Сүриә теле битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{язык
|цвет = афразийские
|имя = Сүриә теле
|самоназвание = ܠܫܢܐ ܣܘܪܝܝܐ
|произношение = Leššānā suryāyā ''/''Leššono suryoyo
|страны =  Левантта, Месопотамияла һөйләш теле, <br />Урта Азияла, Ҡытайҙа, Һиндостанда әҙәби һәм дин хеҙмәте башҡарыу теле итеп файҙаланыла 
|регионы = 
|статус = үле тел, сүриә яковсы сиркәүендә дин хеҙмәте башҡарғанда ҡулланыла 
|үлгән = һөйләш теле булараҡ VIII быуатта ғәрәп теле һәм яңы арам телдәре тарафынан ҡыҫырыҡлап сығарыла, <br /> XIV быуатта әҙәби тел булараҡ ҡулланылыуҙан туҡтай. 
|категория = [[Евразия телдәре]]
|классификация =
[[Афразийские языки|Афразия макроғаиләһе]]
:[[Семитские языки|Семит ғаиләһе]]
::[[Западносемитские языки|Көнбайыш семит тармағы]]
:::[[Центральносемитские языки|Үҙәк семит аҫҡы тармағы]]
::::[[Северозападносемитские языки|Төньяҡ-көнбайыш төркөмлөк]]
:::::[[Арамейские языки|Арам төркөмө]]
::::::[[Восточноарамейские языки|Көнсығыш арам ярҙамсы төркөмсәһе]]
|письмо = [[сүриә яҙмаһы]]
|ГОСТ 7.75–97 = сир 602
|ISO2 = syc
|ISO3 = syc
}}
'''Сүриә теле''' (<span lang="syc">ܠܫܢܐ ܣܘܪܝܝܐ</span> ''<span lang="syc-Latn">leššānā Suryāyā</span>'') — арам төркөмөнөң үле теле.

Беҙҙең эраның I быуатынан [[Яҡын Көнсығыш|Яҡын Көнсығыштың]] христиан общинаһында әҙәби һәм дини хеҙмәт башҡарыу теле булараҡ файҙаланыла. VIII быуаттың аҙағына һөйләш теле булараҡ ғәрәп теле тарафынан ҡыҫырыҡлап сығарыла. XIV быуатҡаса әҙәби тел булараҡ ҡулланыла. [[Мысыр|Мысырҙан]] [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытайға]] тиклем арауыҡта йәшәгән ҙур күләмле әҙәбиәт ошо телдә яҙылған. 

Әлегә тиклем несторсы һәм яковсы сиркәүҙәрҙең дин хеҙмәте башҡарыу теле итеп файҙаланыла. Әлеге замандағы яңы арам телдәре сүриә телен үҫтереүҙән барлыҡҡа килгән. Рус Көнсығышты әйрәнеү әҙәбиәтендә сүриә телен сир теле тип тә йөрөтәләр. 

== Тарихы ==
[[Файл:Afroasiatic_languages-ru.svg|справа|мини|200x200пкс|Афразия телдәре]]
Сүриә теленең нигеҙендә Эдесса ҡалаһының арам [[Диалект|диалекты]] ята, был ҡала б. э. т. II быуаттан — б. э. III быуатына тиклем мөһим сауҙа һәм сәйәси үҙәк булған. II быуатта сүриә теленә [[Библия]] тәржемә ителгәндән алып был тел айырыуса киң таралыу таба һәм камиллаштырыла. «Пешитта» тип аталған был тәржемә сүриә христиандары өсөн ҡануни булып тора. 

