Сальвадор Дали битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Orphan|date=ғинуар 2016}}

: ''«[[Дали]]» бите бында йүнәтелә.''

{{Художник
 |фон                  = 
 |имя                  = Сальвадор Дали
 |имя при рождении     = Сальвадор Доме́нек Фелип Жасинт Дали һәм Доме́нек
 |изображение          = Salvador Dalí 1939.jpg
 |ширина               = 220px
 |описание изображения = Сальвадор Дали, 1939 йыл.
 |место рождения       = Фигерас ҡалаһы, Жирона провинцияһы, {{ТУ|Испания|Испанияла}}
 |место смерти         = Фигерас, Жирона провинцияһы, [[Каталония]], {{ВБУ|Испания|Испанияла}}
 |происхождение        = 
 |жанр                 = рәссам, һынлы сәнғәт оҫтаһы, график, скульптор, режиссёр
 |учёба                = Сан-Фернандо Нәфис сәнғәт мәктәбе, [[Мадрид]]
 |стиль                = сюрреализм, дадаизм, кубизм
 |работы               = «Хәтерҙең даимилығы»,<br />«Бешкән борсаҡ менән йомшаҡ конструкция (граждандар һуғышын һиҙемләү)»,<br />«Бөйөк мастурбатор»,<br />«Христофор Колумбтың Американы асыуы»,<br />«Бал ҡортоноң анар тирәләй осоп йөрөүе арҡаһында уянырҙан бер секунд алда күрелгән төш»
 |покровители          = 
 |влияние              = [[Фридрих Ницше]], [[Зигмунд Фрейд]], [[Пабло Пикассо]]
 |влияние на           = 
 |награды              = 
 |звания               = 
 |премии               = 
 |викисклад            = Salvador Dalí
}}
'''Сальвадо́р Дали́''' (тулы исеме '''Сальвадор Доме́нек Фелип Жасинт Дали и Доме́нек, маркиз де Пу́боль''', {{lang-ca|Salvador Domènec Felip Jacint Dalí i Domènech, Marqués de Dalí de Púbol}}, {{lang-es|Salvador Domingo Felipe Jacinto Dalí i Domènech, Marqués de Dalí y de Púbol}}; [[11 май]] [[1904 йыл]] — [[23 ғинуар]] [[1989 йыл]]) — [[Испания|испан]] рәссамы, график, скульптор, режиссёр һәм яҙыусы. Сюрреализмдың иң билдәле вәкилдәренең береһе.

Түбәндәге фильмдар өҫтөндә эшләй: «Андалуз эте», «Алтын быуат», «Арбалған». «Сальвадор Далиҙың үҙе һөйләгән йәшерен тормошо» (1942), «Бер даһиҙың көндәлеге» (1952—1963), Oui: The Paranoid-Critical Revolution (1927—33) тигән китаптар һәм «Анжелюс Милленың фажиғәле мифы» тигән эссе авторы.

== Биографияһы ==
=== Бала сағы ===
Сальвадор Дали [[Испания]]ла 1904 йылдың 11 майында Жирона провинцияһының Фигерас ҡалаһында хәлле нотариус ғаиләһендә тыуа. Милләте буйынса каталон була, үҙен уның вәкиле итеп тоя һәм тоғролоҡ һаҡлай. Апаһы һәм ағаһы була, ағаһы (1901 й. 12 октябре — 1903 й. 1 авгусы) менингиттан үлә. Ата-әсәһе уның ҡәберендә Сальвадорға ағаһының реинкарнацияһы булыуы хаҡында әйтә.

Кескәй сағында Дали бик зирәк, тик тәкәббер һәм тынғыһыҙ бала була.

Бер ваҡыт ул баҙар майҙанында һура торған кәнфит арҡаһында тауыш сығара, халыҡ йыйылып китә, полицейскийҙар кибет хужаһының сиеста ваҡытында ла кибетте асыуын һәм тыңлауһыҙ малайға әлеге тәмлекәсте бүләк итеүен үтенә. Ул үҙ һүҙлеләнеп йә хәйләләп булһа ла һәр ваҡыт үҙенекен эшләтергә, гел айырылып торорға, иғтибар үҙәгендә булырға тырыша.

Күп һанлы комплекстары, ҡурҡаҡлығы ([[сиңерткә]]нән<ref>{{cite web|url=http://www.mir-dali.ru/library/balandin-salvador-dali20.html|title="Сальвадор Дали. Кошмар кузнечика" Р.Баландин|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CSZNdZ4|archivedate=2012-02-04}}</ref> һәм башҡа нәмәләрҙән ҡурҡа) ғәҙәти мәктәп тормошона ҡушылып китергә, башҡа балалар менән дуҫлашырға ҡамасаулай.

Ләкин аралашыуға һыуһап, балалар менән яҡынайыу өсөн бөтә көсөн һала, уларҙың коллективына, иптәш сифатында булмаһа, башҡа берәй рәүештә, дөрөҫөн әйткәндә, ҡулынан килгән берҙән-бер ролдә — шаҡ ҡатырғыс һәм тыңлауһыҙ, сәйерерәк, алйотораҡ, башҡаларҙың фекеренә гел генә ҡаршы төшә торған бала булараҡ булһа ла инергә тырыша.

Мәктәптә ҡомарлы уйындарҙа отолһа ла, үҙен еңеүсе кеүек тота, тантана итә. Ҡайһы берҙә тик торғандан һуғышырға керешә.

Быларға ниндәйҙер кимәлдә класташтары ла сәбәпсе була: улар «сәйер» баланы йәлләп тормай, ҡурҡҡанын белеп, елкәһенә сиңерткә һалалар, шуның менән Сальвадорҙы истерикаға еткерәләр, аҙаҡ ул былар хаҡында «Сальвадор Далиҙың  үҙе һөйләгән йәшерен тормошо» тигән китабында яҙа.

