Химик ҡушылмалар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға


[[Файл:1qo1_stereo.png|мини|Химик&nbsp;ҡушылмаларҙың стереорәсеме<ref>см. [[Стереоизображение#Методы демонстрации объёмного изображения|Метод параллельного взгляда]]</ref>]]
[[Файл:Methanol-3D-balls.png|мини|Метанол молекулаһы структураһы ]]
[[Файл:Sodium-carbonate-xtal-3D-SF-C.png|мини|Ҡаты хәлдәге натрий карбонаты структураһы]]
'''Химик ҡушымталар''' — химик яҡтан бәйләнгән ике йәки унан да күберәк элемент (гетеронуклер молекулалары) атомдарынан торған ҡатмарлы матдә. Ҡайһы бер ябай матдәләрҙе, әгәр уларҙың молекулалары ковалент бәйләнеше менән бәйләнгән атомдарҙан ([[азот]], [[кислород]], [[бром]],  [[хлор]], [[фтор]]) тәшкил итһә, химик ҡушылмалар тип ҡарарға мөмкин.<ref>{{Из БСЭ|заглавие=Соединение химическое}}</ref> Инерт (затлы) газдар һәм атом водороды химик берләшмәләр тип иҫәпләнмәй.

== Тарихы ==
Химик ҡушымта төшөнсәһен формалаштырыу өсөн 1799 йылда Иосиф Пруст асҡан {{comment|''составтың үҙгәрмәүсәнлек законы''|закон постоянства состава}} мөһим булған.<ref>Proust, J.-L. (1799). Researches on copper, ''Ann. chim.'', '''32''':26-54. [http://web.lemoyne.edu/~giunta/proust.html Excerpt], in Henry M. Leicester and Herbert S. Klickstein, ''A Source Book in Chemistry, 1400—1900'', Cambridge, MA: Harvard, 1952. Accessed 2008-05-08.</ref> Был законда әйтелгәнсә, билдәле бер ҡушылма нисек кенә алынмаһын, ул һәр ваҡыт бер үк химик элементтарҙан тора, һәм был элементтарҙың масса нисбәте ваҡ һандарҙа сағыла. Бер нисә йылдан һуң, 1803 йылда, Джон Дальтон бер нисә мөнәсәбәттәр законын төҙөй. Билдәле бер элементтарҙан ике ҡушылма барлыҡҡа килһә, икенсеһенең бындай массалары беренсеһенең билдәле бер массаһы менән сағыштырыла, уларҙың сағыштырмаһы тулы һан  бирә. .<ref>{{Cite web|last=Helmenstine|first=Anne|title=Law of Multiple Proportions Problem|url=http://chemistry.about.com/od/workedchemistryproblems/a/law-of-multiple-proportions-problem.htm|work=1|accessdate=2012-01-31|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Ck689FwR?url=http://chemistry.about.com/od/workedchemistryproblems/a/law-of-multiple-proportions-problem.htm|archivedate=2012-12-07}}</ref><ref>[http://groups.molbiosci.northwestern.edu/holmgren/Glossary/Definitions/Def-L/law_multiple_proportions.html law of multiple proportions definition]</ref><ref>{{Britannica-link|397165|law of multiple proportions (chemistry)}}</ref>. Был закон матдәнең атом төҙөлөшөн аңларға юл аса.

Структур формулаларҙы 1850-се йылдарҙа немец химигы Фридрих Август Кекуле фон Страдониц индерелә.<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Über die s. g. gepaarten Verbindungen und die Theorie der mehratomigen Radicale|издание={{Нп3|Annalen der Chemie und Pharmacie}}|том=104|номер=2|страницы=129—150|doi=10.1002/jlac.18571040202|язык=de|тип=magazin|автор=Aug. Kekulé|год=1857}}</ref><ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Ueber die Constitution und die Metamorphosen der chemischen Verbindungen und über die chemische Natur des Kohlenstoffs|издание={{Нп3|Annalen der Chemie und Pharmacie}}|том=106|номер=2|страницы=129—159|doi=10.1002/jlac.18581060202|язык=de|тип=magazin|автор=Aug. Kekulé|год=1858}}</ref>

== Сифат һәм миҡдар составы ==
Химик ҡушылма составы химик формула рәүешендә яҙыла,  шулай уҡ йыш ҡына структур  формулалар менән һүрәтләнә. Ҡушылманың составын системалы атамаһы  ла күрһәтә.

Күпселек осраҡта химик ҡушылмалар составтың үҙгәрмәүсәнлек законына буйһона. Әммә үҙгәреүсән составлы (бертолидтарҙың) байтаҡ ҡушылмалар булыуы билдәле, мәҫәлән:

: Pa[[Кислород|O]]<sub>2,18</sub>—PaO<sub>2,21</sub>.

Химик ҡушымта сифат-миҡдар составын билдәләү өсөн химик анализдың төрлө ысулдары ҡулланыла (мәҫәлән, колориметрия, хроматография). Был ысулдарҙы [[аналитик химия]] фәне өйрәнә.

