        = 2011-07-22
 | work        = 
 | publisher   = [[Би-би-си-ҙың урыҫ хеҙмәте]]
 | accessdate  = 2011-07-19
 | lang        = ru
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/652HDHs6n
 | archivedate = 2012-01-28
}}
* [[Густерин, Павел Вячеславович|Густерин П. В.]] [http://topwar.ru/63758-dmitriy-kantemir-kak-soyuznik-petra-i.html Петра I союздашы булараҡ Дмитрий Кантемир ]

[[Категория:Урыҫ-төрөк һуғышы (1710—1713)]]
[[Категория:1711 йылғы конфликттар]]
[[Категория:Румыниялағы алыш]]
[[Категория:Молдавияның хәрби тарихы]]
[[Категория:Молдавия кенәзлеге]]
[[Категория:Походтар]]

{{Пётр I}}