Рәсем сәнғәтенә муниципаль художество мәктәбендә уҡый башлай. 1914—1918 йылдарҙа Фигерастағы Маристар орденының туғандар академияһында тәрбиәләнә. «Барселона» футбол клубы футболсыһы булып китәсәк Хосеп Самитьер балалыҡ дуҫтарының береһе була. 1916 йылда Рамон Пишó ғаиләһе менән бергә Кадакéс ҡалаһына каникулға бара, унда хәҙерге заман сәнғәте менән таныша.

=== Йәшлеге ===
1921 йылда Сан-Фернандо академияһына инә. Абитуриент булараҡ тәҡдим иткән һүрәте  уҡытыусылар тарафынан юғары баһалана, ләкин бәләкәй күләмле тип ҡабул ителмәй. Сальвадор Далиға яңы һүрәт төшөрөүгә 3 көн бирәләр. Ләкин үҫмер ашыҡмай, күп йылдар буйы уның холоҡ-фиғеленән йонсоған атаһы борсола башлай. Ниһайәт, Дали һүрәттең әҙер булыуын, ләкин тегеһенә ҡарағанда ла бәләкәйерәк икәнлеген белдерә, был хәбәр атаһын шаңҡыта. Шулай ҙа уҡытыусылар иҫ киткес һәләтле булған өсөн генә йәш эксцентрикты академияға ҡабул итә.

Ошо йылды Сальвадор Далиҙың әсәһе вафат була, быны ул бик ауыр кисерә.

1922 йылда «Резиденция»ға (Мадридтағы үтә һәләтле йәштәр өсөн студенттар ятаҡханаһы) күсә һәм уҡыуын башлай<ref>Llongueras, Lluís. (2004) Dalí, Ediciones B — Mexico. ISBN 84-666-1343-9</ref>. Ул йылдарҙа бөтәһе лә уның фыртлығын билдәләй. Ошо осорҙа Луис Бунюэль, Федерико Гарсиа Лорка, Педро Гарфиас менән таныша. Фрейд хеҙмәттәрен мауығып уҡый.

Һынлы сәнғәттә яңы ағымдар менән таныша — Дали кубизм һәм дадаизм йүнәлешендә көсөн һынап ҡарай. 1926 йылда уҡытыусылар менән тәкәббер һәм һауалы булғаны өсөн уны Академиянан ҡыуалар. Шул уҡ йылды тәүге тапҡыр [[Париж]]ға бара, Пабло Пикассо менән таныша. Үҙ стилен табырға тырышып, 1920-се йылдар аҙағында [[Пабло Пикассо|Пикассо]] һәм Жоан Миро йоғонтоһо аҫтында байтаҡ эштәрен ижад итә. 1929 йылда Бунюэль менән бергә «Андалуз эте» тигән сюрреалистик фильмды төшөрөүҙә ҡатнаша.

Шунда уҡ буласаҡ ҡатыны, ул саҡтағы Поль Элюарҙың хәләле Галаны (Елена Дмитриевна Дьяконова) осрата. Сальвадор менән яҡынайһа ла, Гала ире менән осрашыуын дауам итә, ыңғайҙан башҡа шағирҙар һәм рәссамдар менән таныша, ләкин Дали, Элюар һәм Гала әйләнгән мөхит өсөн былар ғәҙәти һанала. Дуҫының ҡатынын сәлдергәнен аңлап, Сальвадор «компенсация» рәүешендә уның портретын яҙа.

=== Йәшлек йылдары ===
Далиҙың әҫәрҙәре күргәҙмәләргә ҡуйыла, ул билдәлелек яулай. 1929 йылда Андре Бретон ойошторған сюрреалистар төркөмөнә берегә. Ошо уҡ ваҡытта атаһы менән араны өҙә. Рәссамдың ғаиләһе Галаны һөйһөнмәй, ошо сәбәпле талаш-янъялдар сығып тора, өҫтәүенә, Дали рәсемдәренең береһенә «Ҡайһы саҡта мин әсәйемдең портретына кинәнес менән төкөрәм» тип яҙып ҡуя — һөҙөмтәлә, атаһы улын ҡәһәрләп, өйҙән ҡыуып сығара. Рәссамдың ҡуҙғытҡыс, шаҡ ҡатырғыс һәм ҡот осҡос булып күренгән ҡылыҡтарын үтә етди ҡабул итергә лә ярамай: моғайын, ул әсәһен мыҫҡыл итергә теләмәгәндер, бының ниндәй эҙемтәгә килтеререн дә уйлап тормағандыр, бәлки, ошондай шөкәтһеҙ ысул менән ул үҙендә яңы кисерештәр һәм хистәр дауылын күтәрмәксе булғандыр. Ләкин күптән вафат булған һөйөклө ҡатынының иҫтәлеген ҡәҙерләп һаҡлаған атай кеше улының ҡыланыштарына башҡаса сыҙай алмай, ә быныһы уның өсөн һуңғы тамсы була. Үсле Сальвадор Дали атаһына конвертҡа спермаһын һалып ебәрә, яһиллығы баштан ашҡан хатына былай тип яҙа: «Мин һиңә ошонан башҡа бер нимә лә тейеш түгел». Һуңынан «Бер даһиҙың көндәлеге» тигән китабында өлкәнәйгән рәссам атаһы тураһында бик йылы итеп яҙа, улын бик яратыуын һәм күрһәткән яфаларына түҙеүен таный.

1934 йылда Гала менән рәсми булмаған никахҡа инә (рәсми никах 1958 йылда Испанияның Жирона ҡаласығында үтә). Шул уҡ йылды беренсе тапҡыр АҠШ-ҡа бара.