== Ҡушымталар һәм ҡатнашмаларҙың айырмаһы ==
Ҡушылмаларҙың физик һәм химик үҙенсәлектәре  {{comment|ябай матдәләр|простые вещества}} ҡатнашмаһынан айырыла — был ҡушылманы ябай йәки ҡатмарлы матдәләр ҡатнашмаларынан айырыуҙың төп критерийҙарының береһе булып тора, сөнки ҡатнашманың үҙенсәлектәре, ҡағиҙә булараҡ, компоненттарҙың үҙенсәлектәре менән тығыҙ бәйле.

Айырманың тағы бер критерийы — {{comment|'''ҡатнашмаләр'''|смеси}}, ҡағиҙә булараҡ, химик булмаған процестар, мәҫәлән, иләү, фильтрлау, парға әйләнеү, магниттар ҡулланыу, ә {{comment|'''химик ҡушылманың'''|химическое соединение}} компоненттарын химик реакция ярҙамында ғына айырып була. Киреһенсә, ҡатнашмалар химик реакция ҡулланмайынса барлыҡҡа килә ала, әммә '''ҡушылмалар''' химик реакция ярҙамында барлыҡҡа килә.

Ҡайһы бер ҡатнашмалар шул тиклем тығыҙ бәйләнгән, уларҙың ҡайһы бер үҙенсәлектәре  химик ҡушылмаларға оҡшаш, һәм уларҙы бутарға мөмкин. Бындай ҡатнашмаларҙың иң таралған миҫалы иретмәләр. {{comment|'''Иретмәләр'''|сплавы}} физик процестар ярҙамында, ғәҙәттә, иреү һәм компоненттарҙы ҡушыу һәм артабан һыуытыу юлы менән алына.

''Интерметаллик'' үҙенсәлеге буйынса оҡшаш, әммә иретмә лә, ҡатнашма ла булмаған химик берләшмәләр миҫалы булып  тора.

== Химик реакциялар ==
Химик ҡушымталар химик реакция һөҙөмтәһендә алына. Ҡатмарлы матдәләр тарҡалып, башҡа бер нисә матдә барлыҡҡа килтерә ала. Химик ҡушылмалаҙың барлыҡҡа килеүе энергияның бүленеүе (''экзотермик реакция'') йәки йотоу (''эндотермик реакция'') менән оҙатыла.Химик ҡатнашмаларҙың физик һәм химик үҙенсәлектәре алынған матдәләр үҙенсәлектәренән айырыла. Химик ҡушылмалар органик  һәм органик булмаған ҡушылмаларға бүленә. 100 меңдән ашыу органик  һәм 3 миллиондан ашыу органик булмаған ҡушылма булыуы билдәле. Әҙәбиәттә тасуирланған һәр химик ҡушылманың уникаль идентификаторы — CAS номеры бар.

== Химик ҡушымталар класы ==
Химик ҡушылмалар органик һәм органик булмаған кластарға бүленә. Һуңғыһы элементоорганик ҡушылмалар киңерәк мәғәнәне үҙ эсенә ала:  борорганик ҡушылмалар, кремнийорганик ҡушылмалар, фосфорорганик ҡушылмалар һәм башҡалар.

Ҡатмарлы органик берләшмәләрҙең ҡайһы бер төрҙәре:

* оксидтар ([[Һыу|H2O]], CaO, CO<nowiki><sub id="mwdQ">Ике</sub></nowiki>, P<nowiki><sub id="mwdw">Ике</sub></nowiki>O<nowiki><sub id="mweA">Биш</sub></nowiki> (P<sub>Дүрт</sub>O<sub>Ун</sub>) һ. б.)
* гидроксидтар:
** [[Нигеҙ (химия)|нигеҙҙәр]] (Na(OH), Ca(OH)<nowiki><sub id="mwgg">Ике</sub></nowiki> һ. б.)
** [[Кислоталар|кислородлы кислоталар]] (HNO<nowiki><sub id="mwhg">Өс</sub></nowiki>, H<nowiki><sub id="mwiA">Ике</sub></nowiki>SO<nowiki><sub id="mwiQ">Дүрт</sub></nowiki>, H<nowiki><sub id="mwiw">Өс</sub></nowiki>PO<nowiki><sub id="mwjA">Дүрт</sub></nowiki> һ. б.)
** амфотер гидроксид (Al(OH)<nowiki><sub id="mwkA">Өс</sub></nowiki>, Fe(OH)<nowiki><sub id="mwkg">Өс</sub></nowiki> һ. б.)
* [[Кислоталар|кислородһыҙ кислотаалар]] (HCl, HCN һ. б.)
* нитридтар (NH-ТӨРКӨМДӘРЕ<nowiki><sub id="mwmg">Өс</sub></nowiki>, Si<nowiki><sub id="mwnA">Өс</sub></nowiki>N<nowiki><sub id="mwnQ">Дүрт</sub></nowiki> һ. б.)
* [[тоҙҙар]] (NaCl, KNO<nowiki><sub id="mwog">Өс</sub></nowiki>, Fe<nowiki><sub id="mwpA">Ике</sub></nowiki>(SO4)<nowiki><sub id="mwpg">Өс</sub></nowiki>, LiBr һ. б.)
* кристаллогидраттар: (CuSO<nowiki><sub id="mwqw">Дүрт</sub></nowiki>·5H<nowiki><sub id="mwrA">Ике</sub></nowiki>O һ. б.)
* комплекслы ҡушылмалар: (K3[Fe(cn)<nowiki><sub id="mwsQ">А.</sub></nowiki>] һ. б.)