Бер нисә быуат буйы сүриә теле [[Урта диңгеҙ|Урта диңгеҙҙән]] [[Иран|Фарсияға]] тиклемге территорияларҙа йәшәгән халыҡтарҙың яҙма теле була. [[Византия империяһы|Көнсығыш Рим империяһында]] ул [[Грек теле|грек теленән]] ҡала иң мөһим тел һанала, ә Сәсәниҙәрҙең фарсы дәүләтендә был тел яҙма тел булараҡ ифрат әһәмиәтле була. Сүриә сауҙагәрҙәре был телде алыҫтағы көнсығышҡа, [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]] һәм Монголияға тиклем тарата. III—VII быуаттарҙа сүриә телендә әҙәбиәт күп була, нигеҙҙә сиркәү китаптары ошо телдә яҙылған була. Ғәрәп хәлифәлеге барлыҡҡа килгәс, сүриә теле [[Антиклыҡ|антик]] грек фәне менән ғәрәп фәне араһында аралашсы ролен башҡара, сөнки башланғыс осорҙарҙа грек авторҙарының әҫәрҙәре ғәрәп теленә төп нөсхәнән түгел, ә сүриә теленән тәржемә ителә. 

Әҙәби үҫеше осоронда сүриә теле, сиркәү һәм монастырь даирәләрен иҫәпкә алмағанда, киң таралған һөйләш теле булмай. Ләкин ул ҡайһы бер арам диалекттарына бик яҡын, шунлыҡтан әле лә тере тип һанала ала.

VII быуаттан башлап ғәрәп диалекттары арам, шул иҫәптән сүриә һөйләштәрен ҡыҫырыҡлый бара. Шулай итеп, IX быуат аҙағынан сүриә теле үле телгә әүерелә. [[X быуат|X]] һәм [[XI быуат]]тарҙың сүриә сиркәү авторҙары үҙҙәренең хеҙмәттәрен йә ғәрәп теленә тәржемә менән бирә, йә тәүҙән үк ғәрәп телендә яҙып сығара башлай. Ләкин һуңыраҡ та, [[XIII быуат|XIII]] быуат аҙағына тиклем дә, сүриә телендә яҙылған әҫәрҙәр әҙ булмай әле. Сүриә теле сиркәү даирәләренең теле булып, уға грек теленән тәржемәләр күп эшләнеү уны грек терминдары һәм һүҙҙәре менән байыта. Грек теленең сүриә теленә йоғонтоһо синтаксис һәм фразеологияла ла сағыла, был хатта сүриә телен сүриәләрҙең үҙҙәренә лә аңлауҙы ауырлаштырғылаған. 

Сүриә теле нигеҙенә ятҡан Эдесса һөйләше арам диалекттарының көнсығыш төркөмөнә ҡарай. Шулай итеп, сүриә телен дә ошо төркөмгә индерергә кәрәк. Сүриә теле менән йәһүд-арам әҙәбиәте теле араһында ярайһы уҡ күп һанлы айырмалар бар һәм улар [[Лексика|лексикаға]] ла, грамматика менән фонетикаға ла ҡағыла. 

Әҙәби сүриә теленең үҙендә көнбайыш, сүриә, һөйләше менән көнсығыш, [[Месопотамия|месопотам]], һөйләше йоғонтоһо күренә. Көнбайыш һөйләштең йоғонтоһо — яковсы христиандарҙың, ә көнсығыш һөйләштең йоғонтоһо несторсы христиандарҙың һуҙынҡыларҙы уҡыу ысулдарында сағыла. 

== Имләһе ==
[[Файл:Syriac_Sertâ_book_script.jpg|справа|мини|200x200пкс|«Серто» тип аталған сүриә имләһендә яҙылған китап]]
Сүриә имләһе арам имләһенең тармағы булып тора. V быуатҡа тиклем «эстрангело» (''ʔesṭrangelå'' < [[Грек теле|грек]].<span> </span><span lang="el">στρογγύλη</span> ‛түңәрәк’) яҙыуы ҡулланыла. V йылда берҙәм сүриә сиркәүе несторсы һәм яковсы сиркәүҙәргә тарҡалғас, уларҙың һәр береһе графемалар яҙылышы һәм вокализаторҙар файҙаланыу буйынса үҙ вариантын эшләй.