=== Сюрреалистар менән араны өҙөү ===
1936 йылда власҡа Каудильо Фрáнко килгәндән һуң, Дали һулдар яғында торған сюрреалистар менән талаша һәм уны төркөмдән сығаралар.

Далиҙың яуабы ҡыҫҡа һәм нигеҙле була: «Сюрреализм — ул мин».

Ғәмәлдә Сальвадор сәйәсәткә ҡыҫылмай, шуның өсөн уның монархик ҡараштарын да, шулай уҡ Гитлерға ҡарата енси ылығыуы тураһында бар донъяға һөрән һалыуын да бары тик сюрреалистик күҙлектән баһаларға, йәғни етди ҡабул итмәҫкә, кәрәк.

Ул сюрреалистик тормош менән йәшәй, уның әйткәндәре һәм эштәре айырым сәйәси партияларҙың мәнфәғәтенән күпкә киңерәк һәм тәрәнерәк мәғәнәле.

Әйтәйек, 1933 йылда ул "Вильһельм Теллдең сере" тигән картинаһын яҙа, унда швейцар фольклор геройын оҙон ботло Ленин рәүешендә һүрәтләй.

Дали швейцар мифын Фрейд буйынса үҙгәртә: Телль үҙ балаһын үлтерергә теләгән яуыз атайға әйләнгән. Үҙ атаһы менән араһын өҙгән Далиҙың үҙ хәтирәләре лә өҫтәлгәндер. Ленин иһә коммунистик сюрреалистар тарафынан рухи, идея яғынан атай тип ҡабул ителгән. Картинала сикһеҙ хаким булған атайға ҡарата ҡәнәғәтһеҙлек һүрәтләнә, һәм был шәхестең өлгөрөп етеүенә табан бер аҙым тип ҡабул ителә. Ләкин сюрреалистар һүрәтте бик һай аңлай, уны Ленинға карикатура тип баһалай, ҡайһы берҙәре хатта полотноны юҡ итергә тырыша.

=== Ижади эволюция. Сюрреализмдан алыҫлашыу ===
1937 йылда рәссам [[Италия]]ға бара һәм [[Яңырыу осоро]] әҫәрҙәренән хайран була. Уның үҙ эштәрендә лә кеше кәүҙәһен һәм һыҙаттарын дөрөҫ нисбәттәрҙә һүрәтләү кеүек академизм билдәләре күренә башлай. Сюрреализмдан тайпылыуына ҡарамаҫтан, картиналарына сюрреалистик фантазиялар хас була. Һуңғараҡ Дали (үҙ-үҙенә һоҡланыу һәм шаҡ ҡатырғыс булыу юҫығына тоғро ҡалып) сәнғәтте модернистик деградациянан ҡотҡарыу бурысын үтәүе менән күкрәк һуға, исемен дә шуның менән бәйләй («Salvador» испансанан «Ҡотҡарыусы» тип тәржемә ителә).

1939 йылда Андре Бретон, Далиҙан көлөп һәм уның ижадының коммерциялашыуына баҫым яһап (әйткәндәй, был Бретонға ла хас була), уға «Avida Dollars» (латинса, теүәл булмаһа ла, «долларға һушы киткән» мәғәнәһен бирә) тигән анаграмма-ҡушамат таға. Бретондың шаяртыуы шунда уҡ киң тарала, ләкин Далиҙың эшҡыуарлыҡ уңышына зыян килтермәй, йүнселлек йәһәтенән ул Бретондан күпкә юғары тора.

=== Дали АҠШ-та ===
[[Икенсе донъя һуғышы]] башланғас, Дали Гала менән [[АҠШ]]-ҡа китә, 1940 йылдан 1948 йылға тиклем шунда йәшәйҙәр. 1942 йылда «Сальвадор Далиҙың йәшерен тормошо» тигән беллетристик автобиографияһын баҫтыра. Һынлы сәнғәт әҫәрҙәре кеүек үк, әҙәби әҫәрҙәре лә, ҡағиҙә булараҡ, һәйбәт һатыла. Ул [[Уолт Дисней]] менән хеҙмәттәшлек итә. Тегеһе Далиға талантын кинола — ул замандарҙа тылсым, мөғжизәләр һәм киң мөмкинлектәр донъяһы тип һаналған сәнғәт төрөндә — һынарға тәҡдим итә. Ләкин Сальвадор тәҡдим иткән сюрреалистик "Destino" йәнһүрәте проекты коммерция йәһәтенән маҡсатҡа ярашһыҙ тип табыла, һәм уның өҫтөндә эш туҡтатыла. Дали режиссёр [[Альфред Хичкок]] менән эшләй һәм уның «Арбалған» фильмында төш күренеше өсөн декорация төшөрә. Ләкин ул фильмға өлөшләтә генә инә — был да шул коммерция маҡсатында эшләнә.

