Халыҡ-ара стандарт китап номеры битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Халыҡ-ара стандарт китап номеры''' ({{Lang-en|International Standard Book Number}}, ҡыҫҡаса — {{Lang-en|ISBN}}) — китап баҫмаһының уникаль номеры, [[китап]]ты сауҙа селтәрҙәрендә таратыу һәм баҫма менән эшләүҙе автоматлаштырыу өсөн кәрәк. Китапхана-библиографик классификация (библиотечно-библиографическая классификация, ББК), универсаль унарлы классификация (универсальная десятичная классификация, УДК) индекстары һәм авторлыҡ билдәһе менән бергә, халыҡ-ара стандарт китап номеры нәшерләү пакетының бер өлөшө булып тора.

Стандарт [[Бөйөк Британия]]ла [[1966 йыл]]да Гордон Фостерҙың 9 урынлы стандарт китап номеры ({{Lang-en|Standard Book Numbering code}}, ҡыҫҡаса — {{Lang-en|SBN code}}) нигеҙендә эшләнә. </span> [[1970 йыл]]да бер аҙ үҙгәреш менән ISO 2108 халыҡ-ара стандарты тип ҡабул ителә. [[2007 йыл]]дың [[1 ғинуар]]ынан халыҡ-ара стандарт китап номерының 13 урынлы яңы стандарты индерелә, ул штрих-кодҡа тап килә.

Ваҡытлы матбуғат баҫмалары өсөн дә бындай [[ISSN]] (International Standard Serial Number) стандарты бар.

[[Рәсәй]]ҙә халыҡ-ара китап стандарт номеры 1987 йылдан ҡулланыла<ref>[http://www.libex.ru/qna/ref/isbn/ Что такое ISBN] на сайте www.libex.ru</ref>, [[Белоруссия]]ла — 1993 йылдан<ref>[http://natbook.org.by/ru/isbn.php Белорусское агентство ISBN] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110613150306/http://natbook.org.by/ru/isbn.php |date=2011-06-13 }}</ref>.

