Тюрингия битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{значения|Тюрингия (мәғәнәләр)}}
{{Федеральная земля Германии
| Русское название = Тюрингия ирекле дәүләте
| Оригинальное название = Freistaat Thüringen
| Герб = Coat of arms of Thuringia.svg
| Флаг = Flag of Thuringia.svg
| описание флага = Тюрингия флагы
| Центр = [[Эрфурт]]
| Расположение = 
| Страна = 
| Официальный код = DE-TH
| Столица = [[Эрфурт]]
| Глава = 
| Название главы = Премьер-министр
| ВВП = €64 млрд<ref>{{cite web|url=https://www.statistik-bw.de/GesamtwBranchen/VGR/VW_wirtschaftskraft.jsp|title=Bruttoinlandsprodukt – in jeweiligen Preisen – 1991 bis 2019|website=statistik-bw.de|access-date=2022-06-26|archive-date=2022-06-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20220605093546/https://www.statistik-bw.de/GesamtwBranchen/VGR/VW_wirtschaftskraft.jsp|deadlink=no}}</ref>.
| Правящая партия = 
| Распределение голосов = 
| Последние выборы = 
| Следующие выборы = 
| Площадь = 16 172,50
| Год ВВП = 2019
| Место по ВВП = 13
| ВВП на душу населения = €30 000
| Место по ВВП на душу населения = 14
| Население = 2 120 237<ref name="auto">{{Cite web|url=https://statistik.thueringen.de/datenbank/TabAnzeige.asp?GGglied=1&GGTabelle=gem&tabelle=gg000102&startpage=99&csv=&richtung=&sortiere=&vorspalte=1&SZDT=&anzahlH=-1&fontgr=12&mkro=&AnzeigeAuswahl=&XLS=&auswahlNr=&felder=0&felder=1&felder=2&zeit=2020%7C%7Cs1&anzahlZellen=2199|title=Upps|access-date=2022-06-26|archive-date=2021-10-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20211021065623/https://statistik.thueringen.de/datenbank/TabAnzeige.asp?GGglied=1&GGTabelle=gem&tabelle=gg000102&startpage=99&csv=&richtung=&sortiere=&vorspalte=1&SZDT=&anzahlH=-1&fontgr=12&mkro=&AnzeigeAuswahl=&XLS=&auswahlNr=&felder=0&felder=1&felder=2&zeit=2020%7C%7Cs1&anzahlZellen=2199|deadlink=no}}</ref>
| Год переписи = 2020
| Плотность населения = 133,36<!-- 135,33-->
| Карта = Deutschland Lage von Thüringen.svg
| Размер карты = 
| Голосов = 4
| Адрес = 
| Сайт = http://www.thueringen.de/
}}
'''Тюрингия''' ({{Lang-de|Thüringen}}), рәсми атамаһы — '''Тюрингия ирекле дәүләте''' йәки Тюрингия Республикаһы ({{Lang-de|Freistaat Thüringen}}), ({{Audio|De-Thüringen.ogg|произношение}}) —  [[Германия|Германияның]] көнсығыш өлөшөндәге [[Германия ерҙәре|федераль ер (провинция)]]. 

Тюрингия "Германияның йәшел йөрәге" булараҡ билдәле. Баш ҡалаһы — [[Эрфурт]].  [[Саксония]] менән бер рәттән Германияның көнсығышында  (элекке [[Германия Демократик Республикаһы]]) иҡтисади яҡтан иң үҫешкән федераль ерҙәрҙең береһе булып тора.

== Географияһы ==
Тюрингия  [[Һессен|Гессен]] (270 км), [[Бавария]] (381 км), [[Саксония]] (265 км), [[Саксония-Анхальт]] (296 км) һәм [[Түбәнге Саксония]] (112 км) федераль ерҙәре менән сиктәш.

== Тарихы ==
Тюрингия — Германияла тарихи өлкә. Иртә [[Урта быуаттар|Урта быуаттарҙа]]  легендар [[Монархия|короллек]], һуңынан герцоглыҡ. Бынан һуң өлкә  Каролингтар тарафынан буйһондорола, һуңынан  [[Изге Рим империяһы]] составына инә (күп осорҙарҙа номиналь рәүештә генә).