=== Органик матдәләр ===
[[Файл:Methane-2D-stereo.svg|мини|Органик ҡушылма метан]]
[[Файл:Sulfuric_acid_lewis.png|мини|Көкөрт кислотаһанаң структур формулаһы]]
Органик ҡушылмалар, органик матдәләр — углеродты үҙ эсенә алған химик ҡушылмалар класы (карбид, карбон кислотаһы, карбонат, углерод оксидтары һәм цианидтарҙан тыш).<ref>Хомченко Г. П. Пособие по химии для поступающих в вузы. — 3-е изд. испр. и доп. — М.: ООО «Издательство Новая Волна», ЗАО «Издательский Дом ОНИКС», 2000. с. 334. ISBN 5-7864-0103-0, ISBN 5-249-00264-1</ref>

=== Органик булмаған матдәләр ===
Органик булмаған матдә йәки органик булмаған ҡушылмалар  — органик булмаған химик ҡушылмалар, йәғни унда углерод юҡ (карбидес, цианид, карбонат, углерод оксидтары һәм башҡа ҡайһы бер берләшмәләрҙән башҡа, ғәҙәттә органик булмаған матдәлә тип йөрөтөлә). Органик булмаған ҡушылмаларҙың үҙенә генә хас органик углерод һөлдәһе юҡ.

== Әҙәбиәт ==

* {{Китап|заглавие=From elements to atoms: a history of chemical composition|год=2002|издательство=American Philosophical Society|isbn=978-0-87169-924-4|автор=Robert Siegfried}}
* Silberberg, Martin. Chemistry: and The Nature Of Change Molecular Matter. New York: McGraw-Hill Companies, 2004. ISBN 0-07-310169-9

# {{ВТ-ЭСБЕ|Спирты}}
# {{Китап|заглавие=Высшие жирные спирты (области применения, методы производства, физико-химические свойства)|ответственный=Под редакцией С. М. Локтева|место=М.|издательство=«Химия»|год=1970|страниц=329}}
# Курц А. Л., Брусова Г. П., Демьянович В. М. Одно- и двухатомные спирты, простые эфиры и их сернистые аналоги (неопр.). Учебные материалы. Органическая химия.  ChemNet. Химический факультет МГУ (1999). Дата обращения: 10 июля 2010.
# {{Китап|автор=Маркизова Н. Ф., Гребенюк А. Н., Башарин В. А., Бонитенко Е. Ю.|заглавие=Спирты|место=СПб.|издательство=«Фолиант»|год=2004|страниц=112|серия=Токсикология для врачей|isbn=5-93929-089-2|тираж=}}
# {{Китап|автор=Реутов О. А., Курц А. Л., Бутин К. П.|заглавие=Органическая химия|издание=3-е изд.|место=М|издательство=Бином. Лаборатория знаний|год=2010|том=2|isbn=978-5-94774-614-9|ref=Реутов и др.}}
# Спирты (неопр.). Энциклопедия по охране и безопасности труда. Том IV. Раздел XVIII. Справочники. Обзор химических соединений.  Институт промышленной безопасности, охраны труда и социального партнерства. Дата обращения: 27 декабря 2010.

* Химия. Белешмә етәкселеге. Пер. уның менән. Л., 1975 Химия, сс. 240-242.
* 5 томлыҡ энциклопедияһы химик. Кнунянц ре л. и. 5 томда.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Альдегид}}
* {{Китап|автор=Кнунянц И. Л. и др.|часть=т.1 А-Дарзана|заглавие=Химическая энциклопедия|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Советская энциклопедия|год=1988|том=|страницы=|страниц=623|серия=|isbn=|тираж=100000}}
* Органик реакциялар механизмын химия П. Сайкс. М.: Химия. Бер мең туғыҙ йөҙ туҡһан
* М. Карбоновый Адамс органик кислоталар. М.: Химия. Бер мең туғыҙ йөҙ туҡһан
* Дж. Роберт, М. Касерио "Нигеҙендә органик химия" 2-се баҫма. т. 1-е, тулыландырыу. Бер мең туғыҙ йөҙ етмеш һигеҙ
* {{ВТ-ЭСБЕ|Амиды}}
* {{Китап|автор=Кнунянц И. Л. и др.|часть=т.1 А-Дарзана|заглавие=Химическая энциклопедия|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Советская энциклопедия|год=1988|том=|страницы=|страниц=623|серия=|isbn=|тираж=100000}}

== Шулай уҡ ҡарағаҙ ==

* Ябай матдәләр

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Химик ҡушылмалар]]
[[Категория:Химияның төп положениелары һәм билдәләмәләре]]