=== Өлгөргәнлек һәм өлкән йәштәрҙәге осорҙары ===
[[Файл:Salvador Dali The Rainbow 1972.jpg|thumb|right|180px|The Rainbow (1972), М. Т. Абраһам исемендәге Һынлы сәнғәт үҙәге.]]
Испанияға ҡайтҡас, нигеҙҙә, яратҡан [[Каталония]]һында йәшәй. 1965 йылда Парижға килә һәм йәнә, 40 йыл самаһы элекке кеүек үк, уны әҫәрҙәре, күргәҙмәләре һәм шаҡ ҡатырғыс ҡылыҡ-фиғеле менән әсир итә. Ғәжәп һәм сәйер ҡыҫҡа метражлы фильмдар төшөрә, сюрреалистик фотоһүрәттәр эшләй. Фильмдарҙа ул ҡабат ҡарау эффектын йыш ҡуллана, ә төшөрөлгән объекттарҙы (түгелеп торған һыу, баҫҡыстан һикерә-һикерә төшөп килгән туп) оҫта һайлай белеүе, ҡыҙыҡлы комментарийҙар, рәссамдың актёрлыҡ уйыны менән хасил ителгән серлелек уның фильмдарын арт-һаустың ғәҙәти булмаған өлгөләренә әүерелдерә. Дали рекламала йыш төшә, хатта ошондай коммерция эшмәкәрлегендә лә ижадкәрлек күрһәтеү мөмкинлеген таба. Телетамашасылар уның шоколадты нисек рекламалағанын оҙаҡҡа хәтерҙә ҡалдыра, был таҫмала рәссам шоколадты бер генә тешләй, ә шатлыҡтан хатта мыйыҡтары борғоланып китә, һәм ул был шоколадтан аҡылдан яҙыуын белдерә.

Гала менән мөнәсәбәттәре ярайһы уҡ ҡатмарлы була. Бер яҡтан, аралары яҡынайыу менән үк ул уны пропагандалай, картиналарына һатып алыусылар таба, ҙур ҡатлам халыҡҡа аңлайышлыраҡ картиналар төшөрөргә күндерә (ижадында 20-30-сы йылдар араһында бик ҙур айырма барлыҡҡа килә), муллыҡты ла, фәҡирлекте лә бергә уртаҡлаша. Картинаға заказ булмағанда, Гала ирен тауар брендтары, костюмдар төшөрөргә мәжбүр итә: уның көслө, тәүәккәл холҡо ихтыярһыҙ рәссамға бик тә кәрәкле була. Гала уның оҫтаханаһында тәртип урынлаштыра, Дали туҙҙырып ташлаған киндерҙәрҙе, буяуҙарҙы, сувенирҙарҙы йыйыштыра. Икенсе яҡтан, Гала даими рәүештә ситтә мөнәсәбәттәр таба, һуңғы йылдарҙа ир менән ҡатын йыш талаша, Далиҙың мөхәббәте ҡырағай ғишыҡ булһа, Галаның хистәренә иҫәпселлек хас, нәҡ шуның менән ул «даһиға кейәүгә сыға». 1968 йылда Дали Галаға Пуболь ауылында замок алып бирә, Гала унда иренән айырым йәшәй, ә Дали бында ҡатынының яҙма рөхсәте менән генә килә ала. 1981 йылда Дали Паркинсон ауырыуы менән сирләй башлай. 1982 йылда Гала вафат була.

=== Ғүмеренең ахыры ===
Ҡатыны үлгәс, Дали тәрән депрессияға бирелә.

Картиналары ябайлаша, уларҙа ҡайғы-хәсрәт билдәләре өҫтөнлөк ала («Пьета» темаһына вариациялар).

Паркинсон ауырыуы ла Далиға эшләргә ҡамасаулай.

Уның иң һуңғы эштәре («Әтәстәр һуғышы») персонаждары саҡ-саҡ төҫмөрләнгән һыҙыҡтарҙан тора — бисара, сырхау кешенең һуңғы ижади ынтылыштары.

Аҡылдан яҙған ауырыу ҡартты тәрбиәләү бик ауыр була, ул шәфҡәт туташтарына ҡулына ни эләкһә, шуны ырғыта, аҡырына, тешләшә.

Гала үлгәс, Сальвадор Пуболгә күсә, ләкин 1984 йылда замокта янғын сыға. Фалиж һуҡҡан ҡарт, ярҙам һорап, күпме ҡыңғырау шылтыратһа ла, ишетеүсе булмай. Аптырағас, ул карауатынан йығылып төшә лә ишек яғына шыуыша һәм шунда һуштан яҙа. Тәне ныҡ бешкән Дали дауаханаға килтерелә һәм иҫән ҡала. Ошоға тиклем Сальвадор үҙен Гала эргәһенә ерләүҙәрен планлаштырғандыр, моғайын, хатта замоктағы төрбәлә урын да әҙерләтә. Ләкин янғындан һуң ул замоктан театр-музейға күсә һәм ғүмеренең ахырына тиклем шунда була<ref>[http://www.abcgallery.com/D/dali/dalibio.html Salvador Dali — Olga’s Gallery<span class="notranslate hidefromparserselfclosedtags">FORMAT_PLACEHOLDER_2</span>]</ref>.

Ауырыу, хәлһеҙ Дали 1989 йылдың 23 ғинуарында йөрәк өйәнәгенән мәрхүм була.

Ауырыған йылдары эсендә уның айыҡ аҡылда әйткән берҙән-бер һүҙе «Минең дуҫым Лорка» була: рәссам йәшлегенең бәхетле, сәләмәт осорон, шағир Федерико Гарси́а Лорка менән дуҫ булған сағын иҫенә төшөрә.

Рәссам, үҙен өҫтөнән кешеләр атлап йөрөрлөк урынға ерләргә ҡушып, васыят әйтә, шуға уның кәүҙәһен Фигéрас ҡалаһындағы театр-музейҙың бер бүлмәһендә иҙән аҫтына ерләп ҡалдыралар.