== Номерҙың составы ==
[[Файл:EAN-13-ISBN-13.svg|обрамить| ISBN номеры, унда:<br />
'''978''' — префикс EAN.UCC;<br />
'''3''' — теркәү төркөмө номеры;<br />
'''16''' — теркәлеүсенең номеры;<br />
'''148410''' — баҫманың номеры;<br />
'''0''' — контроль һан.]]
Баҫмаларға идентификаторҙарҙы китаптарҙы халыҡ-ара стандарт нумерациялау өлкәһендәге милли агентлыҡтар бирә. Бының менән Рәсәйҙә 2013 йылдың 9 декабренә тиклем — Рәсәй китап палатаһы, [[Беларусь|Беларуста]] — Милли китап палатаһы, [[Украина]]ла — Украина китап палатаһы<ref>[[:uk:Книжкова палата України|Книжкова палата України]]</ref>, [[Ҡаҙағстан]]да Ҡаҙағстан Республикаһы Милли дәүләт китап палатаһы шөғөлләнә. Китаптарға [[2006 йыл|2006 йылға]] тиклем бирелгән халыҡ-ара стандарт китап номерҙары халыҡ-ара стандарт китап номеры аббревиатураһынан (баҫманың ниндәй телдә булыуына бәйһеҙ) һәм дефис йә буш ара менән үҙгәреүсән оҙонлоҡтағы дүрт төркөмгә бүленгән ун символдан тора:
* '''нәшер ителеү иле йә баҫманың теле уртаҡ булған илдәр төркөмө;''' ISBN халыҡ-ара агентлығы тарафынан бирелә. Идентификаторҙағы һандар иҫәбе китап продукцияһының күләменә бәйле (берәүҙән күберәк булыуы ихтимал), мәҫәлән: 0 һәм 1 — инглиз телле, 2 — [[Француз теле|француз телле]], 3 — [[Немец теле|немец телле]], 4 — [[Япон теле|япон телле]], 5 — [[Урыҫ теле|рус телле]] (элекке [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] илдәренең ҡайһы берҙәре, [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]]) илдәр төркөмө, 7 — [[ҡытай теле]], 80 — [[Чехия]] һәм [[Словакия]], 600 — [[Иран]], 953 — [[Хорватия]], 966 — [[Украина]], 985 — [[Беларусь|Беларусь Республикаһы]], 9956 — [[Камерун]], 99948 — [[Эритрея]]. Дөйөм алғанда, төркөмдәргә 0—5, 7, 600—649, 80—94, 950—993, 9940—9989, 99900—99999 һандары бирелгән<ref>{{cite web|url=http://www.isbn-international.org/en/identifiers/allidentifiers.html|title=Полный список идентификационных номеров стран и групп стран, объединенных языком издания|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/684XhagDt|archivedate=2012-05-31}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090722202708/http://www.isbn-international.org/en/identifiers/allidentifiers.html |date=2009-07-22 }}</ref>;
* '''нәшриәт коды;''' ISBN милли агентлығы тарафынан бирелә, нәшерсе баҫып сығарырға ниәтләнгән баҫмаларҙың һаны иҫәпкә алына. Эрерәк нәшриәттәргә, баҫмаларға ҡуйыла торған билдәләр күберәк була алһын өсөн, ҡыҫҡараҡ һан бирелә (Рәсәй агентлығы тарафынан ISBN өсөн ҡуйыла торған нәшерсе һәм баҫма номерҙарының тотош оҙонлоғо һигеҙ һандан тора).<ref name="http://www.askr.ru/vesnik_4_21.html">Вестник 4(21)</ref>
* '''баҫманың уникаль номеры''' (Рәсәйҙә — 6-нан 1-гә тиклем билдәнән тора);
* '''контроль һан''' (0-дән 9-ға тиклемге ғәрәп һаны йә рим һаны X); ISBN-дың һанлы өлөшөнөң дөрөҫлөгөн тикшереү өсөн хеҙмәт итә. Хисаплауҙы ISBN милли агентлығы башҡара.
; Контроль һанды хисаплау миҫалы
: 9 урынлы ISBN номеры ''2-266-11156 өсөн:''
{| border="1" cellpadding="8" cellspacing="0" class="wikitable centre" rules="all" style="border: 1px solid rgb(153, 153, 153); border-collapse: collapse; background: rgb(249, 249, 249); color: rgb(0, 0, 0); text-align: center; margin-bottom: 10px;"
!
ISBN коды
| 2
| 2
| 6
| 6
| 1
| 1
| 1
| 5
| 6
|-
!
Коэффициент
|10
| 9
| 8
| 7
| 6
| 5
| 4
| 3
| 2
|-
!
Ҡабатландыҡ
|20
|18
|48
|42
| 6
| 5
| 4
|15
|12
|}
: Ҡабатландыҡтар (код һанын коэффициентҡа ҡабатлағас) суммаһы '''170 '''тәшкил итә''',''' был һанды 11-гә бүлгәс, ҡалдығы '''5''' була.
: Контроль һан ошолай хисаплана: 11 − '''5''' = '''6'''. ISBN-дың тулы номеры: '''2-266-11156-6'''.
: Контроль һандың дөрөҫлөгөн иҫбатлау: 170-кә контроль һан ҡушыла: '''170''' + '''6''' = 176, был һан '''11'''-гә ҡалдыҡһыҙ бүленә.
EAN-13 форматындағы [[штрих-код]] сифатында ҡулланыу өсөн ISBN-ға GS1 '''978 '''префиксы өҫтәлә, уны GS1 ассоциацияһы бирә, һәм ISBN-дың контроль һаны урынына EAN-13 стандарты буйынса хисапланған контроль һан ҡулланыла. Өҫтәмә рәүештә тағы ла '''979 '''префиксы бүленгән.

[[2007 йыл|2007 йылдың]] 1 ғинуарынан ISBN-дың 13 урынлы яңы стандарты индерелә, ул штрих-кодҡа тура килә. Элегерәк бирелгән ISBN-дар яңыға тотҡарлыҡһыҙ конвертациялана ('''978''' + ISBN-дың тәүге 9 һаны + EAN-13 буйынса хисапланған контроль һан).