1871 йылдан һуң — [[Германия империяһы]] составында, әммә элекке Тюрингия дәүләттәре билдәле бер автономия менән файҙаланғандар.  [[Веймар республикаһы|Веймар республикаһында]] 1920-1934 йылдарҙа Ирекле дәүләт тигән статуслы регион була. [[Өсөнсө рейх|Өсөнсө Рейхта]] һәм артабан [[ГДР]]-ҙа автономияһы булмай. Хәҙерге Германияның автономиялы төбәге (федераль ер).

=== Тюрингия Ере ===
XX быуатта Тюрингия ере хәҙерге Германияның сәйәси картаһында тәүге тапҡыр 1920 йылда революцияға тиклем [[Германия империяһы]] составына үҙаллы ингән һигеҙ элекке немец кенәзлеген берләштереү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә:

# Саксен-Веймар-Эйзенх бөйөк герцоглығы ''(Веймар һәм Эйзенах райондары һәм Гера районының Нойштадт амты, Эйзенах, Веймар һәм Апольда ҡала райондары)''.
# Саксен-Кобург-Гот герцоглығы ''(Гот районы, Гот һәм Целла-Меллис ҡала райондары)''.
# Саксен-Мейнинген герцоглығы ''(Хильдбургхаузен, Зоннеберг, Мейнинген, Заальфельд райондары)''.
# Саксен-Альтенбург герцоглығы ''(Альтенбург һәм Штадтрод райондары, Гера районының Роннеберг амты, Альтенбург һәм Йена ҡала райондары)''.
# Шварцбург-Рудольштадт кенәзлеге ''(Рудольштадт районы һәм Зондерхаузен районының  амт Франкенхаузен райондары)''.
# Шварцбург-Зондерсгаузен кенәзлеге ''(Арнштадт һәм Зондерхаузен райондары, Арнштадт ҡала районы)''.
# Өлкән линия рейсы кенәзлеге ''(Грейц районы, Грейц ҡала районы)''.
# Кесе линия рейсы кенәзлеге ''(Гера һәм Шляйц райондары, Гера ҡала районы)''

Яңы федераль ерҙең баш ҡалаһы [[Веймар]] була.

[[Икенсе донъя һуғышы|Икенсе донъя һуғышынан]] һәм союздаштар тарафынан [[Пруссия|Пруссия дәүләтен]] бөтөрөлөүенән һуң, федераль ер составына бер нисә элекке Пруссия территорияһы индерелә ''(Саксония-Анхальт провинцияһынан Эрфурт административ округы, Гессен-Нассау провинцияһынан Шмалькальден районы)'', федераль ерҙең баш ҡалаһы [[Эрфурт]]  була.

1949 йылда Тюрингия [[Германия Демократик Республикаһы]] (ГДР) составына инә. ''1950 йылда Лангензальц һәм Вайсензе райондары Зондерхаузен районына, Шмалькальден районы Зуль районына ҡушыла, Штадтрод районынан Йена районы бүленеп сыға, ә ҡалған өлөшө Гера районына ҡушыла.'' 1952 йылда ГДР-ҙа үткәрелгән административ реформа барышында Тюрингия ере бөтөрөлә һәм ул Эрфурт, Гера һәм Зуль административ округтарына бүленә.

1990 йылда Германия берләшкәндән һуң Тюрингия федераль ер сифатында тергеҙелә.

=== Тюрингиялағы совет ғәскәрҙәре ===
[[Бөйөк Ватан һуғышы]] тамамланғас, Тюрингияның күп кенә ҡалаларында 8-се гвардия дөйөм ғәскәр армияһы дислокациялана, ул Германиялағы совет ғәскәрҙәре төркөмдәре  составына ингән. Мәҫәлән, [[Ордруф]], [[Гота|Гот]] һәм [[Майнинген]] ҡалаларында 39-сы гвардия мотоуҡсылар дивизияһы подразделениелары урынлашҡан.  1994 йылға ҡарай Германияға ҡарата һуңғы көйләү тураһында килешеүгә яралы 8-се армия билмәһенән сығарыла.

== Дәүләт ҡоролошо ==
Закондар сығарыу органы — Тюрингия ландтагы ({{Lang-de|Thüringer Landtag}}), халыҡ тарафынан һайлана, башҡарма орган — Тюрингия ер хөкүмәте (''Thüringische Landesregierung''), уның составында '''Тюрингия еренең премьер-министры''' һәм Тюрингия еренең министрҙары. 1934 йылға тиклем башҡарма орган булып дәүләт министрлығы тора (''Staatsministerium'', штатс-министрлыҡ), ер хөкүмәте ағзаларынан торған (''Mitglieder der Landesregierung''), конституцион күҙәтеү органы — Тюрингия конституция суды (''Thüringer Verfassungsgerichtshof''), Юғары суд инстанцияһы — Тюрингия юғары ер суды (''Thüringer Oberlandesgericht''), административ юстицияның юғары суд инстанцияһы — Тюрингия юғары административ суды (''Thüringer Oberverwaltungsgericht'').