[[Файл:Mogila Dali.JPG|250px|right|thumb|Дали ерләнгән бүлмәнең стенаһындағы таҡтаташ]]

== Ҡайһы бер әҫәрҙәре ==
* '''Рафаэль муйыны менән автопортрет (1920—1921)'''
*: Далиҙың тәүге эштәренең береһе. Импрессионизм стилендә төшөрөлгән.
* '''Луис Бунюэль портреты (1924)'''
*: «Натюрморт» (1924) йәки «Пуристик натюрморт» (1924) кеүек үк, был картина ла Дали үҙ ижад манераһын һәм стилен эҙләгәндә яҙылған, Де Кирико полотноларын хәтерләтә.
* '''Таштағы кәүҙә (1926)'''
*: Дали Пикáссоны икенсе атаһы тип йөрөтә. Был полотно, әүәлерәк төшөрөлгән «Кубистик автопортрет» (1923) кеүек үк, Сальвадорға хас булмаған кубизм манераһында яҙылған. Бынан тыш, Дали Пикáссоның бер нисә портретын төшөрә.
* '''Ҡулайлама һәм ҡул (1927) '''
*: Геометрик формалар менән тәжрибә дауам итә. Мистик сүллек тойомлана, Далиҙың «сюрреалистик» осорона, шулай уҡ башҡа рәссамдарға (атап әйткәндә, Ив Тангиға) хас булған пейзаж һүрәтләү ысулы шәйләнә.
* '''Күҙгә күренмәҫ кеше (1929)'''
*: «Күҙгә күренмәүсе» тип тә аталған был картина метаморфозаларҙы, әйберҙәрҙең йәшерен мәғәнәләрен һәм һыҙатламаларын һүрәтләй. Дали был ысулға йыш мөрәжәғәт итә һәм уны сәнғәтенең төп билдәләренең береһенә әйләндерә. Был уның һуңыраҡ осор картиналарына, мәҫәлән, «Филдәрҙә сағылған аҡҡоштар» (1937) һәм «Диңгеҙ буйында йөҙ менән емешле ваза күренеүе» (1938) тигән әҫәрҙәренә лә хас.
* '''Зыялы ләззәттәр (1929)'''
*: Далиҙың йәбешкәк идеяларын һәм бала саҡ хәүефтәрен асып һала. Шулай уҡ үҙенең «Поль Элюар портреты» (1929), "Теләк йомаҡтары: «Минең әсәмде, Минең әсәмде, Минең әсәмде» (1929) тигән һәм башҡа әҫәрҙәрендәге образдарҙы ла ҡуллана.
* '''Бөйөк мастурбатор (1929)'''
*: «Зыялы ләззәттәр» кеүек үк, рәссам шәхесен өйрәнеү форсатын аса.
* '''Вильһельм Телль (1930)'''
*: Швейцар фольклор геройының әһәмиәтен һәм асылын түңкәреп һалып, картинала уны үҙенең баҫымы, «диктатураһы» менән улы шәхесенең үҫешен тотҡарлаусы ҡаты ҡуллы атай ҡиәфәтендә һүрәтләй. Атаһының фаллосы, ҡулындағы ҡайсыһы Фрейдтың беселеү комплексы идеяһын — атай ихтыяры менән баҫтырылған улға хас кәмһенеү хисен — кәүҙәләндерә.
* '''Хәтерҙең даимилығы (1931)'''
*: Сальвадор Далиҙың иң билдәле әҫәрҙәренең береһе. Башҡа күптәр кеүек үк, ул да уның элекке эштәрҙәге идеяларын күтәрә. Атап әйткәндә, автопортрет һәм ҡырмыҫҡалар, йомшаҡ сәғәт һәм Далиҙың тыуған яғындағы Кадакес яры.
* '''Гала йөҙөнөң параноик әүерелештәре (1932)'''
*: Далиҙың параноик-тәнҡитле ысулының картина-инструкцияһы кеүек.
* '''Ҡатын-ҡыҙҙың ретроспектив түше (1933)'''
*: Сюрреалистик әйбер. Ҙур икмәк менән сәкәнгә — уңдырышлылыҡ билдәләренә — ҡарамаҫтан, Дали бының өсөн ҙур хаҡ түләнеүен һыҙыҡ өҫтөнә ала кеүек: ҡатындың битен ҡырмыҫҡалар кимерә.
* '''Вильһельм Теллдең сере (1933)'''
*: Далиҙың Андре Бретондың коммунизмға һөйөүен һәм уның һул ҡараштарын асыҡтан-асыҡ мыҫҡыл итеүе. Дали үҙе әйтеүенсә, төп герой — ҙур козырёклы кепка кейгән Ленин. Дали "Даһи көндәлеге"ндә яҙғанса, сабый — «Ул мине ашарға итә!» тип ҡысҡырып ятҡан үҙе. Ошонда уҡ ҡултыҡ таяғы — Далиҙың бөтә тормошо буйына ижадының үҙәгендә торған билгеләрҙең береһе. Ике ҡултыҡ таяғы менән рәссам юлбашсының козырёгын һәм бер ботон терәтә. Был уның ошо темаға яҙылған берҙән-бер әҫәре түгел. 1931 йылда уҡ Дали «Өлөшләтә галлюцинация. Лениндың роялдә алты күренмеше» картинаһын төшөрә.
* '''Мэй Уэсттың бите (сюрреалистик бүлмә сифатында ҡулланылды) (1934—1935)'''
*: Әҫәр ҡағыҙға ла төшөрөлә, шулай уҡ ирен рәүешендәге диванлы һәм башҡа мебелле ысын бүлмә итеп тә эшләнә.
* '''Рауза башлы ҡатын (1935)'''
*: Рауза баш — был, бөтәһенән элек, сюрреалистар бик яратҡан Арчимбольдо тигән рәссамға хөрмәт билдәһе. Арчимбольдо авангард барлыҡҡа килгәнгә тиклем күпкә алдараҡ һарай эшмәкәрҙәренең портреттарын йәшелсә-емеш аша һүрәтләй башлай (баклажан танау, бойҙай сәс һ.б.). Ул (Босх кеүек үк) сюрреализмға тиклемге сюрреалист тип ҡабул ителә.
