Урбанизация битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Урбаниза́ция''' ([[Латин теле|лат.]] ''<span lang="la">urbanus</span>'' — ҡалалағыса) — йәмғиәт үҫешендә [[Ҡала|ҡ]]<nowiki/>алаларҙың әһәмиәте күтәрелеү барышы. Урбанизацияның тәүшарттары — ҡалаларҙа сәнәғәт үҫеше, уларҙың мәҙәни һәм сәйәси функциялары артыу, территориаль хеҙмәт бүленеше тәрәнәйеү. Урбанизацияға ауыл халҡының ҡалаларға күсеүе һәм ҡала тирәһендәге ауылдар һәм бәләкәй ҡалалар менән ҡала үҙәге араһындағы маятник хәрәкәте (эшкә, мәҙәни-көнкүреш кәрәге менән ҡалаға килеп йөрөү) көсәйеүе хас. Урбанизацияға ҡапма-ҡаршы процесс рурализация тип атала.

Урбанизация процесы түбәндәгеләр иҫәбенә бара:
* ауыл торама пункттарын ҡалаларға әйләндереү;
* киң ҡала яны зоналары хасил итеү;
* ауыл еренән (провинциянан) ҡалаға күсеү.
Тәбиғи ландшафттарҙы яһалмаға әйләндереү барышы «'''тәбиғәтте урбанизациялау'''» тип атала. Яһалма һәм тәбиғи факторҙарҙың ҡуша һәм йәнәш эволюцияһы '''геоурбанизация''' тип атала, уны геоурбанистика өйрәнә.

Урбанизация йыш ҡына дәүләттәге сәйәси процестарға бәйле була. Мәҫәлән, Р. Адамс<ref>Adams, R. 1966. </ref> ҡалаларҙың булыуын дәүләттең мотлаҡ билдәләренә индерә. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр урбанизация менән дәүләтселек эволюцияһы араһында тығыҙ бәйләнеш булыуын билдәләй<ref>[http://www.socionauki.ru/authors/grinin_l_e/publ_rus/#2007 А. В. Коротаев, Л. Е. Гринин. Урбанизация и политическое развитие Мир-Системы: сравнительный количественный анализ // История и математика.2007]</ref>. Әйтәйек, урбанизацияның беренсе фазаһы б.э.т. IV—III мең йыллыҡ башында күҙәтелгән һәм иртә дәүләттәр барлыҡҡа килеү менән бәйле булған. Тәүге үҫешкән дәүләт барлыҡҡа килеү (б.э.т. II мең йыллыҡта Мысырҙа) урбанизацияны тиҙләтеп ебәрә: б.э.т. XIII быуатта донъяла ҡалала йәшәүселәр һаны тәү башлап 1 миллионды үҙа.<ref>Modelski, G. 2003. </ref> XIX-ХХ бб. урбанизацион шартлау һәм мегаурбанизация бөтә ерҙә лә өлгөргән дәүләтселек таралыу менән бәйлелектә ҡарала<ref>Гринин, Л. Е. 2006. О стадиях эволюции государства. Проблемы теории. История и современность (1): 3-44</ref>.

Ауыл халҡының ҡалаға ағылыуы эшсе көстәргә ихтыяжды уҙып китә, был йыш ҡына эшһеҙлеккә, социаль-иҡтисади проблемаларҙың киҫкенләшеүенә килтерә.

== Субурбанизация ==
Субурбанизация — эре ҡалалар тирәһендәге ҡала яны зонаһының ҙурайыуы һәм үҫеүе. Һөҙөмтәлә ҡала агломерациялары барлыҡҡа килә. Субурбанизацияла ҡала янында йәшәүселәр һаны агломерацияның үҙәгендәгегә ҡарағанда йылдамыраҡ арта<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/socio/4050/ Субурбанизация]</ref>.

Халыҡтың етеш тормошо ҡала янында «ауыл тибындағы» йорттар төҙөргә, ҙур ҡалалағы тауыштан, һауа бысраҡлығынан, йәшеллек етмәүҙән һ.б. ҡотолорға мөмкинлек бирә. Ләкин ҡала янында йәшәүселәр ауыл кешеһенә әйләнмәй, ҡала эсендә эшләүен дауам итә. Субурбанизация халыҡта автомобилдәр һаны артыуы менән бара, сөнки ҡала янында инфраструктура етешмәй (магазиндар, мәктәптәр һ. б. юҡ), иң мөһиме — эшләр урын юҡ.

Рәсәйҙә субурбанизация билдәләре иң элек Мәскәү тирәһендә күҙәтелә, ләкин бында уның бер үҙенсәлекле яғы бар: мегаполис халҡының күбеһе ҡалалағы фатирынан баш тартмай, ваҡыттың бер өлөшөн генә ҡала янындағы дачаларҙа үткәрә.

Көнбайыш Европала һәм [[Төньяҡ Америка|<nowiki/>]][[Төньяҡ Америка]]ла субурбанизация 1950-сы йылдарҙа башлана.

