Унитар дәүләт битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Унитар дәүләт''' ({{lang-la|unitas}} «берҙәмлек») — дәүләт ҡоролошо формаһы, уның составында суверенитет элементтары булған бер ниндәй ҙә [[дәүләт]] формированиелары юҡ, ә уны үҙ эсенә алған административ-территориаль берәмектәр (өлкәләр, территориялар, округтар, провинциялар һ. б.) берҙәм үҙәк власть органдарына буйһона.

Унитар дәүләт территорияһында, ҡағиҙә булараҡ, берҙәм конституция һәм берҙәм закондар сығарыу, суд, аҡса-кредит һәм һалым системалары бар<ref>[https://books.google.de/books?id=jyrQCwAAQBAJ&pg=PT146 Теория государства и права. 3-е издание. Учебник // Под ред. Мартышина О. В. — 2016]</ref><ref>[https://books.google.de/books?id=waAmAgAAQBAJ&pg=PT84 Теория государства и права. Шпаргалки. — 2017]</ref>. Донъяның күпселек дәүләттәре унитар дәүләт ҡоролошо формаһына эйә.

== Унитар дәүләттәрҙең типологияһы ==
[[Файл:Map_of_unitary_states.svg|мини|420x420пкс|Донъя картаһында хәҙерге унитар дәүләттәр]]

=== Үҙәкләштереү нигеҙендә ===
Унитар дәүләттәр араһында үҙәкләштереү нигеҙендә түбәндәге дәүләт төрҙәре бүленә:

* ''Үҙәкләштерелмәгән'' унитар дәүләттәр, төбәк органдары үҙәк органдарҙан бойондороҡһоҙ рәүештә ойошторола: [[Бөйөк Британия]], [[Яңы Зеландия]], [[Япония]], [[Индонезия]], [[Испания]], [[Италия]] һәм башҡалар
* ''[[Үҙәкләштереү|Үҙәкләштерелгән]]'' унитар дәүләттәр, уларҙа төбәк органдарын үҙәктән тәғәйенләнгән чиновниктар етәкләй: [[Нидерланд]], [[Ҡаҙағстан]], [[Үзбәкстан]] һәм башҡалар.
* ''Сағыштырмаса үҙәкләштерелмәгән'' унитар дәүләттәр, урындағы үҙидаралыҡ менән үҙәкләштерелгән дәүләт идаралығын берләштереп, урындағы үҙидара органдары эшмәкәрлегенә үҙәк административ контролдә тота<ref name="Пьянов">{{Публикация|статья}}</ref>.

=== Автономия нигеҙендә ===
Унитар дәүләттәр составына автономиялар булыуы менән дә бүленә.:

* ''Ябай'' унитар дәүләттәр, ҙур булмаған майҙаны арҡаһында административ-территориаль бүленеше бөтөнләй булмай (мәҫәлән, [[Мальта]], [[Бахрейн]], [[Монако]], [[Науру]]), йә эквивалентлы административ-территориаль берәмектәргә (мәҫәлән, [[Алжир]], [[Колумбия]], [[Франция]], [[Польша]]) бүленә. Шул уҡ ваҡытта административ-территориаль бүленеш ике, өс, хатта дүрт кимәлле булыуы мөмкин<ref name="courts">{{Cite web|url=http://courts.spb.ru/spravka/glossary/yuridicheskij-slovar/unitarizm/|title=Большой юридический словарь: Унитаризм|publisher=Судебная система Северозападного Федерального округа Российской Федерации|accessdate=2018-07-09}}</ref><ref name="Пьянов"/>.
* Бер йәки бер нисә автономлы ''ҡатмарлы'' унитар дәүләттәр (йәғни [[Әзербайжан|Әзербайжандағы]] [[Нахичеван Автономиялы Республикаһы|Нахичеван автономиялы Республикаһы;]] [[Дания]] сиктәрендә [[Фарер утрауҙары]] һәм [[Гренландия]]; [[Испания]]; [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]] автономиялы өлкәләре) үҙ дәүләтселегенең ҡайһы бер атрибуттарына эйә<ref name="courts" /><ref name="Пьянов" />.
** ''Милли-территориаль автономия'' — милли әһәмиәткә эйә булған мәсьәләләрҙең бер өлөшөн үҙ аллы хәл итеү хоҡуғы бирелгән тарихи, географик йә башҡа үҙенсәлектәр арҡаһында барлыҡҡа килгән милләттең компактлы йәшәү урынында унитар дәүләттең билдәле бер өлөшө. Мәҫәлән, юғары власть органдарын булдырыу, үҙ закондар сығарыу акттарын ҡабул итеү, дәүләт теле менән тиң нигеҙҙә милли тел индереү мөмкинлеге ([[Дания]], [[Әзербайжан]], [[Франция]], [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]]).
** Экстерриториаль автономия — милли әһәмиәткә эйә булған ҡайһы бер мәсьәләләрҙе үҙ аллы хәл итеү хоҡуғы этник аҙсылыҡтарға бирелә (мәҫәлән, [[Словения|Словенияла]] был хоҡуҡ менән итальян һәм венгр әҙселектәре, [[Төньяҡ Македония|Төньяҡ Македонияла]] — албандар файҙалана).

* Ҡайһы бер ғалимдар ''төбәк (региональ) дәүләттәрен'' ([[Испания]], [[Италия]], [[Шри-Ланка]], [[Папуа — Яңы Гвинея]]) айырым айыра, сөнки улар тулыһынса автономиялы субъекттарҙан тора һәм ғәмәлдә федерацияға әүерелгән тип билдәләй<ref>{{Cite web|url=http://lawtoday.ru/razdel/biblo/kpzs/DOC_099.php|title=Регионалистское государство|publisher=Закон сегодня|accessdate=2018-07-09}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180716132915/http://lawtoday.ru/razdel/biblo/kpzs/DOC_099.php |date=2018-07-16 }}</ref><ref>{{Публикация|статья}}</ref>.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==

* {{Публикация|мәҡәлә|автор=Пьянов|автор имя=Н. А.|заглавие=Консультации по теории государства и права|часть=Формы государства|ссылка часть=http://www.law.edu.ru/doc/document.asp?docID=1124878|издание=[[Сибирский Юридический Вестник]]|год=2002|номер=4|страницы=3—8}}
* {{Публикация|статья|автор=Касаткина|автор имя=Н. А.|заглавие=Понятие унитарного государства в теории государства и права|издание=[[Гуманитарные и социальные науки]]|год=2015|номер=1|страницы=206—212}}
[[Категория:Унитар дәүләттәр]]