* '''Бешкән борсаҡлы йомшаҡ конструкция: граждандар һуғышын һиҙемләү (1936) '''
*: Шул уҡ йылда яҙылған «Көҙгө каннибализм» кеүек үк, был картина — үҙ иле менән ни булғанын һәм уның ҡайһы тарафҡа йүнәлгәнен аңлаған испан кешеһенең дәһшәте. Был полотно испан Пабло Пикáссоның «Герника»һына тиң.
* '''Венера Милосская йәшниктәр менән (1936)'''
*: Далиға хас әйберҙәрҙең береһе. Йәшниктәр уның рәсем сәнғәтендә ҙур урын биләй. Мәҫәлән, «Уттағы жираф» (1936—1937), «Антропоморф шкафсыҡ» (1936) һәм башҡа картиналары.
* '''Телефон — омар (1936)'''
*: Сюрреалистикка әйләнгән әйбер — асылын һәм ғәҙәти тәғәйенләнешен юғалтҡан әйбер. Йышыраҡ осраҡта ниндәйҙер шаңдау яһарға һәм яңы оҡшашлыҡтар тыуҙырырға тейеш. Дали менән Джакометти Сальвадор «символик вазифалы әйберҙәр» тип атағанды хасил итеүселәр булды.
* '''Ҡояшлы өҫтәл (1936) һәм Америка шиғриәте (1943)'''
*: Реклама бөтәһенең дә тормошона ныҡлы үтеп ингәс, Дали уны махсус эффект хасил итеү, еңелсә мәҙәни шаңҡыу яһау өсөн файҙалана. Беренсе картинала ул осраҡлы ғына тигәндәй бер ҡап «CAMEL» тәмәкеһен ҡомға төшөрә, икенсеһендә «Кока-Кола» шешәһен ҡуллана.
* '''Нарцисстың метаморфозалары (1936—1937)'''
*: Йәки «Нарцисстың әүерелмәһе». Тәрән психологик әҫәр.
* '''Гитлерҙың сере (1937)'''
*: Дали үҙе Гитлер тураһында төрлө фекерҙәр әйтә. Уны фюрерҙың йомшаҡ, тулы арҡаһы ылыҡтырыуы тураһында яҙа. Уның манияһы һулдарға йылы мөнәсәбәттә булған сюрреалистарға оҡшап етмәй. Икенсе яҡтан, Дали һуңынан Гитлерҙы мазохист тип атай, сөнки ул һуғышты тик бер маҡсат — еңелеү маҡсаты менән генә башлаған, ти. Рәссам һүҙҙәренә ҡарағанда, бер заман унан Гитлерға тип автограф һорағандар, ул иһә яуап итеп төҙ тәре — «һыныҡ һынлы фашист свастикаһының ҡапма-ҡаршыһын» — сыймаҡлап бирә.
* '''Күренмеш Вольтер бюсы хасил булған ҡол баҙары (1938)'''
*: Далиҙың иң билдәле «оптик» картиналарының береһе, уларҙа автор төҫтәр ассоциацияһы һәм күҙҙең күреү мөйөшө менән оҫта уйнай. Ошоға оҡшаш тағы бер билдәле әҫәре — «Урта диңгеҙгә ҡарап торған Гала егерме метр алыҫлыҡтан Авраам Линкольн портретына әйләнә» (1976).
* ''' Бал ҡортоноң анар тирәләй осоп йөрөүе арҡаһында уянырҙан бер секунд алда күрелгән төш (1944)'''
*: Был сағыу картинаға унда һүрәтләнгән хәл-әхүәлдәрҙең еңел һәм тотороҡһоҙ булыу хисе хас. Артҡы ерлектә — оҙон аяҡлы фил. Был персонаж «Изге Антонийға вәсвәсә һалыу» (1946) кеүек башҡа эштәрҙә лә бар.
* '''Теҙеп ҡуйылған биш кәүҙәнең корпускулаларға әйләнеүен, уларҙан көтмәгәндә Гала йөҙө менән аталандырылған Леонардо Ледаһы хасил булыуын күҙәтеүсе шәрә Дали (1950) '''
*: Дали физика менән мауыҡҡан осорҙағы аҙ һанлы картиналарҙың береһе. Ул образдарҙы, әйберҙәрҙе һәм йөҙҙәрҙе шар һымаҡ корпускулаларға йә мөгөҙморон мөгөҙөнә оҡшаш киҫәктәргә вата (көндәлектәрендә һүрәтләнгән тағы бер бәйләнсек идея). «Галатея сфералар менән» (1952) һәм әлеге картина беренсеһенә ҡараһа, «Рафаэлдең башын шартлатыу» (1951) икенсеһенә инә.
* '''Әүернә йәки Гиперкубик кәүҙә (1954)'''
*: Corpus hypercubus — Христосты әүернәгә ҡаҙаҡлауҙы һүрәтләгән полотно. Дали дингә мөрәжәғәт итә (шулай уҡ мифологияға, «Родос бәһлеүәне» бының миҫалы булып тора(1954)) һәм Библия сюжеттарын үҙенсә, картиналарына мистика өҫтәп, ижад итә. Ҡатыны Гала «дини» картиналарының да алыштырғыһыҙ персонажына әйләнә. Шуға ҡарамаҫтан, Дали ярайһы уҡ провокацион әйберҙәр яҙыуҙан да баш тартмай. «Ғиффәтле ҡыҙҙың үҙ-үҙен содомса ҡәнәғәтләндереүе» (1954) — шундайҙарҙан.
* '''Йәшерен мәжлес (1955)'''
*: Библия күренештәренең береһен һүрәтләгән киң билдәле полотно. Күп тикшеренеүселәр Дали ижадының «дини» осоро тураһында әле булһа бәхәстән сыҡмай. «Гвадалупа Алла Анаһы» (1959), «Христофор Колумб төшөнөң көсө менән Американы асыу» (1958—1959) һәм «Донъя соборы» (1960) (унда Дали үҙен дә төшөрөп ҡуя) — шул осорҙоң сағыу әҫәрҙәре.