Уңдан һулға табан яҙыла. Сүриә яҙмаһы абугида булып тора, тик тартынҡылар ғына яҙыла, оҙон һуҙынҡылар менән дифтонгылар matres lectionis (уҡыу инәләре) ярҙамында билдәләнә. Һуҙынҡылар вокализатор ҡулланып билдәләнә, вокализатор системалары сүриә яҙмаһының өс төп төрөндә лә бер-береһенән айырылып тора. Бынан тыш, диакритика ярҙамында тартынҡыларҙың сифаты билдәләнә, текстың вокализаторһыҙ вариантында нөктәләр ярҙамында омографтар айырыла. 

Урта быуаттарҙа яҙылған 10 меңләп ҡулъяҙма һаҡланған. 

== Лингвистик тасуирлама ==

=== Фонетика һәм фонология ===

==== Һуҙынҡылар ====
Сүриә һуҙынҡылары оҙонлоғо һәм сифаты буйынса айырыла. Һан йәһәтенән өс төрлө булалар: оҙон, ҡыҫҡа, йәнә берҙән-бер үтә ҡыҫҡа һуҙынҡы өн (шва) бар. Шваны һанамағанда, 6 һуҙынҡы бар, уларҙың һәр береһе оҙон һәм ҡыҫҡа төрҙә йөрөй: /i/, /e/, /ɛ/, /a/, /ɑ/, /o/, /u/. Оҙон һуҙынҡылар /i/ һәм /u/ өндәре менән дифтонгылар барлыҡҡа килтерә. Үҙ сиратында, көнсығыш сүриә диалектында /{{IPA|au}}/ һәм /{{IPA|ai}}/ дифтонгылары /o/ менән /e/ хәленә ҡалып ҡыҫҡара.

Башҡа [[Семит телдәре|семит]]<nowiki/> телдәрендәге кеүек үк, һуҙынҡылар редукцияға ынтыла: ҡыҫҡа һуҙынҡылар шваға тиклем етеп ҡыҫҡара, ә оҙондары ҡыҫҡа һуҙынҡыға әүерелә. 

==== Тартынҡылар ====
Арам диалекттары өсөн консонантизм хас. Эмфатик тартынҡылар бар. Бегад-кефат ҡағиҙәһе үтәлә: /b/, /g/, /d/, /k/, /p/, /t/ тартынҡылары поствокаль позицияла үҙҙәренә тап килгән спиранта булараҡ ғәмәлләшә. 
{| class="IPA wikitable"
|+ Сүриә теленең тартынҡылары
! rowspan="2" |Лаб.
! colspan="2" | Дент.
! colspan="2" | Альвеол.
! rowspan="2" |Пост-<br />
альвеол.
! rowspan="2" |Палат.
! rowspan="2" |Веляр.
! rowspan="2" |Увуляр.
! rowspan="2" |Фаринг.
! rowspan="2" |Глотт.
|-
!<small>ябай</small>
! colspan="2" | <small>эмфатик</small>
! <small>ябай</small>
|- align="center"
! colspan="2" | Танау өндәре
| <span class="IPA">m</span>
| <span class="IPA">n</span>
|- align="center"
! rowspan="2" |Шартлаусандар
! <small>Яңғырау</small>
| <span class="IPA">b</span>{{Ref|b|1|}}
| <span class="IPA">d</span>{{Ref|d|3|}}
| <span class="IPA">ɡ</span>{{Ref|g|2|}}
|- align="center"
! <small>Һаңғырау</small>
| <span class="IPA">p</span>{{Ref|p|5|}}
| <span class="IPA">t</span>{{Ref|t|6|}}
| tˤ
| <span class="IPA">k</span>{{Ref|k|4|}}
| <span class="IPA">q</span>
| <span class="IPA">ʔ</span>
|- align="center"
! rowspan="2" | Фрикатив өндәр
! <small>Яңғырау</small>
| (<span class="IPA">v</span>){{Ref|b|1|}}
| (<span class="IPA">ð</span>){{Ref|d|3|}}
| <span class="IPA">z</span>
|(<span class="IPA">ɣ</span>){{Ref|g|2|}}
|<span class="IPA">ʕ</span>
|- align="center"
! <small>Һаңғырау</small>
|(<span class="IPA">f</span>){{Ref|p|5|}}
|(<span class="IPA">θ</span>){{Ref|t|6|}}
|sˤ
|<span class="IPA">s</span>
|<span class="IPA">ʃ</span>
|(<span class="IPA">x</span>){{Ref|k|4|}}
|<span class="IPA">ħ</span>
|<span class="IPA">h</span>
|- align="center"
! colspan="2" | Аппроксиманталар
| colspan="4" |<span class="IPA">l</span>
| <span class="IPA">j</span>
| <span class="IPA">w</span>
| <span class="IPA">ʕ</span>
|- align="center"
! colspan="2" | Дерелдәүсәндәр
| colspan="4" |<span class="IPA">r</span>
|}
* {{Ref|b|1|}} [v] өнө [b] фонемаһының позицион варианты булараҡ сығыш яһай.
* {{Ref|g|2|}} [ɣ] өнө [g] фонемаһының позицион варианты булараҡ сығыш яһай.
* {{Ref|d|3|}} [ð] өнө [d] фонемаһының позицион варианты булараҡ сығыш яһай.
* {{Ref|k|4|}} [x] өнө [k] фонемаһының позицион варианты булараҡ сығыш яһай.
* {{Ref|p|5|}} [f] өнө [p] фонемаһының позицион варианты булараҡ сығыш яһай.
* {{Ref|t|6|}} [θ] өнө [t] фонемаһының позицион варианты булараҡ сығыш яһай.