Иҡтисадтың компьютерлашыуы барышында һуңғы тиҫтә йыллыҡта хеҙмәт урынының хеҙмәт бурыстарын үтәй торған урындан айырылыуы күҙәтелә: компьютер аша кеше фирманың эшен Ер шарының икенсе сигендә булған хәлдә лә башҡара ала. Ошо арҡала субурбанизацияны тотҡарлаған транспорт проблемаһы ла йомшара һәм «тотош донъя — бер ауыл» концепцияһы барлыҡҡа килә: бөтәһе лә (анығыраҡ итеп әйткәндә — эшмәкәрҙәрҙең мәғлүмәт-коммуникатив типтары) иртәме-һуңмы экологик таҙа ҡала янына күсәсәк {{Ҡалып:ЫС юҡ|1|07|2015}} һәм ҡалалар үҫештән туҡтаясаҡ {{Ҡалып:ЫС юҡ|1|07|2015}}.

Субурбанизация төшөнсәһенә '''рурбанизация''' ([[Инглиз теле|ингл]]. ''Rural'' — ауылдағыса, [[Латин теле|лат.]] ''urbanus'' — ҡалалағыса) төшөнсәһе — ауылдарға ҡала формаларының һәм йәшәү шарттарының таралыуы, урбанизация төшөнсәһен киңерәк аңлау — яҡын. </span><span class="cx-segment" data-segmentid="84">Рурбанизация ҡала халҡының ауыл тормаларына күсеүе, ҡалаларға хас хужалыҡ эшмәкәрлеген ауылдарға күсереү менән бара. Рәсәйҙә XXI быуат башынан был күренеш нигеҙҙә Мәскәү өлкәһендә күҙәтелә. Ғәмәлдә ауыл тип һаналған күп торамаларға Мәскәүҙән сәнәғәт предприятиелары һәм келәттәр күсереп төҙөлә, халыҡтың күпселеге ҡаласа йәшәү рәүеше алып бара, Мәскәүҙән һәм башҡа төбәктәрҙән күсенеүселәр иҫәбенә халыҡ һаны арта.</span>

== Субурбанизацияның кире эҙемтәләре ==
Ҡала янында йәшәүселәр йыш ҡына «автомобиль ҡолона» әүерелә, сөнки ҡала янында йәмәғәт транспорты булмай тиерлек. Ә халыҡ тығыҙ йәшәгән илдәрҙә, мәҫәлән, [[Бельгия|<nowiki/>]][[Бельгия]]ла һәм [[Нидерландтар|<nowiki/>]][[Нидерландтар|Нидерландтарҙа]], ҡала яны торамалары бөтә буш урынды биләй һәм тәбиғи ландшафттарға урын ҡалдырмай. АҠШ-та, КАР-ҙа, Британияла субурбанизация аҡтарҙың ҡасыуы менән бара: ҡалаларҙың үҙәк райондарын негроид расаһы вәкилдәре биләй, ә аҡ тәнле халыҡ ҡала янына күсенә<ref>{{Статья|автор = Eduardo Bonilla-Silva and  David G. Embrick|заглавие = "Every Place Has a Ghetto...": The Significance of Whites' Social and Residential Segregation|издание = |тип = ''Symbolic Interaction''|год = Summer 2007|номер = Vol. 30, No. 3|страницы = Pages 323-345|issn = }}</ref>.

Халыҡтың ҡала янына күпләп күсенеүе арҡаһында юлдарҙа тығындар яһала, һауа бысрана, күп ваҡыт юғалтыла һ. б. Быларға ҡаршы ҡала яны йәмәғәт транспортын ҫтереү сараһы күрелә, мәҫәлән, [[Париж]]да RER системаһы төҙөлгән.

Шәхси автотранспорттың күплеге тупраҡты боҙа, ошо арҡала гидро- һәм терморежимдар боҙола, урмандар кәмей, автотранспорт һауаны һәм һыуҙы бысрата<ref>{{Статья|автор = |заглавие = Spatial Distribution of U.S. Household Carbon Footprints Reveals Suburbanization Undermines Greenhouse Gas Benefits of Urban Population Density
Christopher Jones and Daniel M. Kammen
Environ. Sci. Technol., 2014, 48 (2), pp 895–902|издание = |тип = |год = |номер = |страницы = |issn = }}</ref>, кеше юлда автотрассаларҙа күп ваҡытын үткәрә, быларҙың эҙемтәһе булараҡ. халыҡтың һаулығы насарлана<ref>{{Книга|автор = |заглавие = «Климат, качество атмосферного воздуха и здоровье москвичей» под ред. Б.А.Ревича, изд.НИЦ-Принт Москва 2006|ответственный = |издание = |место = |издательство = |год = |страницы = |страниц = |isbn = }}</ref><ref>{{Статья|автор = |заглавие = http://www.cdc.gov/healthyplaces/articles/Urban_Sprawl_and_Public_Health_PHR.pdf|издание = |тип = |год = |номер = |страницы = |issn = }}</ref><ref>{{Статья|автор = |заглавие = https://vk.com/doc-91950628_387432161|издание = |тип = |год = |номер = |страницы = |issn = }}</ref>. Автоһәләкәттәргә эләгеү хәүефе арта<ref>{{Статья|автор = |заглавие = https://vk.com/doc-91950628_387435218|издание = |тип = |год = |номер = |страницы = 203-204|issn = }}</ref><ref>{{Статья|автор = Thomas E. Lambert and Peter B. Meyer|заглавие = Ex-Urban Sprawl as a Factor in Traffic Fatalities and EMS Response Times in the Southeastern United States|издание = JOURNAL OF ECONOMIC ISSUES
Vol. XL
No. 4
December, 2006|тип = |год = |номер = |страницы = |issn = }}</ref>. Аҙ хәрәкәтләнеү һәм һимереү ҙә һаулыҡҡа зыян килтерә<ref>{{Статья|автор = |заглавие = https://vk.com/doc-91950628_387449724?dl=37dcf5aaad0a94b5c3|издание = |тип = |год = |номер = |страницы = |issn = }}</ref>.