: Полотнола бер-береһе менән бәйләнгән Библия күренештәре һүрәтләнә (мәжлес үҙе, Христостың һыу өҫтөнән йөрөүе, әүернәгә ҡаҙаҡлау, Йәһүдәнең хыянаты алдынан доға ҡылыу).

: Сальвадор Дали ижадында Библия темаһы ҙур ғына урын биләй. Рәссам үҙен уратып алған донъяла, үҙендә Алланы табырға тырыша, Христосты яңы яралған Йыһандың үҙәге итеп күҙаллай («Изге Әүернә Иоаннының Христосы», 1951).

== Дали скульптуралары ==
<gallery>
Dalí. Caballo.JPG|Һыбайлыһы менән аттың һөрөнгәне
Dalí DonQuijotesentado.JPG|Дон Кихот ултыра
Dalí. Elefantecósmico.JPG|Йыһан филе 
Dalí. Gala.JPG|Гала тәҙрәлә 
Dalí. GalaGradiva.JPG|Gala Gradiva
Dalí.Perseo.JPG|Perseo
</gallery>

* 1969—1979: {{нп5|Клот коллекцияһы||fr|Collection Clot}} — рәссамдың Порт Лигаттағы йортонда ижад иткән 44 бронза статуя тупланмаһы.

== Ҡыҙыҡлы факттар ==
[[Файл:Dali Allan Warren.jpg|thumb|right|Сальвадор Дали 1972 йылда]]
* '''Чупа-Чупс дизайны '''
*: Энрике Бернат үҙенең карамелен «Чупс» тип атай. Башта ул ете генә төрлө тәмдә була: еләк, лимон, бөтнөк, әфлисун, шоколад, һөт өҫтө һалынған кофе һәм еләкле һөт өҫтө. «Чупс» яратыусылар күбәйә бара, карамель етештереү ҙә арта, яңынан-яңы тәмдәр барлыҡҡа килә. Карамель инде ҡәҙимге ябай ҡағыҙҙа ҡала алмай, "Чупс"ты бөтәһе лә танып торорлоҡ нимәлер уйлап табыу хәжәте тыуа. Энрике Бернат<ref name="brandreport.ru">{{cite web|url=http://www.brandreport.ru/brand366.html|title="История бренда Chupa Chups" Елизавета Руденко|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CSav7kV|archivedate=2012-02-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120126184845/http://www.brandreport.ru/brand366.html |date=2012-01-26 }}</ref> яҡташы, данлы рәссам Сальвадор Далиға иҫтә ҡалырлыҡ һүрәт төшөрөп биреүен һорап мөрәжәғәт итә<ref name="brandreport.ru"/>. Даһи оҙаҡ уйламай һәм, бер сәғәт тә үтмәй, аҡ сәскә кеүек итеп төшөрөлгән «Чупа Чупс» һүрәтен эшләп бирә, бөгөн ул бер аҙ ғына үҙгәртелгән рәүештә планетаның бөтә мөйөшөндә «Чупа Чупс» логотибы булып танылып тора. Яңы логотиптың урынлашҡан ере лә яңыса була: ул кәнфиттең ҡабырғаһында түгел, ә өҫтөндә.
* 2003 йылда «Уолт Дисней» компанияһы тарафынан «Destino» тигән йәнһүрәт сығарыла. Фильмды эшләү 1945 йылда Далиҙың Америка йәнһүрәтсеһе Уолт Дисней менән хеҙмәттәшлеге осоронда уҡ башлана, ләкин компанияның финанс проблемалары арҡаһында кисектерелә.
* 1965 йылдан Рикерс утрауындағы төрмә комплексының (АҠШ) ҙур ашханаһында күренеп торған урында Далиҙың сәнғәт буйынса вәғәҙә иткән лекцияһын уҡый алмағаны өсөн тотҡондарҙан ғәфү үтенеп төшөргән һүрәте эленеп тора. 1981 йылда һүрәтте «һаҡлаулылығын тәьмин итеү маҡсатында» холға күсереп эләләр, 2003 йылдың мартында уны күсермәгә алмаштыралар, ләкин төп нөсхәһе урлана, был эш буйынса дүрт хеҙмәткәрҙе ғәйепләйҙәр.<ref name="nytimes.com">[http://www.nytimes.com/2003/10/04/nyregion/art-too-tempting-at-rikers-plot-to-steal-a-dali-was-far-from-a-masterpiece.html Art Too Tempting at Rikers; Plot to Steal a Dalí Was Far From a Masterpiece], ''New York Times'' , 4 октября 2003</ref> Өсөһө үҙен ғәйепле тип таныһа ла (береһе аҡлана), төп нөсхә<ref name="Guards charged in Dali theft">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/2999430.stm Guards charged in Dali theft], ''news.bbc.co.uk'' , 18 июня 2003</ref> табылмай<ref name="nytimes.com"/><ref name="Guards charged in Dali theft"/>.