== Библиография ==
* ''Церетели. К. Г.'' Сирийский язык. М.: «Наука», Главная редакция восточной литературы, 1979.
* ''Лёзов С. В.'' Классический сирийский язык // Языки мира: Семитские языки. Аккадский язык. Северозападносемитские языки. М.:"Academia", 2009.
* ''Акопян, А. Е.'' Классический сирийский язык. М.: АСТ-Пресс СКД ООО, 2010.
'''Грамматикалар''':
* ''Duval'' R., Traité de grammaire siriaque, [[Париж]], [[1881 йыл|1881]];
* ''Nestle'' E., Brevis linguae siriacae grammatica, Карлсруэ, [[1881 йыл|1881]];
* ''Nestle'' E., Syrische Grammatik mit Litteratur, Chrestomatie und Glossar, [[Берлин]], [[1888 йыл|1888]] (в серии «Porta linguarum orientalium»);
* ''Nöldecke'' Th., Kurzgefasste syrische Grammatik, [[Лейпциг]], [[1898 йыл|1898]];
* '' Brockelmann'' C., Syrische Grammatik mit Litteratur, Chrestomatie und Glossar, [[Берлин]], [[1905 йыл|1905]] («Porta linguarum orientalium»), 2-е издание, [[Берлин]], [[1925 йыл|1925]];
* ''Gismondi'' H., Linguae syriacae grammatica et chrestomatia cum glossario, [[Бәйрүт|Бейрут]], [[1900 йыл|1900]];
* '' Ungnad'' A., Syrische Grammatik mit Übungsbuch, в серии «Clavis linguarum semiticarum», [[1932 йыл|1932]], № 7.
'''Һүҙлектәр''':
* ''Payne Smith'' R., Thesaurus Syriacus, Оксфорд, [[1868 йыл|1868]] и сл.;
* ''Payne Smith'' J., Compendious Syriac dictionary founded upon the Thesaurus Syriacus, I, II, Оксфорд, [[1896 йыл|1896]]—[[1899 йыл|1899]];
* ''Brun'' J., Dictionarium syriaco-latinum, [[Бәйрүт|Бейрут]], [[1895 йыл|1895]];
* ''Brockelmann'' C., Lexikon syriacum, [[Берлин]], [[1892 йыл|1892]], 2-е издание, [[1928 йыл|1928]].

== Һылтанмалар ==
* {{ЛЭ}}
[[Категория:Дини телдәр]]
[[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]]