Ашығыс ярҙам һәм янғын һүндереү машиналары кәрәк урынға оҙағыраҡ килә<ref>{{Статья|автор = |заглавие = Lambert, T. E.; Meyer, P. B. (2008). "Practitioner's Corner: New and Fringe Residential Development and Emergency Medical Services Response Times in the United States". State 40 (2): 115–124.|издание = |тип = |год = |номер = |страницы = |issn = }}</ref>.

== Дезурбанизация ==
Дезурбанизация — халыҡтың ҡалаларҙан китеүе.

== Ялған урбанизация ==
[[Файл:Jakarta_slumhome_2.jpg|thumb|[[Джакарта|Джакарталағы]] аласыҡтар]]
Демографик шартлау арҡаһында үҫешеүсе илдәрҙә, бөтәһенән элек [[Латин Америкаһы|Латин Америка]]<nowiki/>һы, [[Көньяҡ-Көнсығыш Азия]] илдәрендә '''ялған урбанизация'''. тигән төшөнсә барлыҡҡа килде. Ул яңы эшсе урындары барлыҡҡа килмәгән шарттарҙа ҡала халҡыны һанының йылдам артыуынан тора. Үтә тығыҙ аграр райондарҙан ауыл халҡының ҡалаларға «этәреп сығарылыуы» бара. Ҡалаларға ағылған ауыл халҡы эшһеҙҙәр ғәскәрен тулыландыра, ә торлаҡ етешмәү ҡала ситтәрендә санитария талаптарына яуап бирмәгән һәм уңайлыҡтары булмаған торлаҡ артыуына килтерә.

== Рәсәйҙә урбанизация ==
20-се быуат башында Рәсәйҙәге халыҡтың 87%-ы ауыл ерендә йәшәй. 1887 йылда Рәсәйҙә 50 000 меңдән ашыу кеше йәшәгән 16 ҡала булһа, 1989 йылда РСФСР-ҙа 1001 ҡала булып, 170 ҡалала халыҡтың 70%-ы йәшәй. 2010 йылға ҡала халҡы проценты 73,7 % тәшкил итә (урбанизацияның юғары кимәле)<ref>[http://www.rg.ru/2011/03/27/perepis-rosstat-site.html Росстат подвел итоги переписи населения 2010 года — Александр Суринов — «Кем мы себя считаем» — Российская Газета — Росстат представил в "Российской га …]</ref>.

== Фән ==
Урбанизация процестарын [[XX быуат|XX]] һәм [[XXI быуат]]тар өсөн яңы дисциплина — геоурбанистика өйрәнә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/sociologiya/URBANIZATSIYA.html Статья «Урбанизация» в энциклопедии Кругосвет]
* [http://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=25&Itemid=1 Макродинамика урбанизации Мир-Системы]
* [http://demoscope.ru/weekly/2007/0273/barom02.php Статья о росте мирового городского населения на demoscope.ru]
* [http://mx.esc.ru/~assur/ocr/suburbia/suburbia.htm А. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100118110527/http://mx.esc.ru/~assur/ocr/suburbia/suburbia.htm |date=2010-01-18 }}[http://mx.esc.ru/~assur/ocr/suburbia/suburbia.htm В. Никифоров. Рождение пригородной Америки] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100118110527/http://mx.esc.ru/~assur/ocr/suburbia/suburbia.htm |date=2010-01-18 }}
* [http://ecsocman.hse.ru/data/777/303/1218/008pIWOWAROWx20x60.l..pdf Ю.][http://ecsocman.hse.ru/data/777/303/1218/008pIWOWAROWx20x60.l..pdf Пивоваров. Урбанизация России в XX веке: представления и реальность]
* [http://demoscope.ru/weekly/knigi/gorod/gorod.html Город и деревня в Европейской России: сто лет перемен. ОГИ, Москва, 2001]

[[Категория:Ҡала]]
[[Категория:Социаль эволюция]]
[[Категория:Мәҙәниәт социологияһы]]
[[Категория:Демографик теория]]
[[Категория:Урбанизм]]