== Кинематографта Дали образы ==

{| class="standard sortable" width="80%"
|-
| Йыл
| Ил
| Исеме
| Режиссёры
| Сальвадор Дали
|-
|1978 ||{{SWE}} || Пикассо мажаралары || Таге Даниэльссон ||
|-
| 2001 || {{Флагификация|Германия}} <br /> {{ESP}} <br /> {{Флагификация|Мексика}} || Бунюэль һәм Сөләймән батша өҫтәле || Карлос Саура || Эрнесто Альтерио
|-
| 2008 || {{GBR}} <br /> {{ESP}} || Үткәндең шаңдауҙары || Пол Моррисон || Роберт Паттинсон
|-
| 2011 || {{USA}} <br /> {{ESP}} || Парижда төн уртаһы || Вуди Аллен || Эдриен Броуди
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Әҙәбиәт ==
{{Hider|title = ''Әҙәбиәт''|title-style = text-align: left; color: black; background-color: lavender; font-weight: bold; |content-style = color: black; background-color: ghostwhite; text-align: left; |hidden=1 |content =
* ''Робер Дешарн.'' Salvador Dali. Изд. DuMont Buchverlag. 1974, 164 с., ISBN 3-7701-0753-5;
* Джорж Оруэл (англ. George Orwell). Привилегия духовных пастырей. Эссе. — Лениздат, 1990;
* 1992 г. А. И. Рожин Сальвадор Дали. Изд. Республика, 224 с., тираж 75000 экз., ISBN 5-250-01946-3;
* 1992 г. Е. В. Завадская Сальвадор Дали. Изд. Изобразительное искусство, 64 с., тираж 50000 экз., ISBN 5-85200-236-4;
* 1995 г. Gilles Neret. Salvador Dali. 1904—1989 = Сальвадор Дали / Gilles Neret. — Koeln : TASCHEN, 95 с.(На немецком языке) ISBN 3-8228-9520-2;
* 2001 г. Никола Дешарн, Робер Дешарн. Изд. Белый город, 382 с., ISBN 5-7793-0325-8;
** 1996 г. ISBN 5-9-000-926-01-X;
* 2002 г. Мередит Этерингтон-Смит. «Сальвадор Дали» (Перевод Е. Г. Гендель). Изд. Попурри, 560 с., тираж 11000 экз., ISBN 985-438-781-Х, ISBN 0-679-40061-3;
* 2006 г. Робер Дешарн, Жиль Нере. Dali. Изд. Taschen, 224 с., ISBN 3-8228-5008-X;
* 2008 г. Делассен С. Гала для Дали. Биография супружеской пары. М., Текст, 186 c., тираж: 5000, ISBN 978-5-7516-0682-4
* 2009 г. Ольга Морозова. Сгоревший заживо. Скандальная биография Сальвадора Дали. Изд. Funky Inc., 224 с., тираж 3000 экз., ISBN 978-5-903912-70-4;
* 2010 г. Сальвадор Дали. Мысли и анекдоты. Pensees et anecdotes. Изд. Текст, 176 с., тираж 3000 экз., ISBN 978-5-7516-0923-8;
* 2011 г. С. С. Пирожник. Сальвадор Дали. Изд. Харвест, 128 с., тираж 3000 экз., ISBN 978-985-16-1274-7;
* 2011 г. В. Г. Яськов Сальвадор Дали. Изд. Эксмо, 12 с., тираж 3000 экз., ISBN 978-5-699-47135-5;
* 2012 г. Сальвадор Дали. Моя тайная жизнь. La Vie Secrete De Salvador. (Перевод Е. Г. Гендель) Изд. Попурри, 640 с., тираж 5100 экз., ISBN 978-985-15-1620-5;
* 2012 г. Сальвадор Дали. Дневник одного гения. Journal D’un Genie. (Перевод О. Г. Сокольник, Т. А. Ждан) Изд. Попурри, 336 с., тираж 5100 экз., ISBN 978-985-15-1619-9;
** 2014 г. Сальвадор Дали. Дневник одного гения. Journal D’un Genie. Изд. Азбука, Азбука-Аттикус, 288 с., тираж 5000 экз., ISBN 978-5-389-08671-5;
* 2012 г. Робер Дешарн, Никола Дешарн. Salvador Dali / Сальвадор Дали. Альбом. Изд. Эдита, 384 с., ISBN 5-7793-0325-8;
** 2008 г. Изд. Белый город
* 2013 г. Р. К. Баландин Сальвадор Дали искусство и эпатаж. Изд. Вече, 320 с., тираж 5000 экз., ISBN 978-5-4444-1036-3;
* 2013 г. Библия с иллюстрациями Сальвадора Дали. Изд. Книжный клуб «Клуб семейного досуга». Белгород, Книжный клуб «Клуб семейного досуга». Харьков, 900 с., тираж 500 экз., ISBN 978-5-9910-2130-2;
* 2014 г. Сальвадор Дали. Сокрытые лица. Ostros Ocultos (Visages Caches / Hidden Faces). (Перевод Л. М. Цывьян) Изд. Эксмо, 512 с., тираж 7000 экз., ISBN 978-5-699-70849-9;
* 2014 г. Кэтрин Инграм. Гениальный Дали. This is DaLi (Перевод Т. Платонова). Изд. Эксмо, 80 с., тираж 3150 экз., ISBN 978-5-699-70398-2;
}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация|Тема=Сальвадор Дали}}
* [http://dali.virtbox.ru Сальвадор Дали: жизнь и творчество художника]
* [http://www.dali-salvador.ru/ Сальвадор Дали: ХХ век глазами гения]
* [http://www.mir-dali.ru/pictures.html Галерея репродукций картин Сальвадора Дали]
* [http://mir-dali.ru/library/teatr-musey-dali-v-figerase.html Иллюстрированный путеводитель по Театру-музею Дали]
* [http://www.mir-dali.ru/secret.html Тайная жизнь Сальвадора Дали, рассказанная им самим]
{{Һайланған мәҡәлә|Рәссам}}
[[Категория:XX быуат рәссамдары]]
[[Категория:Испания рәссамдары]]
[[Категория:Сюрреалистар]]