Әҙ тираж менән сыҡҡан (1 000 данаға тиклем) йә «шәхсән» ҡулланыу өсөн сығарылған баҫмалар өсөн ISBN номеры биреү мотлаҡ түгел.{{нет АИ|30|06|2011}}

== Яуаплылыҡ ==
ISBN системаһына ҡушылыу нәшерсегә түбәндәгеләр өсөн яуаплылыҡ йөкмәтә:
* ISBN милли агентлығы тарафынан бирелгән ISBN-дарҙы ғына ҡулланыу өсөн;
* ISBN-ды алыу, баҫмала урынлаштырыу һәм нисек итеп урынлаштырыу өсөн;
* үҙ баҫмаларында башҡа нәшриәттең ISBN-ын рөхсәтһеҙ файҙаланған өсөн;
* ISBN-ды башҡа нәшриәткә рөхсәтһеҙ тапшырған өсөн;
* ISBN милли агентлығына файҙаланылған номерҙар, атаманың, юридик адрестың үҙгәреүе, эшмәкәрлекте туҡтатыу тураһында ваҡытында хәбәр итеү өсөн;
* нәшриәттең атамаһы үҙгәргәндә йә ISBN системаһында ҡаралған башҡа осраҡтарҙа теркәлеүсенең яңы номерын ваҡытында алыу өсөн.


== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.isbn-international.org/ The International ISBN Agency]
* [http://bookchamber.ru/isbn.html '''Как получить ISBN'''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170811030943/http://www.bookchamber.ru/isbn.html |date=2017-08-11 }}
* [http://BookChamber.Ru Официальный веб-сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100907234533/http://www.bookchamber.ru/content/isbn/infoisbn.html |date=2010-09-07 }} ''Российской книжной палаты''
** [http://RBiP.BookChamber.Ru Национальная информационная система «'''''Книги в наличии и печати'''''»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170804194145/http://rbip.bookchamber.ru/ |date=2017-08-04 }} — российский аналог [http://BooksInPrint.Com оригинального проекта] компании ''R.R. Bowker'' «'''''[[wikipedia:R.R. Bowker#Publications|Books in Print]]'''''»
* [http://www.bookchamber.ru/content/isbn/infoisbn.html РКП — Пособие для издателей по ISBN] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100907234533/http://www.bookchamber.ru/content/isbn/infoisbn.html |date=2010-09-07 }}
* [http://www.iso.org/iso/en/CatalogueDetailPage.CatalogueDetail?CSNUMBER=36563&ICS1=1&ICS2=140&ICS3=20 ISO 2108:2005] на [http://www.iso.org www.iso.org]
* RFC 3187 Использование индексов ISBN в качестве URN
* [http://ISBN International.Org/converter/converter.html Генератор ISBN для издателей]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} на сайте International ISBN Agency
* [http://ISBN.Org/converterpub.asp Онлайн-конвертер 10-значных ISBN в 13-значные] на [http://ISBN.Org ISBN.Org]
* [http://ISBN International.Org/en/identifiers/allidentifiers.html Numerical List of Group Identifiers]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} — определение страны происхождения по первым цифрам ISBN
* [http://andrewu.co.uk/tools/isbn/ ISBN checksum validator] — проверка правильности расчета контрольной цифры ISBN онлайн
* [http://www.barcoderobot.com/isbn-13.html Генератор штрихкодов на основе 13-значных ISBN] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140626124134/https://barcoderobot.com/isbn-13.html |date=2014-06-26 }}
* [http://isbntools.knip.ru/EAN-2-13 Перевод EAN/Bookland в 13-значные ISBN]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://ofeni.ru/need/?isbn Расчет и проверка контрольной цифры 10-значных и 13-значных номеров ISBN самостоятельно]
[[Категория:Нәшриәт эше]]
[[Категория:ISO стандарттары]]
[[Категория:Библиография]]
[[Категория:Китаптың нәшер ителеүенә ҡағылышлы мәғлүмәттәр]]
[[Категория:Уникаль идентификаторҙар]]