== Административ бүленеш ==
Тюрингия территорияһы райондарға ({{Lang-de|Landkreis}}) һәм райондан тыш (райондарға тиңләштерелгән) ҡалаларға ({{Lang-de|Kreisfreie Stadt}}). Райондар үҙ сиратында ҡалаларға ({{Lang-de|Stadt}}) һәм общиналарға ({{Lang-de|Gemeinde}}'')'', ҡалалар — урындағы кварталдарға ({{Lang-de|Ortsteil}}), ә общиналар ҙур ауылдарға ({{Lang-de|Ortschaft}}) бүленә.

=== Райондар һәм райондан тыш ҡалалар ===
[[Файл:Thüringen_Kreise_(nummeriert).svg|справа|мини|350x350пкс|Тюрингия еренең административ картаһы]]

* Райондар (''Landkreise''):

{|
| style="width:33%;" |
# Альтенбург
# <span lang="de">Айхсфельд</span>
# <span lang="de">Гот</span>
# <span lang="de">Грайц</span>
# <span lang="de">Хильдбургхаузен</span>
# <span lang="de">Илм</span>
| style="width:33%;" |

# <span lang="de">Кифхойзер</span>
# <span lang="de">Нордхаузен</span>
# <span lang="de">Заале-Хольцланд</span>
# <span lang="de">Заале-Бөркөт</span>
# <span lang="de">Заальфельд-Рудольштадт</span>
# <span lang="de">Шмалькальден-Майнинген</span>
| style="width:33%;" |

# <span lang="de">Зоммерда</span>
# <span lang="de">Зоннеберг</span>
# <span lang="de">Унструт-Хайних</span>
# <span lang="de">Вартбург</span>
# Ваймарер-Ланд
|}

* Райондарға тиңләштерелгән ҡалалар (''Kreisfreie Städte''):
** [[Айзенах]] (EA)
** [[Веймар]] (WE)
** [[Гера (ҡала, Германия)|Гера]] (G)
** [[Зуль|Зөл]] (SHL)
** [[Йена (ҡала)|Йена]] (J)
** [[Эрфурт]] (EF)

=== Административ бүленеш тарихы ===
[[Германия Демократик Республикаһы|ГДР]] осоронда, 1952-1990 йылдарҙа Тюрингия территорияһы өс округтан торған: Гера, Зуль һәм Эрфурт.

=== Ҡалалар ===
<div align="center">
{| class="toccolours" style="margin: 0 2em 0 2em"
| bgcolor="#C0C0C0" |'''15 меңдән ашыу халҡы булған ҡалалар'''<br /> 2010 йылдың 31 декабренә ҡарата
|-
|
{| border="0" cellpadding="0" cellspacing="1" width="600" 
 | width="35%" | '''[[Эрфурт]]'''
 | width="15%" |205,0
 | width="35%" | '''[[Рудольштадт]]'''
 | width="15%" |23,8 
 |- align="left"
 | '''[[Йена (ҡала)|Йена]]'''
 |105,1
 | '''[[Зондерсхаузен]]'''
 |23,1 
 |- align="left"
 | '''[[Гера (ҡала, Германия)|Гера]]'''
 |99,3
 | '''[[Апольда|Аполда]]'''
 |23,1 
 |- align="left"
 | '''[[Веймар]]'''
 |65,5
 | '''[[Зоннеберг]]'''
 |22,4 
 |- align="left"
 | '''[[Гота|Гот]]'''
 |45,6
 | '''[[Грайц]]'''
 |21,8 
 |- align="left"
 | '''[[Нордхаузен]]'''
 |44,3
 | '''[[Майнинген]]'''
 |21,6 
 |- align="left"
 | '''[[Айзенах]]'''
 |42,8
 | '''[[Шмалькальден]]'''
 |20,0 
 |- align="left"
 | '''[[Зуль|Зөл]]'''
 |38,8
 | '''[[Зёммерда|Зоммерда]]'''
 |19,9 
 |- align="left"
 | '''[[Мюльхаузен (Тюрингия)|Мюльхаузен]]'''
 |36,0
 | '''[[Лайнефельде-Ворбис|Лайнефельд-Ворбис]]'''
 |19,7 
 |- align="left"
 | '''[[Альтенбург]]'''
 |35,0
 | '''[[Бад-Лангензальца|Бад-Лангензальц]]'''
 |18,0 
 |- align="left"
 | '''[[Заальфельд|Зальфельд]]'''
 |26,8
 | '''[[Хайльбад-Хайлигенштадт|Хайлигенштадт]]'''
 |16,6 
 |- align="left"
 | '''[[Ильменау|Илмәнау]]'''
 |26,0
 | '''[[Цойленрода-Трибес]]'''
 |16,1 
 |- align="left"
 | '''[[Арнштадт]]'''
 |25,0
 | '''[[Бад-Зальцунген]]'''
 |15,9 
|}
|}
</div>

== Дин ==
Диндарҙарҙың күпселеге — [[Лютеранлыҡ|лютерандар]], иң ҙур лютеран деноминацияһы — Үҙәк Германиялағы Евангелие Сиркәүе ({{Lang-de|Evangelische Kirche in Mitteldeutschland}}).

== Фән һәм мәғариф ==
Тюрингияның юғары уҡыу йорттары — дүрт университет һәм ике ғәмәли фәндәр университеты (Fachhochschule).

* Ильменау техник университеты 1952 йылда нигеҙ һалына. Ильменауҙа техник белем биреү 1894 йылда уҡ башланған күп йыллыҡ һәм бай традицияларға таяна. Университетта машиналар эшләү, математика, тәбиғәт, иҡтисад һәм социаль фәндәр өлкәһендә 17 бакалавр һәм 22 магистр һөнәре буйынса 6200 студент уҡый. Университет уҡытыу һәм йәш белгестәрҙе фәнни белем биреүҙең нигеҙе булып тикшеренеүҙәр тора. Университет ил эсендә һәм халыҡ-ара аренала фундаменталь һәм ғәмәли тикшеренеүҙәрҙә алдынғы урынды биләй.
* Фридрих Шиллер исемендәге Йена университеты 1558 йылда Саксония курфюрсы Иоганн Фридрих I тарафынан нигеҙләнә. Бөгөнгө көндә  ун факультеты һәм Тюрингияла берҙән-бер университет медицина үҙәге менән был Тюрингияла һәм көнсығыш Германияла иң ҙур ғилми-белем биреү үҙәге. Университетта 20 000-дән ашыу студент уҡый һәм 340 профессор эшләй. Йена университеты Коимбра төркөмөнә ингән Германияның дүрт университетының береһе.
* Эрфурт университеты  хәҙерге Германия территорияһындағы иң боронғо университеттарҙың береһе. Башта 1379 йылда нигеҙ һалына, әммә 1816 йылда ябыла һәм 1994 йылда ғына яңынан асыла. Уҡытыу гуманитар йүнәлешле.
* Баухаус Веймар университетына 1910 йылда нигеҙ һалына. Дүрт сәнғәт белеме һәм архитектура йүнәлешле факультеты бар. Бөгөнгө көндә университет студенттары һаны яҡынса 4000 тәшкил итә.
* Лист исемендәге Веймар юғары музыка мәктәбе 1872 йылда Карл Мюллерхартунг тарафынан асыла. Мәктәп бөтә оркестр музыка ҡоралдары, фортепиано, вокал, дирижерлыҡ һәм композиция буйынса уҡыуға мөмкинлек бирә.
* Эрфурт ғәмәли фәндәр университеты.
* Йена ғәмәли фәндәр университеты.

== Астрономияла ==
Тюрингия хөрмәтенә аталған (934) Тюрингия  [[Астероид|астероиды]] 1920 йылда асылған.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* [http://www.thueringen.de/ Официальный сайт]
* {{dmoz|Regional/Europe/Germany/States/Thuringia/}}
* {{cite web |url=http://fotw.vexillum.com/flags/de-th.html |title=Thuringia (Germany) |publisher=Fotw.vexillum.com |date= |accessdate=2010-05-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20040107194452/http://fotw.vexillum.com/flags/de-th.html |archivedate=2004-01-07 |deadlink=yes }}
* {{cite web|author=Marcus Schmöger |url=http://www.flaggenkunde.de/deutscheflaggen/de-th.htm |title=Thüringen |publisher=Flaggenkunde.de |date= |accessdate=2010-05-22}}

[[Категория:Тюрингия]]